جی پی او لاہور
جنرل پوسٹ آفس دی ایہ شاندار عمارت مال روڈ اُتے واقع اے . ڈاک دا موجودہ نظام انگریز دور نال تعلق رکھدا اے . لاہور وچ ڈاک خانہ اس عمارت دے قیام توں پہلے وی موجود تھا. جو کہ 1849ء وچ قائم ہويا. ایہ ڈاک خانہ اک بیرک وچ بنایا گیا تھا. عرصہ پہلے جی پی او وچ اک فلیکس لگایا تھا, جس وچ محکمہ ڈاک دے حوالے توں قابل قدر معلومات موجود تھی. اس تعارفی فلیکس اُتے لاہور وچ محکمہ ڈاک دے ارتقاء دے ضمن وچ بوہت سارے حقائق بیان کیندے گے نيں. لاہور دا پہلا ڈاک خانہ انارکلی وچ موجود ٹولنٹن مارکیٹ دے شمال وچ تے پنجاب پبلک لائبریری دے مشرق وچ تھا. اس دے پہلے پوسٹ ماسٹر جناب ڈبلیوٹی کلف فورڈ سن جنہاں نے 12 جون 1849ء نوں اپنے عہدے دا چارج سنبھالیا. ایہ ڈاک خانہ شمال مشرقی صوبہ جات دے پوسٹ ماسٹر جنرل دے ماتحت تھا. ڈاک خانے دے قیام دے بعد اس دی عمارت وچ ضرورت دے پیش نظر وقتاً فوقتاً تبدیلیاں دی جاندیاں رہیاں لیکن ہمیشہ جگہ دی قلت دا سامنا رہیا. ہور ایہ جگہ نامناسب معلوم ہُندی تھی. جدوں چھاونی انارکلی توں میاں میر منتقل ہوئی تاں بیشتر جگنيں خالی ہوگئياں. اس وقت دے پوسٹ ماسٹر جنرل جناب بی رڈل نے مارچ 1852ء وچ حکومت کیتی توجہ اپنے ١۰ نومبر ١۸٥١ء نوں لکھے گے اک خط دی جانب دلائی, جس وچ فوج دی جانب توں انارکلی وچ خالی کيتی گئی عمارتاں وچوں مناسب جگہ ڈاک خانے دے لئی طلب کيتی گئی تھی. مگر اس اُتے کوئی پیش رفت نہ ہوئی. اکتوبر 1862ء وچ پنجاب دا پوسٹ ماسٹر جنرل وکھ بنا دتا گیا. لیکن لاہور جی پی او اپنی اصل جگہ اُتے ہی کم کردا رہیا. 1883ء دے گزٹئیر وچ تحصیل لاہور دے مندرجہ ذیل ڈاک خاناں دا ذکر اے : لاہور جنرل پوسٹ آفس, لوہاری منڈی, موندی بازار, ریلوے اسٹیشن, میاں میر, صدر بازار, رائے ونڈ, منانواں, شاہدرہ, کاہنہ کچنگا, چوہنگ تے بھڈانہ. 1893ء دے گزٹئیر وچ ذرا تفصیل توں نظام ڈاک دا ذکر اے . اس وقت تک ضلع دے پینڈو ڈاک خاناں دی تعداد ٥٥ ہوچکيتی سی, ہور ڈاک خانے دی مرکزی عمارت 1849ء والی جگہ اُتے ہی موجود تھی. ایہ وی دسیا گیا اے کہ شہر دی دیواراں دے اندر پنج ڈاک خانے نيں, جنہاں توں ماسوائے اتوار و ہور تعطیلات پنج مرتبہ ہی ترسیل ہُندی اے . شہر وچ 18 تے سول سٹیشن وچ 26 ڈاک بکس موجود سن . جی پی او دی عمارت دے متعلق عموماً دو گلاں بے حد مشہور نيں کہ ایہ عمارت ملکہ وکٹوریہ دی گولڈن جوبلی دی تقاریب دے ضمن وچ 1887ء تعمیر کيتی گئی ہور اس دا نقشہ سر گنگارام نے بنایا تھا. جتھے تک 1887ء وچ تعمیر دا تعلق اے تاں ایہ چیز کِسے طور درست معلوم نئيں ہُندی. کرنل ایچ آر گولڈنگ نے اپنی کتاب جو 1924ء وچ شائع ہوئی, ذکر کيتا اے کہ " جس مقام اُتے پبلک ورکس سیکرٹریٹ قائم اے اوتھے 1849ء وچ تعمیر کردہ اک قدیم بیرک نما عمارت موجود ہويا کردتی سی اسنوں جی پی او دے طور اُتے استعمال کيتا جاندا تھا. بعد وچ ویہہ سال بیشتر جی پی او دی موجودہ خوبصورت عمارت پایہ تکمیل نوں پہنچی." اس بیان توں عمارت دا سن تکمیل 1904ء معلوم ہُندا اے . اس دی تائید لاہور گزٹئیر 1916ء توں وی ہُندی اے جس وچ کہیا گیا اے کہ " جی پی او دی عمارت اپر مال اُتے مرکزی تار گھر تے بینک آف بنگال دے بلمقابل واقع اے . ایہ عمارت 1904ء وچ مکمل ہوئی تے ڈاک خانے دے طور اُتے ايسے سال استعمال وچ آئی." فیر بزم اردو دی مرتب کردہ "لاہور گائیڈ" جو 1909ء وچ شائع ہوئی دسیا گیا اے کہ "یہ شاندار عمارت جس وچ یورپی تے ایشیائی دونے مذاق دی جھلک نظر آندی اے . فروری 1901ء توں شروع ہوئے کے اکتوبر 1905ء وچ ختم ہوئی. دو مستقیم لائناں وڈے وڈے کمرےآں دی شمال توں جنوب تے جنوب توں مغرب دی طرح بنائی گئیاں نيں. انہاں دے سراں اُتے دو دو خوشنما گنبد عجب بہار دکھاندے نيں. دونے قطاراں دے مرکز وچ اک ہور وڈا شاندار گنبد اے جس وچ وڈا سا کلاک لگیا ہويا اے . دونے منزلاں وچ ڈاک خانے دے متعدد دفاتر نيں. تمام شہر دی ڈاک ایتھے توں مختلف حلفےآں وچ تقسیم ہُندی اے . اس عمارت اُتے 316475 روپے خرچ ہوئے نيں." 1892ء وچ تحریر کردہ سید لطیف دی کتاب وچ وی ڈاک خانے دا محل وقوع عجائب گھر دے پاس دسیا گیا اے ہور 1893 دے گزٹئیر وچ وی اایہی درج اے . 1887ء وچ ملکہ دی گولڈن جوبلی دے حوالے توں "سیر ہندوستان" نامی کتاب شائع کيتی گئی تھی, اس کتاب وچ لاہور دی انگریزی دور دی تعمیرات دا خصوصاً ذکر اے لیکن اس وچ جی پی او دی عمارت شامل نئيں. اس توں ثابت ہُندا اے کہ ایہ عمارت 1904ء وچ ہی مکمل ہوئی تے 1987ء وچ ڈاک خانہ اپنے پرانے مقام اُتے ہی موجود تھا. نقوش لاہور نمبر وچ وی غلطی کيتی گئی اے تے پروفیسر یوسف جمال صاحب نے جی پی او دی عمارت دا سن تعمیر 1912ء لکھیا اے جو کہ درج بالا حقائق دی روشنی وچ واضح اے کہ درست نئيں اے . اب اس عمارت دا نقشہ سر گنگارام نے بنایا سی یا نئيں, ایہ دیکھنا باقی اے . اس گل کيتی شہادت بی پی ایل بیدی دی تحریر کردہ سر گنگارام دی سوانح عمری "صحرا دی فصل" توں ملدی تاں اے لیکن ایہ بیان درست نئيں لگدا. اس حوالے توں ڈاکٹر عارف رحمان نے اک مضمون وی تحریر کيتا اے . 902ء وچ "آرکیٹیکچرل" نامی جریدے وچ جناب سٹریمر ہیک دا اک نقشہ شائع ہويا تھا, جس دے تھلے درج اے کہ ایہ لاہور دے نويں جی پی او دے لئی بنایا گیا اے . جے اسنوں نقشے نوں مدنظر رکھیا جائے تاں پتا چلدا اے کہ جی پی او دی موجودہ عمارت ايسے نقشے وچ بعض ترامیم کرکے بنائی گئی اے . فیر جی پی او دی عمارت ١۹۰٤ء وچ مکمل ہوئی تھی, جدوں کہ سر گنگارام سرکاری نوکری توں 1903ء وچ ریٹائر ہوچکے سن . قرین قیاس اایہی اے کہ جی پی او نوں سٹریمر ہیک دے نقشے دے مطابق بعض تبدیلیاں دے نال تعمیر کيتا گیا. قیام پاکستان دے بعد جی پی او دی عمارت وچ ضرورت دے مطابق وقتا فوقتاً تبدیلیاں ہوئیاں. ايسے دی دھائی وچ تاں عمارت اُتے سیمنٹ دا پلستر کردتا گیا. جس اُتے اہل دانش نے کافی احتجاج کيتا. فیر محترمہ یاسمین لاری دی زیر نگرانی اس عمارت دی بحالی دا کم شروع ہويا. جی پی او لاہور اُتے محکمہ ڈاک نے اگست 1996ء وچ ڈاک ٹکٹ وی جاری کيتا تھا. جی پی او گو کہ ہن محفوظ عمارتاں وچ تاں شامل اے لیکن حال ہی وچ اورنج لائن ٹرین منصوبے دی وجہ توں ایہ عمارت وی باعث تنازعہ رہی.
جی پی او لاہور تاں اکثر چکر لگدا رہندا اے لیکن کچھ عرصہ پہلے عمارت نوں ذرا تفصیل توں دیکھنے دا اتفاق ہويا. جی پی او یقیناً مال روڈ اُتے موجود حسین ترین عمارتاں وچوں اک اے . ایہ انگریزی دور دی بہترین یادگار اے .
انگریز دور وچ جدوں ڈاک آندی سی تاں اس دا منظر وی وڈا دلچسپ ہُندا تھا. اس دا تفصیلی تذکرہ 1916ء دے لاہور گزٹئیر وچ موجود اے , مرتبین دسدے نيں کہ " لاہور وچ ڈاک دا منظم نظام موجود اے , گلیاں وچ 132 ڈاک دے بکسے لگائے گے نيں جنہاں نوں چپراسی سائیکل اُتے جا کے خالی کردے نيں. اایہی لوک جنرل پوسٹ آفس, چیرنگ کراس, چھاونی تے مغل پورہ وچ ڈاک دی ترسیل کردے نيں. ریلوے اسٹیشن توں ڈاک گھوڑے جُتے چھکڑاں دے ذریعے لیائی تے لے جائی جاندی اے . جی پی او اُتے دو جھنڈے لہرائے جاندے نيں. اک سرخ رنگ کا, جو ایہ ظاہر کردا اے کہ بیرون ملک ڈاک دی ترسیل دا اشارہ بمبئی توں موصول ہوئے چکيا اے تے ڈاک لاہور پہنچنے والی اے . دوسرا شاہی ڈاک دا جھنڈا (سفید رنگ) جو لاہور توں غیرملکی ڈاک دی روانگی دا دن ظاہر کردا اے ." گزٹئیر وچ ایہ وی دسیا گیا اے کہ جی پی او دے داخلی دروازے دے پاس اوہ لیٹر بکس وی نصب اے , جسنوں 1911ء وچ دہلی وچ شہنشاہ جارج ہفتم دی تاج پوشی دے موقع اُتے شاہی دربار وچ لگایا گیا تھا. لیکن ہن ایہ لیٹر بکس ایتھے نظر نئيں آندا. البتہ جی پی او وچ اک پرانا گھنٹا دکھادی دیندا اے جس اُتے 1860ء درج اے . اس گھینٹے دی وی اک وکھ داستان اے . اس حوالے توں عبدالمجید شیخ صاحب نے اک مضمون وی لکھیا اے جس وچ اوہ لکھدے نيں " اس تاریخی گھینٹے نوں بطور اطلاع اس وقت بجایا جاندا سی جدوں غیر ملکی ڈاک لے کے سرکاری بیل گڈی لاہور پہنچکی تھی. ایسٹ انڈیا کمپنی دے زمانے وچ لاہور جو انہاں دناں پرانی انارکلی وچ بستا تھا, جان پڑ جاندی سی تے اس روز ہر کوئی اایہی سوال کردا, ” کیہ تسيں دے ناں کوئی شے وصول ہوئی اے ؟“ ایہ گھنٹا ہفتے وچ دو بار بجتا تھا. اک بار اس وقت جدوں ڈاک پہنچی سی تے دوسری بار لاہور توں "غیر ملکی" ڈاک روانہ ہونے توں اک گھنٹہ پہلے. دوسری صورت وچ لوک اپنے خطوط دی ترسیل دے لئی دوڑ لگیا دیندے... وقت گزرنے دے نال نال ایہ محض رسمی گھنٹا بن دے رہ گیا تھا. 1905ء دے کِسے وقت جدوں ریلوے دا نظام مستحکم ہوچکيا سی تے روزانہ دو توں تن بار ڈاک دی دی ترسیل ہونے لگی تاں ایہ گھنٹا خاموش ہوگیا. اج لاہور شہر دے شور شرابے وچ ایہ چپ اے . اس روایت کيتی تصدیق وچ جو غالبا اِنّی پرانی اے جِنّا ہماریا شہر! ." خیر ہن شاید ہی کوئی اس گھینٹے اُتے توجہ دیندا ہوئے گا. کيتا ہی چنگا ہُندا کہ اس دے پاس اک تعارفی تختی لگیا دتی جاندی. اوداں تاں عمارت دی تریخ اُتے وی ایتھے معلوماتی تختیاں لگانی چاہن. ہزار ہا لوک روازنہ ایتھے آندے نيں. انہاں نوں وی معلوم ہوئے کہ ایہ رفیع الشان عمارت کدوں تعمیر ہوئی. لیکن عموماً ساڈے ہاں ناجانے کیوں انہاں چیزاں نوں چنگا نئيں جانیا جاندا. احباب توں گزارش اے کہ اس گرمی وچ کدی ٹھنڈی سڑک دی سیر نوں نکلاں تاں جی پی او دا وی چکر لگائاں. عمارت محکمے دے عروج دی نشانی اے جدوں کہ اندر جانا ہوئے تاں محکمے دا نظام تے اسٹاف دا رویہ دسدا اے کہ محکمہ نوں زوال کیوں کر آیا. تاں عروج و زوال دا پتا دینے والی اس جگہ دا دورہ بچےآں دے ہمراہ یقیناً مفید رہے گا. فرصت ہوئے تاں ایتھے ضرور جان.