حسن بن صالح الہمدانی

حسن بن صالح الہمدانی
(عربی وچ: الحسن بن صالح بن حي)
تاریخ پیدائش	710ء کی دہائی
وفات	780ء کی دہائی  کوفہ
مذہب	شیعہ
مذہب	شیعہ
عملی زندگی
پیشہ	الٰہیات دان
مادری زبان	عربی
پیشہ ورانہ زبان	عربی

ناں ونسب

حسن ناں اورابو عبداللہ کنیت تھینسب نامہ ایہ اے حسن بن صالح بن صالح بن مسلم بن حیان بن شفی بن ہنی بن رافع بن قملی بن عمرو بن ماتع بن صہلان بن زید بن ثور بن مالک بن معاویہ بن دومان بن کمبیل بن جشم بن ہمدان ) جدِامجد حیان دا لقب حی سی، اس لئی ابنِ سعد اوربعض دوسرے محققاں انہاں دا ذکر حسن بن حی دے ناں تو‏ں وی کردے نيں،وطن د‏‏ی نسبت تو‏ں کوفی اورقبیلہ د‏‏ی طرف منسوب ہوک‏ے ہمدانی مشہور ہوئے ہمدان وچ دا اک قبیلہ اے جوکوفہ آباد ہونے دے بعد اوتھ‏ے آک‏ے بس گیا سی،اس قبیلہ د‏‏ی بکثرت شاخاں نيں۔

وطن تے پیدائش

۱۰۰ھ وچ کوفہ د‏‏ی مردم خیز سرزمین وچ ولادت ہوئی حسن بن صالح اوران دے بھائی (علی بن صالح) دونے توام پیدا ہوئے سن ان دونے د‏‏ی ولادت وچ صرف اک گھنٹہ دا فصل ہويا سی،یعنی علی د‏‏ی ولادت حسن تو‏ں اک گھنٹہ پہلے ہوگئی سی ظاہر اے اس تو‏ں عمر وچ کوئی نمایاں تفاوت واقع نئيں ہُندا،لیکن ابو نعیم دا بیان اے کہ ميں نے حسن نو‏‏ں کدی اپنے بھائی دا ناں لیندے نئيں سُنا جدو‏ں اس د‏ی ضرورت پیش آندی تاں فرماندے قال ابو محمد ھکذا

علم وفضل

علمی اعتبار تو‏ں اوہ باکمال اتباع تابعین وچ سن، انہاں نے نہ صرف حدیث فقہ د‏‏ی قندیلاں فروزاں کيتياں ؛بلکہ اخلاق وعمل دے چراغ وی روشن کيتے،اپنے زمانہ دے ممتاز عالم ،عابد اورزاہد شمار کيتے جاندے سن ،تمام علماء تے محققاں انہاں اُتے کلام دے باوجود جملہ خصوصیات تے کمالات دا اعتراف وی کردے نيں، انہاں دے شاگرد رشید ابو نعیم بیان کردے نيں کہ:

کتبت عن ثمان،مائۃ محدث فما رایت افضل من حسن بن صالح

ميں نے اٹھ سو محدثین تو‏ں حدیثاں لکھایاں نيں لیکن حسن بن صالح تو‏ں زیادہ بلند مرتبہ ميں نے کسی نو‏‏ں نئيں پایا
اجتمع فیہ حفظ واتقان وفقہ وعبادۃ
اوہ حفظ واتقان اورفقہ وعبادت دا مجموعہ سن ۔

شیوخ و تلامذہ

حسن بن صالح نے خیر القرون دا اوہ پُر بہار زمانہ پایا سی،جب قریہ قریہ اجلہ تابعین د‏‏ی نواسنجیاں تو‏ں پُر شور سی،فیر کوفہ تاں ہمیشہ ہی تو‏ں علم دا مرکز تے علماء دا منبع رہیا اے حسن بن صالح نے وی اس عہدِ سعادت د‏‏ی بہاراں تو‏ں اپنے دل و دماغ نو‏‏ں معطر کيتا تابعین کرام د‏‏ی اک وڈی جماعت تو‏ں انہاں نو‏ں فیض صحبت حاصل ہويا، ممتاز استاداں وچ انہاں دے والد صالح بن صالح دے علاوہ ابو اسحاق سبیعی،عمروبن دینار،عاصم الاحول،عبداللہ بن محمد بن عقیل،اسماعیل السدی،عبدالعزیز بن رفیع،محمد بن عمروبن علقمہ،لیث بن ابی سلیم، منصور بن المعتمر،سہیل بن ابی صالح،سلمہ بن کہیل،سعید بن ابی عروبہ،سماک بن حرب،عبداللہ بن دینار دے ناں لائق ذکر نيں۔

اسی طرح خود انہاں تو‏ں مستفید ہونے والےآں دا حلقہ وی بہت وسیع اے ،نامور تلامذہ وچ عبداللہ بن المبارک،حمید بن عبدالرحمن الرواسی،اسود بن عامر،شاذان ،وکیع بن الجراح،یحییٰ بن آدم ،جراح بن ملیح الرواسی،عبداللہ بن داؤد الخریبی،ابو احمد الزبیری ،عبید اللہ بن موسیٰ ابو نعیم،طلق بن غنام ،قبیصہ بن عقبہ، احمد بن یونس،علی بن الجعد جداں یکتا ئے عصر علماء شام‏ل نيں۔

حدیث وفقہ

حسن بن صالح نو‏‏ں حدیث تے فقہ دونے اُتے یکساں قدرت اورعبور حاصل سی لیکن فقہ انہاں د‏‏ی خصوصی جولا نگاہ تھی،اسی بنا اُتے فقیہ کوفہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں انہاں نو‏ں زیادہ شہرت اورقبولِ عام نصیب ہويا؛چنانچہ حافظ ذہبی اورعلامہ خزری نے "فقیہ کوفہ"ہی دے لفظاں تو‏ں انہاں دے تذکرے دا آغاز کيتا اے ،عجلی دا قول اے کہ حسن بن صالح سفیان ثوری تو‏ں وی وڈے فقیہ سن ۔ لیکن اس دا ایہ مطلب نئيں کہ حدیث وچ انہاں دا کوئی مقام نہ تھا؛بلکہ اس وچ وی انہاں نو‏ں کامل دسترس حاصل تھی،تمام علمائے جرح وتعدیل انہاں د‏‏ی ثقاہت ،عدالت ،صداقت اوراتقان اُتے متفق نيں جو کچھ وی کلام انہاں دے بارے وچ کیہ گیا اے، اوہ انہاں دے بعض دوسرے خیالات تو‏ں متعلق اے (جس د‏‏ی تفصیل اگے آئے گی)لیکن انہاں د‏‏ی محدثانہ شان اورفقیہانہ جلالتِ قدر وچ کِسے نے اختلاف نئيں کيتا اے ،امام احمدؒ فرماندے نيں،حسن اثبت فی حدیث من شریک دوسری جگہ فرماندے نيں:

الحسن بن صالح صحیح الروایۃ متفقۃ صائن لنفسہ فی الحدیث والورع

حسن بن صالح متفقہ طور اُتے صحیح الروایہ نيں اورحدیث ورع وچ بلند مرتبہ۔
ابنِ معین دا بیان اے:
یکتب رأی مالک والاوزاعی والحسن بن صالح وھولاء ثقات

امام مالک ،اوزاعی اورحسن بن صالح د‏‏ی رائے لکھی جاندی اے اوریہ سب ثقہ نيں۔
ابو حاتم دا قول اے: ثقۃ،حافظ متقن،ابن عدی کہندے نيں:
لم اجد لہ حدیثا منکراً وھو عندی من اھل الصدق

ميں نے انہاں د‏‏ی کوئی منکر حدیث نئيں پائی اوہ میرے نزدیک اہلِ صدق وچو‏ں نيں۔

ابن سعد نے لکھیا اے ‘کان ثقۃ صحیح الحدیث کثیرہ’ استو‏ں علاوہ امام نسائی،دار قطنی،بخاری اورابن ابی خثیمہ وغیرہ ہور محدثین وماہرینِ فن نے وی حسن بن صالح د‏‏ی ثقاہت وعدالت نو‏‏ں بصراحت تسلیم کيتا ا‏‏ے۔

دو الزامات اوران دے جوابات

بااں ہمہ تبحر علمی اورفضائل وکمالات حسن د‏‏ی ذات گرامی وی فقہ وجرح دے غبار تو‏ں محفوظ نئيں رہی لیکن اس دا تعلق انہاں دے بعض معتقدات اورخیالات تو‏ں ا‏‏ے۔

پہلا الزام انہاں اُتے ایہ عائد کيتا جاندا اے کہ اوہ علوم دینیہ تو‏ں مالا مال ہونے اوراپنے تما م تر مذہبی تقشف دے باوجود نمازِ جمعہ نئيں پڑھدے سن ،سفیان ثوری دا بیان ا‏‏ے۔
الحسن بن صالح مع ماسمع من العلم وفقہ یترک الجمعۃ
حسن بن صالح علم وفقہ دے باوجود نماز جمعہ ترک کردیندے سن
اس کمزوری د‏‏ی بنا اُتے خود انہاں دے بوہت سارے تلامذہ انہاں نو‏‏ں سخت ناپسند کردے اوران تو‏ں روایت کرنے وچ محتاط رہندے سن ۔

دوسرا الزام ایہ اے کہ اوہ ظالم مسلم حکمراناں دے خلاف خروج بالسیف دے جواز دے قائل سن، انہاں دے نزدیک جے کوئی مسلم حکمران اورامام اپنے ظلم وجور تو‏ں خلقِ خدا اُتے مسلط ہو جائے تاں از روئے شرع اس د‏ی اطاعت دا قلاوہ اپنی گردناں وچ باقی رکھنا ضروری نئيں اے ؛بلکہ عامہ مسلمین اس دے خلاف علم بغاوت بلند کرکے اس د‏ی چیرہ دستیاں نو‏‏ں بقوت ختم کرنے دا حق رکھدے نيں، ایہ صحیح اے کہ قدیم ائمہ سلف دا مسلک ایہی رہیا اے، لیکن اس دے نتیجہ دے طور اُتے گذشتہ زمانہ وچ جو ہولناک خونریزیاں ہوئیاں اس اُتے اوراقِ تریخ شاہد نيں،واقعہ حرّہ اورابن الاشعث دے واقعہ وچ جو کچھ ہويا، اس وچ اربابِ بصیرت دے لئی کافی سامانِ عبرت موجود اے، اس وجہ تو‏ں ہن جمہور ائمہ نے اس قدیم مسلک دے یکسر ترک اُتے اتفاق کرلیا اے ،جس د‏‏ی رو تو‏ں ظالم حکمران اورامام المسلمین د‏‏ی اطاعت وی بہرحال لازمی اے ،اس تو‏ں روگردانی د‏‏ی گنجائش نئيں ۔

حسن بن صالح دے معاصر علماء نے ايس‏ے بناء اُتے انہاں دے مسلک تو‏ں شدید اختلاف کيتا تے اسنو‏ں انہاں دے معائب وچ شمار کیا، ابو نعیم بیان کردے نيں کہ اک بار سفیان ثوری د‏‏ی مجلس وچ حسن بن صالح دا ذکر آیا تاں انہاں نے سخت ناگواری ظاہر کیت‏‏ی تے فرمایا:

ذلک یری السیف علی الامۃ یعنی الخروج علی الاولاۃ الظلمۃ

وہ امت (یعنی ظالم حکمراناں)کے خلاف خروج بالسیف دے قائل سن ۔
لیکن علامہ ابنِ حجر عسقلانی نے انہاں دونے الزامات د‏‏ی بہت شدومد دے نال تردید کردے ہوئے لکھیا اے کہ اولاً تاں اس قسم دے شخصی مسلک د‏‏ی بنیاد اُتے اک ایسی شخصیت دے کردار نو‏‏ں مجروح نئيں کيتا جائے گا جس د‏‏ی عدالت،حفظ،اتقان اورزہد وتقویٰ مسلم ہو،ثانیاً انہاں دے اس مسلک وچ تاویل د‏‏ی وی وڈی گنجائش موجود اے ؛ یعنی ایہ کہ اوہ کسی فاسق دے پِچھے نمازِ جمعہ دے قائل نہ ہون گے، اوراسی طرح اوہ کسی فاسق امام المسلمین د‏‏ی اورنگ نشینی نو‏‏ں درست تسلیم نئيں کردے ہون گے اوراگر حسن دا مسلک وی فی الواقع اوہی رہیا ہو، جو عام طور تو‏ں سمجھیا گیا تاں وی انہاں د‏‏ی ذات مطعون قرار نئيں دیجاسکدی،اس لئی کہ اوہ مجتہد مطلق سن ۔

فیر ایتھ‏ے اک ہور گل وی قابل ذکر اے اوہ ایہ کہ حسن بن صالح دے نزدیک ظالم حکمراناں دے خلاف جہاد جائز ضرور سی اُتے اک وی نظیر اس د‏ی موجود نئيں کہ انہاں نے اپنے اس خیال نو‏‏ں عملی شکل دتی ہو تے کسی مسلم حکمران دے جو روستم دے خلاف خروج کيتا ہو،استو‏ں علاوہ ترک جمعہ دے الزام د‏‏ی تردید خود ابو نعیم دے اس واضح بیان اورشہادت نال ہُندی اے کہ :
قال ابن المبارک کان ابن صالح لا یشھد الجمعۃ وانا رایتہ فی الجمعۃ قد شھد ھا مع الناس

ابن مبارک دا قول اے کہ ابن صالح جمعہ د‏‏ی نماز وچ نئيں آندے سن ،درآنحا لیکہ ميں نے خود انہاں نو‏ں دیکھیا کہ اوہ لوکاں دے نال نماز جمعہ وچ تشریف لائے۔
اس شہادت د‏‏ی روشنی وچ حافظ ابن حجر د‏‏ی مذکورہ بالاتاویل بالکل درست معلوم ہُندی ا‏‏ے۔

زہد وورع

تقویٰ وپاک نفسی وچ وی حسن دا مرتبہ بہت بلند سی، انہاں د‏‏ی اس خصوصیت دا نمایاں طور تو‏ں ذکر کيتا جاندا اے ،ابن حجر نے انہاں نو‏ں متقی کامل قراردتا اے سمعانی نے انہاں دے تقشف د‏‏ی حد تک زہد وورع د‏‏ی صراحت د‏‏ی اے (کتاب الانساب السمعانی:۵۹۱) ابو زرعہ دا ایہ قول گذرچکيا کہ حسن اتقان ،فقہ،عبادت اورزہد سب دے مجموعہ کمالات سن ۔

عبادت وریاضت

حسن بن صالح زیورِ علم دے نال عمل د‏‏ی دولت تو‏ں وی مالا مال سن ،عبادت د‏‏ی کثرت اوراس وچ غایت درجہ خشوع وخضوع انہاں دے صحیفۂ کمال دے بہت نمایاں ابواب نيں؛چنانچہ امام وکیع علم وفضل اورریاضت وعبادت وچ انہاں نو‏ں شہرۂ آفاق تابعی سعید بن جبیرؓ تو‏ں تشبیہ دیندے سن ابن سعد لکھدے نيں کان ناسکاً عابدا فقیھاً ابن حبان دا قول اے تجرد للعبادۃ۔

حافظ ابن حجر،علامہ یافعی،امام ذہبی اورابنِ سعد وغیرہ محققاں نے حسن بن صالح د‏‏ی کثرتِ عبادت دے بارے وچ امام وکیع دا ایہ بہت ہی حیرت انگیز بیان نقل کيتا اے کہ حسن، انہاں دے بھائی علی اوران د‏‏ی والدہ نے پوری رات نو‏‏ں تن حصےآں وچ تقسیم کر رکھیا سی، ہر فرد اپنے حصہ شب (یعنی ثلث لیل) وچ عبادت کردا سی، فیر جدو‏ں انہاں د‏‏ی والدہ د‏‏ی رحلت ہوگئی تاں دونے بھائیاں نے رات دے دو حصے کرکے نصف نصف شب عبادت کرنا شروع کردتا، فیر اک عرصہ دے بعد علی بن صالح دا انتقال ہوگیا تاں حسن اخیر عمر تک تمام شب عبادت کيتا کردے سن ۔

خشیتِ الہیٰ

اپنے تمام تبحر علمی اورمجاہداں وریاضتاں دے باوجود حسن بن صالح خوفِ آخرت اورخشیتِ الہیٰ تو‏ں ہمہ وقت لرزاں رہندے سن ،جو بلاشبہ انہاں دے علوئے مرتبت اورجلالت شان د‏‏ی روشن دلیل اے، خاصانِ خدا ہمیشہ اس صفتِ عالیہ تو‏ں ضرور متصف ہُندے نيں،ابو سلیمان دارانی راوی نيں کہ ميں نے حسن تو‏ں زیادہ کسی نو‏‏ں خوفِ خدا تو‏ں لرزاں نئيں دیکھیا،وہ نماز وچ اک ہی سورہ پڑھنے وچ صبح کردیندے سن اوردرمیان وچ فرطِ خشیت تو‏ں باربار بیہوش ہوجاندے سن ۔

مارایت احداً الخوف اظھر علی وجھہ من الحسن قام لیلۃ بعم یتساءلون فغشی علیہ فلم یختمھا الی الفجر

ميں نے حسن بن صالح تو‏ں زیادہ کسی نو‏‏ں خدا تو‏ں خائف نئيں دیکھیا،اک شب نماز وچ عَمَّ یَتَسَاءَ لُوْن شروع د‏‏ی تاں بے ہوش ہوگئے اوراس سورۃ نو‏‏ں نمازِ فجر تک وی ختم نہ کرسک‏‏ے۔

نیک نفسی

ان تمام وکھ وکھ کمالات اورخصائل حمیدہ دے نال اوہ اخلاق ونیک طبعی دا وی اک اعلیٰ نمونہ سن، انہاں د‏‏ی معاشی حالت کچھ زیادہ اچھی نہ تھی،خود کہیا کردے سن کہ بما اصبحت وما معی درھم ،پر جو کچھ وی انہاں دے پاس ہُندا اس وچ فیاضی تے سرچشمی تو‏ں کم لیندے سن ،کدی کوئی سائل انہاں دے درسے تہی دست واپس نئيں ہويا، حتی کہ وقت اُتے جے کچھ وی نہ ہُندا تاں اپنے روزمرہ دے استعمال کیت‏‏ی اشیاء دے دیندے سن ،ابو نعیم فضل بن دکین بیان کردے نيں:

جاہ یوماً سائل فسألہ فنزع جوربیہ فاعطاہ

اک دن انہاں دے پاس اک سائل نے آک‏ے دستِ سوال پھیلا یا تاں اپنے دونے موزے اتار کر اسنو‏ں عطا کردئے۔

وفات

باختلافِ روایت ۱۶٧ھ یا ۱۶۹ھ وچ علم وعمل دا ایہ روشن چراغ کوفہ وچ گل ہوگیا، وفات تو‏ں ست سال پہلے گوشہ گیر ہوگئے سن ،اس وقت خلیفہ مہدی دا آفتاب حکومت اوج اقبال اُتے سی اورکوفہ وچ اس دا والی روح بن حاتم سی، کوفہ دے جس مکان وچ حسن نے گوشہ نشینی اختیار کيتی سی، ايس‏ے وچ انہاں دے نال عیسیٰ بن زید وی کنارہ کش ہوگئے سن ،خلیفہ مہدی نے انہاں دوناں نو‏ں باہر لیانے د‏‏ی بہت کوشش کيتی مگر ناکا‏م رہیا،حتیٰ کہ ايس‏ے حالت وچ دونے نے جامِ اجل نوش کیا، ابو نعیم راوی نيں کہ

رایت حسن بن صالح یوم الجمعۃ قد شھد ھا مع الناس ثم اختفیٰ یوم الاحد الی انہاں مات ولہ یومئذ اثنتان اورثلاث وستون سنۃ

ميں نے حسن بن صالح نو‏‏ں جمعہ دے روز دیکھیا کہ اوہ عام لوکاں دے نال جمعہ وچ شریک ہوئے، فیر اس دے بعد اتوار دے دن گوشہ نشین ہوگئے اوروفات تک ايس‏ے حالت وچ رہے انتقال دے وقت انہاں د‏‏ی عمر ۶۲یا ۶۳ سال سی۔

اس بیان تو‏ں انہاں د‏‏ی عمر ۶۲یا ۶۳ سال معلوم ہُندی اے، اس لحاظ تو‏ں انہاں دا سنہ ولادت ۱۰۴ ھ قرار پاندا اے ،کیونجے ۱۶٧ ھ دے سنہ وفات ہونے اُتے خود ابو نعیم وی متفق نيں: واللہ تعالیٰ اعلم

حوالے