آپؒ دا ناں محمد بن عبداللہ ، کنیت ابو عبداللہ جدوں کہ لقب ولی الدین اے ۔آپؒ دی پیدائش تبریز وچ ہوئی تے خطیب تبریزی دے ناں توں مشہورہوئے۔آپؒ نے اپنے وقت دے جید علماء توں تعلیم حاصل کيتی۔آپؒ دی وجہ شہرت حد یث دی کتاب "مشکوۃ المصابیح" دی تالیف اے۔ اس کتاب دی تالیف دی وجہ ایہ سی کہ آپؒ دے استاد حضرت سلطان المفسرین امام حسین بن عبداللہ الطیبیؒ چاہ رہے سن حدیث دی کوئی ایسی کتاب ہوئے جو کہ مستند ہو، تے ایہ کم انہاں نے آپؒ توں کروایا۔ مشکوة اس طاق نوں کہندے نيں جس وچ چراغ رکھیا جاندا اے۔ مصابیح جمع اے تے اس دا واحد مصباح اے، جس دے معنی ’چراغ‘ نيں۔ مشکوة المصابیح دے معنی ہوئے چراغاں دا طاق۔ مشکوة دیوار دے اس سوراخ نوں کہندے نيں جو آر پار نہ ہوئے یعنی دوسری جانب توں بند ہوئے تے اس سوراخ وچ چراغ یا دِیا جلا کے رکھیا جاندا اے۔ مطلب ایہ ہويا کہ جس طرح چراغ نوں طاق وچ رکھیا جاندا اے ايسے طرح مصابیح السنۃ نوں مشکوۃالمصابیح دے طاق دی زینت بنادتا گیا۔اصل وچ ایہ کوئی حدیث دا نواں مجموعہ نئيں بلکہ ایہ حضرت امام بغویؒ دی حدیث دی کتاب" مصابیح السنۃ" دا ہی وادھا اے۔" مصابیح السنۃ"4434احادیث اُتے مشتمل سی جس وچ ہور1511 احادیث دا وادھا کيتا گیا۔ مصابیح السنۃ دے ہر باب وچ دو فصلیاں سن۔ فصل اول وچ بخاری ومسلم دی روایت کردہ احادیث سن جدوں کہ فصل دو م وچ دوسرے محدثین دی احادیث سن۔آپؒ فصل اول تے دوم نوں ايسے طرح رکھیا لیکن اپنی طرف توں تیسری فصل دا وادھا کيتا تے اس وچ کتاباں حدیث وچوں اوہ تمام احادیث وی جمع کر دیؤ جنہاں دا تعلق کسی نہ کسی طرح توں اس موضوع توں سی۔ مشکوة شریف فن حدیث وچ درس نظامی دی پہلی پہلی کتاب اے، جو کتاباں حدیث دی جامع اے۔ اس دی مقبولیت دا ایہ عالم اے کہ عرب و عجم وچ ہر جگہ پڑھائی جاندی اے تے عربی، فارسی تے اردو زباناں وچ اس دی بہت ساریاں شروحات لکھی جا چکی نيں۔آپؒ دے علم و معرفت دا اندازہ اس گل توں لگایا جا سکدا اے کہ آپؒ دے استاد حضرت سلطان المفسرین امام حسین بن عبداللہ الطیبی ؒنے آپؒ قطب الصلحاء، بقیتہ الاولیاء تے شرف الزہاد ورگے خطابات توں نوازیا ۔آپؒ نے 740ھ وچ وفات پائی۔
↑ ۱.۰۱.۱۱.۲full work available at URL: https://archive.org/details/ZIR2002ARAR — مصنف: Khayr al-Din al-Zirikli — عنوان : الأعلام — : اشاعت 15 — جلد: 6 — صفحہ: 234 — ناشر: Dār al-ʿIlm lil-Malāyīn
