خلافت تے برصغیر
اک عمومی تاثر ایہ اے کہ برصغیر خلافت توں آ زاد اک خطہ رہیا اے تے اس دا معاملہ ہمیشہ خودمختاری دا رہیا اے۔ امتِ مسلمہ دا نصف حصہ اج برصغیر وچ قیام کردا اے ۔ہندوستان ،پاکستان تے بنگلہ دیش دے مسلماناں دی آبادی نوں جوڑ دے دیکھو تاں ایہ گل آسانی توں سمجھ وچ آجاندی اے ۔اج امتِ مسلمہ دی سب توں زیادہ بولی جانے والی بولی اردو ہوئے گئی اے جو عربی توں وی اگے ودھ گئی اے۔
ہندوستان وچ خلافت دی تریخ[سودھو]
۷۱۱ ء دا واقعہ اے کہ ساحلِ سندھ دے پاس کچھ مسلمان تاجر بحرِ ہند وچ سفر کر رہے سن کہ انہاں نوں پرت لیا گیا تے اوہ قید وی کر لئے گئے۔ جدوں ایہ خبر اسلامی دارِ الخلافہ وچ خلیفہ ولید بن عبدالملکؔ دے پاس پہنچی تاں خلیفہ نے والئ بغدادؔ حجاج بن یوسفؔ نوں پیغام بھیجیا کہ اوہ سندھ دے راجہ توں کدرے اوہ اس گستاخی اُتے معافی منگے تے مسلماناں نوں رہیا کردے۔ اس دے بعد سندھ دے لئی اک فوج روانہ کيتی گئی جس دا سپہ سالار اوہ بہادر نوجوان سی جس دی عظمت خاص کر ہندوستان دے مسلماناں وچ اج تک قائم اے۔ اس دیارِ غیر وچ اسلامی خلافت نوں پہنچانے دی ذمہ داری جس نوجوان دے کندھےآں ر پائی گئی اُس دا ناں محمد بن قاسم الثقفی تھا،اسی نے سندھ دے راستے توں بلادِ ہند دی فتح کاآغاز کيتا۔
جدوں ریاستِ خلافتِ اسلامی دی فوج ڈبالؔ یعنی موجودہ کراچیؔ دے نیڑے پہنچی تاں راجہ سامنے محمد بن قاسم ؔ نے مطالبہ رکھیا کہ مسلمان قیدیاں نوں آزاد کر دتا جائے جسنوں راجہ نے مسترد کر دتا۔ اس انکار اُتے ناگزیر ہوگیا کہ جنگ کيتی جائے،جس دے نتیجے وچ سندھ اُتے مسلماناں دا قبضہ ہوگیا۔
اس ابتدائی کامیابی دے بعد وی محمد بن قاسم نے فتوحات دے اس سلسلے نوں جاری رکھیا کیونجے ایہ مسلماناں اُتے فرض اے کہ اوہ اللہ دے کلمہ نوں بلند کرن۔اسلامی جذبہ توں سرشار بڑھدا چلا گیا ایتھے تک کہ ملتانؔ وی انہاں دے قبضہ وچ آگیا۔تین سال دی مختصر مدّت وچ یعنی ۷۱۴ء تک پورا سندھ تے پنجاب دا کچھ حصہ اسلامی حکومت دے اقتدار دے تحت آگیا تھا۔ہندوستان دے شمال مغربی حصہ نوں فتح کرنے دے بعد اسلامی فوج مورتی پوجا کرنے والےآں نوں شرک دے اندھیراں توں کڈ کے اسلام دی روشنی وچ لے آئی۔ مجاہدِ اعظم محمد بن قاسم نے اپنے دورِ حکومت وچ مسلم تے غیر مسلماں دے درمیان کوئی امتیاز نئيں کيتا اورمفتوحہ علاقےآں وچ غیر مسلماں نوں اُنہاں دے سابقہ عہدےآں اُتے برقرار رکھیا۔انہاں نے ریاست دے حکام نوں ہدایت دتی کہ اوہ ریاست تے عوام دے درمیان معاملات وچ انصاف تے دیانت داری توں کم لاں تے لوکاں اُتے اُنہاں دی استطاعت دے مطابق ہی ٹیکس عائد کرن۔
خلیفہ ہشام ابن عبدالملکؔ دے دورِ حکومت وچ ۷۲۴ء تے ۷۴۳ء کے درمیان عباسی خلیفہ ابو جعفر المنصور دے دورِ خلافت وچ قندھار دے علاقہ نوں فتح کرلیا گیا سی۔۔ریاست دی سرحداں نوں ہندوستان وچ وسعت دینے دے نال ہی انہاں نوں استحکام دینے دی کوشش وی جاری رہی۔خلیفہ ہارون رشید دے دور وچ ۷۶۸ء تے ۸۰۹ء دے درمیان اسلامی فوج نے اپنی سرحداں نوں گجرات تک ودھیا دتا تھا۔اسی دوران مسلمان فوجی ایتھے بس گئے تے نويں نويں شہراں نوں آباد کرنا شروع کر دتا تے اسطرح ہندوستانیاں دی وڈی تعداد ایتھے دے غیر انسانی سماجی ڈھانچہ دی پستی توں نکل کے اک آفاقی برادری دا حصہ بنی۔ یہا ں دی آبادی نوں جہالت تے کفر دے اندھیراں توں کڈ کے اسلام دی روشنی وچ لیایا گیا۔ان نوں اپنے ہی جداں انساناں دی غلامی توں کڈ کے خالقِ کائنات،مالکِ حقیقی اللہل دی بندگی وچ لیایا گیا۔اس برِّ صغیرِ ہند وچ جو ہن ہندوستان،پاکستان تے بنگلہ دیش دے ناں توں جانیا جاندا اے اک ہزار سال توں زیادہ اسلامی حکومت قائم رہی۔
جس طرح دشمنانِ اسلام تے کفار ہندوستان دی تریخ نوں پیش کردے نيں اس اُتے سانوں بھروسہ نہ کردے ہوئے ایہ تسلیم کرنا چاہیدا کہ ایہ علاقہ ریاستِ خلافت ہی دا اک حصہ رہیا اے۔ کچھ خلفاء دی لاپرواہی دی وجہ توں تھوڑی مدت دے لئی ایہ علاقہ خلافت دے کنٹرول توں باہر آگیا تھا،پر جو وی حکمراں رہے،احکامِ شرعیہ دا نفاذ ایتھے جاری رہیا۔ تے ایہ دار الاسلام ہی دا حصہ بنا رہیا جدوں تک اسنوں انگریزاں نے اپنی کالونی نہ بنا لیا۔
مستند ترین مسلم تریخ داں جداں علامہ ابن کثیرؔ (وفات ۷۷۴ھ ) اپنی مشہور کتاب’ البدایہ والنہایہ‘ وچ ہندوستان دا ذکر دارالاسلام دے اک حصہ ہی دی حیثیت توں کردے نيں۔ انہاں نے ہندوستان نوں فتح کيتے جانے دے تعلق توں کچھ حدیثاں وی نقل کيتیاں نيں مثلاً مسند احمد دی حدیث اے کہ حضرت ابو ہریرہ ص روایت کردے نيں کہ’’ میرے حقیقی دوست رسول اللہ ا نے فرمایا:’’امت دی افواج سندھ تے ہندوستان دی طرف روانہ کيتی جاواں گی‘‘ فیر حضرت ابو ہریرہ صفرماندے نيں’’ وچ جے اس جنگ وچ شریک ہوئے سکیا تے شہید ہوگیا تاں ایہ میرے لئے عظیم سعادت ہوئے گی تے جے ميں زندہ بچ کر آگیا تاں وچ آزاد ہوواں گا یعنی اللہ ل مینوں دوزخ دے عذاب توں نجات دے گا‘‘۔ایہ گل کہ ہندوستان ریاستِ خلافت دا ہی حصہ رہیا اے ،اک ہندو مصنف سی ایس شرما نے اپنی کتاب(Religious Ideological and Political Paraxis) وچ تسلیم دی اے ،وہ لکھدا اے ’’ دہلی سلطنت (1206 -1526 ء) اپنے پورے قیام دی مدت وچ مسلم سلطنت ہی دا حصہ رہی جو کہ عباسی خلفاء دے زیرِ اقتدار سی۔ سلطان اپنے آپ نوں خلیفہ دا نائب سمجھدے سن تے اِنہاں دی حکومت دا قانونی جواز خلیفہ ہی دے تفویض کردہ اختیارات توں حاصل ہُندا سی۔ کیونجے قانونی طور اُتے امت اُتے اقتدار خلیفہ ہی نوں حاصل ہُندا اے۔ ہر بادشاہ یا حکمراں حکومت کرنے دا اختیار امام المسلمین ساے ہی حاصل کردا اے ‘‘۔(ملاحظہ ہوئے صفحہ ۲۴۷)۔
’’محمد شاہ بہمانی سوم(1463–1482 ء)عثمانی خلیفہ سلطان محمد دوم نوں ایتھے توں خراج پہنچاندا سی جو کہ اس دا حق اے ۔سلطان بیجاپور دا شاہی نشان وی اوہی سی جو عثمانی سلطنت دا سی۔ ملک ایاز جو کہ گجرات دے نامی حکمراں رہے نيں،انہاں نے وی سلطان سلیم اول نوں خلیفہ دی حیثیت توں ہی خطاب کيتا اے ۔جس ادب تے احترام توں مغل سلطان عثمانی خلیفہ توں پیش آندے سن اس دی شہادت ايسے خط تے کتابت توں ملدی اے جو دہلی تے استنبول دے درمیان ہوئی۔سلطان سلیمان نوں لکھے گئے اک خط وچ ہمایوں نے’’عظیم صفات دے حامل خلیفہ‘‘ کہہ کے خطاب کيتا اے تے خلافت دے ہمیشہ قائم رہنے دی دعا کيتی اے۔ اس نے اپنے خط وچ قرآن مجید دی اس آیت دا حوالہ دتا اے کہ خلیفہ زمین اُتے اللہ دا نائب ہُندا اے ۔سلطان ابراہیم نے اک خط شاہجہان نوں لکھیا جس وچ خود نوں دنیا دے تمام بادشاہاں دے لئی اللہ دا سایہ یعنی ظل اللہ دسیا جسنوں دنیا دی خلافت عطا کيتی گئی۔
۱۶۹۰ء وچ اورنگ زیب دے دربار وچ خلیفہ دے سفیر احمد آغا خلیفہ دی طرف توں اورنگ زیب دے لئی پیغام لیائے جس وچ قرانی آیات دا حوالہ سی تے عثمانی سلطان نوں خلیفۂ اسلام کہہ کے تعبیر کيتا گیا تھا۔۱۷۲۳ء وچ محمد شاہ(1719–1748 ء)اور عثمانی خلافت دے درمیان خط تے کتابت ہوئی جس وچ عثمانی خلیفہ نوں عظیم سلاطین دی پناہ گاہ،بادشاہاں دے محافظ،تختِ خلافت دے شایانِ شان احکام شرعیہ دے مبلغ دے القاب توں موسوم کيتا گیا۔
زمانۂ قدیم دی کچھ باقیات(Antiquities )سے وی ہندوستان تے ریاستِ خلافت دے درمیان قائم رشتاں دا ثبوت ملدا اے۔ مثال دے طور اُتے سلطان شمس الدین التمشؔ (1211–1236 ء) والئ ہند دے زمانے دے چاندی دے سکّے نيں جنہاں دے اک طرف خلیفہ المستنصرؔ تے دوسری طرف خود التمشؔ دا ناں خلیفہ دے نائب دی حیثیت توں لکھیا ہويا اے ۔۱۲۵۱ھ وچ سقوطِ بغدادؔ دے بعد وی جدوں خلیفہ المصتعصم دی وفات ہوئے چکی سی،تب وی ہندوستان وچ خلیفہ ہی دے ناں دے سکّے چلدے سن ۔
ہندوستان وچ اسلامی حکومت دے دور وچ عالمِ اسلام دے وڈے وڈے علماء پیدا ہوئے۔ مثلاً حضرت شیخ احمد سرہندیؒ جنہاں دی وفات1624 وچ دہلی وچ ہوئی،ایہ فقہہ اسلامی دے بہت وڈے عالم سن جو مجدّد الفِ ثانی دے ناں توں جانے جاندے نيں۔انہاں نے عثمانی خلفاء نوں 536 خطوط لکھے جنہاں دا مجموعہ ’’مکتوبات‘‘ دے ناں توں مشہور اے۔
حضرت شاہ ولی اللہ دہلویؒ (1703–1762 ء) جنہاں دا شمار ہندوستان دے معزز ترین علماء وچ ہُندا اے تے جنوبی ایشیا تے اس دے باہر وی تمام ہی مکاتب فکر کے لوکاں وچ انہاں دا اسلامی علمی مرتبہ تسلیم کيتا جاندا اے۔ اوہ عظیم تے ہمہ گیر مصنف سن تے انہاں نے متعد اسلامی موضوعات اُتے کتاباں وی لکھایاں نيں۔ انہاں دا شمار قرآن دا اردو وچ ترجمہ کرنے والے ابتدائی لوکاں وچ ہُندا اے۔ اس زمانے دے لوکاں نے اُنہاں دی اس کاوش دی زبردست مخالفت کيتی سی جنہاں دا ایہ کہنا سی کہ قرآن نوں اس دی اصل حالت ہی وچ رہنا چاہیدا۔کچھ عرصہ بعد ہندوستان دے علماء نے انہاں دی کوششاں نوں تسلیم کيتا تے فیر سراہا بھی۔ انہاں دی لکھی ہوئی مشہور کتاباں وچ ’’حجۃ اللہ البالغہ‘‘ تے ’’ تفہیمات الٰہیہ‘‘ شامل نيں۔حضرت شاہ ولی اللہؒ نے خلافت دے تعلق توں اپنی کتا ب’’ ازالۃ الخفاء‘‘ وچ اپنے خیالات دا اس طرح اظہار کيتا اے ۔’’خلافت لوکاں دی متحدہ قیادت دا ناں اے جس دا وجود ہی دین نوں قائم رکھنے دے لئی ہُندا اے جس وچ مختلف دینی علوم دا احیاء اسلامی عبادات اُتے عمل درآمد دی نگرانی،جہاد دا نظم،فوج دی تیاری،اسلحہ دی تیاری،عدالدی نظام دا قیام،شریعت دا نفاذ ،جرائم دی رو ک تھام وغیرہ شامل نيں۔ایہ تمام کم ايسے دے ذریعہ انجام پاندے نيں کیونجے خلیفہ رسول ا دا نمائندہ تے نائب ہُندا اے۔
اسلام وچ ولایت عامہ دی اجازت:
برِّ صغیر دے حکمراناں نوں خلیفہ دی طرف توں ولایت عامہ دتی گئی سی جس نوں اج دی اصطلاح وچ General Governorship توں تعبیر کيتا جا سکدا اے ۔ایہ حقیقت اے کہ صوبےآں یا ولایتاں وچ والی مقرر کرنے تے انہاں نوں معزول کرنے دے تعلق توں خلفاء توں کوتاہی ہوئی اے۔ ایہ قاعدہ عام ہوئے گیا سی کہ مختلف صوبےآں وچ جو وی اپنے دم اُتے اقتدار وچ آجاندا سی اُسنوں تسلیم کر ليا جاندا تھا،پر ایہ وی حقیقت اے کہ خلیفہ دی جانب توں انہاں نوں والی تسلیم کيتے جانے دی وجہ توں ہی انہاں دی حیثیت قانونی ہُندی اے۔
اسلام وچ دو طرح دی ولایتاں ہُندیاں نيں،اس سلسلے وچ شیخ تقی الدین النبہانی تے شیخ عبدالقدیم زلوم دی کتاب ’’اسلام دا نظامِ حکومت‘‘ وچوں اقتباست پیش کيتے جارہے نيں جنہاں توں دونے طرح دی ولایات دی شرعی حیثیت واضح ہوجاندی اے۔
’’ ولایات دی دو قسماں ہُندیاں نيں:ولایتِ عام تے ولایتِ خاص۔ولایتِ عام وچ کِسے ولایت یا صوبہ دی حکومت توں متعلق تمام امور شامل ہُندے نيں،اس دا تقرر(Appointment) اس طرح ہُندا اے کہ خلیفہ کسی نوں پورے صوبہ،اس دے تمام افراد تے انہاں دے تمام امور اُتے نگرانی دے لئی مقرر کرے۔لہٰذا والئ عام دی نگہداشت(Supervision)اوتھے دے تمام امور اُتے ہُندی اے ۔جدوں کہ ولایتِ خاص وچ والی دے کم تقسیم ہوجاندے نيں۔لہٰذا والئ خاص اس علاقہ وچ مثلاًفوجاں دے انتظام،عوام دی دیکھ بھال،علاقہ دی حفاظت،عورتاں دی حفاظت وچوں کسی اُتے محدود ہُندا اے۔ والئ خاص اوتھے دی قضاء یا خراج تے صدقات دے امور وچ مداخلت نئيں کردا۔حضوراکرم ا نے عام تے خاص دونے قسم دے والی مقرر فرمائے سن ۔مثلاً عمرو بن الحزم صکویمن دا والئ عام مقرر فرمایا سی، تے حضرت علی ابن ابی طالب ص نوں یمن وچ اک خاص معاملہ یعنی قضاء دا والی مقرر فرمایا تھا۔آپ اکے بعد خلفاء وی اِسی طرز اُتے قائم رہے تے اِنہاں دونے قسماں دے والی مقرر کيتے؛مثلاً حضرت عمر صنے معاویہ ابن سفیان نوں والئ عام مقرر کيتا، تے حضرت علی صنے اپنے دورِ خلافت وچ حضرت عبداللہ ابن عباس صکو بصرہ دا والئ خاص مقرر کيتا جس وچ مالی امور شامل نئيں سن، فیر حضرت زیادص نوں اوتھے دے مالی امور اُتے والئ خاص مقرر کيتا۔
قرونِ اولیٰ وچ ولایت دی دو قسماں رہیاں نيں؛ ولایت الصلوٰۃ تے ولایت الخراج۔ چنانچہ تریخ دیاں کتاباں وچ والیاں دی اِنہاں دونے طرح توں تعبیر کيتی گئی اے ،پہلی امارت علی الصلوٰۃ تے دوسری امارت علی الصلوٰۃ والخراج؛یعنی والی یا تاں صلوٰۃ تے خراج دا والی ہوئے گا یاصرف صلوٰۃ کا۔ ایتھے والئ صلوٰۃ توں مراد ایہ نئيں اے کہ اوہ صرف لوکاں دی نماز وچ امامت کریوالئ صلوٰۃ اوہ ہُندا اے جو سوائے مالیاتی امور یا محصول دی وصولی دے ہر چیز اُتے والی ہو۔اس پہلو توں صلوٰۃ توں ایتھے مراد حکومت دے ہر معاملہ توں ہیسوائے اموال یا محصول دی وصولی کے۔لہٰذا جدوں اِنہاں دوناں نوں جمع کردتا جائے تاں اوہ شخص والئ صلوٰۃ تے خراج یعنی والئ عام ہُندا اے ؛ تے اوہ جے صرف صلوٰۃ یا صرف خراج دا ہوئے تاں اوہ والئ خاص ہُندا اے ۔بہرحال ایہ انتظامی امور نيں جو خلیفہ دی صوابدید اُتے منحصر ہُندے نيں کہ اوہ کسی نوں والئ خاص مقرر کرے یا کسی نوں صرف امور قضاء تک محدود کرے یا کسی کوامورِ مالیات،قضاء یا عسکری معاملات دے سوا ہور معاملات تک، جداں کہ خلیفہ ریاست یا ولایت دے انتظامی معاملات دی مصلحت سمجھے مقرر کرے۔اس دا سبب ایہ اے کہ شریعت نے والی دے لئی نہ تاں کم متعین کيتے نيں تے نہ ہی پابندی رکھی اے کہ اوہ تمام امور اُتے ہی مقرر کيتا جائے، محض ایہ طے اے کہ اس دا کم حکومت کرنا اے تے اوہ خلیفہ دا نائب اے تے ایہ تحدید دی اے کہ اوہ کسی علاقۂ خاص اُتے مقرر کيتا جائے۔ایہی حضور اکرم اکا عمل تھا۔البتہ شریعت نے خلیفہ نوں ایہ اختیار دتا اے کہ کسی نوں والئ عام یا والئ خاص، ورگی اس دی مصلحت ہو، مقرر کرے تے ایہی حضور اکرم ا توں ثابت اے ۔لہٰذا سیرت ابن ہشام وچ وارد اے کہ حضور انے فروۃ بن مسیک نوں قبائلِ مراد، زبید مذحج اُتے مقرر فرمایا سی۔ ايسے کتاب وچ ایہ اے کہ آپ انے زیاد ابن لبید انصاری صکو حضرموت دے صدقات اُتے تے حضرت علی صکو یمن دا قاضی مقرر فرمایا سی۔ استیعاب دی روایت اے کہ آپ ا نے حضرت معاذ ابن جبل صکو الجندؔ اُتے مقرر کيتا سی تاکہ اوہ اوتھے لوکاں نوں قرآن تے اسلام دے احکام سکھاواں تے نال ہی اِنئيں یمن دے علاقہ وچ جو عمال مقرر کيتے گئے سن اُنہاں توں صدقات وصول کرنے دی اجازت دتی سی۔سیرت ابن ہشام وچ ہی روایت اے کہ آپ نے غزوۂ احدؔ جاندے وقت ابن مکتوم نوں مدینہ وچ صلوٰۃ دا والی مقرر فرمایا سی۔
انگریزاں دا ہندوستان اُتے حملہ تے مسلماناں دا ردِّ عمل:
شیطانی استعمار دی لگاتار سازشاں تے امتِ مسلمہ دے فکری انحطاط دے نتیجہ وچ کافراں نوں برِّ صغیر ہند اُتے غلبہ دی خواہش پوری کرنے دا موقع مل گیا۔ ۱۶۰۰ء وچ برطانیہ نے ایتھے ایسٹ انڈیا کمپنی نوں قاپم کيتا۔ ایہ اس تکلیف دہ دور دی شروعات سی ،برطانیہ تے دوسرے یوروپی استعمار نے امت دے ملکاں نوں لُٹنا اوراس دے وسائل نوں چوسنیا شروع کيتا۔ انہاں نے ایتھے دے مسلماناں اورغیر مسلماں دے درمیان نفرت دے بیج بی بوئے۔
برطانیہنے برِّ صغیر اُتے ۱۸۱۹ء وچ حملہ کيتا،اور انگریزاں نوں مسلماناں دی طرف توں زبردست مزاحمت دا سامنا کرنا پيا۔ حملہ آور برطانیہ تے ایتھے دی اسلامی حکومت دے درمیان جنگ دا سلسلہ جاری رہیا جس وچ کدی اک فریق نوں شکست ہُندی تاں کدی دوسرے کو۔اس جنگ وچ ایتھے دی کفر طاقتاں یعنی ہندواں تے بدھاں وغیرہ نے انگریزاں دی مدد کيتی۔ مسلماناں توں مسلسل ۲۷ سال تک سخت جنگ کرنے دے بعد ہی اوہ ایتھے ۱۸۴۶ء وچ مکمل قبضہ کرنے وچ کامیاب ہوئے پائے۔
اس دوران ہندوستان دے مختلف علاقےآں وچ مغل ولایت دی اقتدار اُتے پھڑ ڈھیلی ہُندتی گئی۔ ہندوستان دے کچھ حصےآں دے حکمراناں نے ترکی دی خلافت توں مدد مانگنے تے اس دے ذریعہ تسلیم کيتے جانے دے لئی کوششاں شروع کر دتیاں سن۔مثلاً کَنُّور دی ملکہ نے سلطان عبدالحمید اول دے پاس ۱۷۷۹ ء وچ اک سفیر دے ذریعہ پیغام بھیجیا جس وچ اس نے خلیفہ توں درخواست کيتی سی کہ اوہ اس دی مدد کرن۔ٹیپو سلطان نے کوشش کرکے اپنے آپ نوں میسورؔ دے حکمراں دی حیثیت توں تسلیم کرایا سی۔ ہندوستان وچ برطانیہ دے ذریعہ اسلامی حکومت ختم ہونے دے بعد وی ایتھے دے مسلمان خلافتِ عثمانیہ دے ہی وفادار رہے۔ کچھ لوکاں نے جہاد دا سلسلہ جاری رکھیا جداں مشہور عالمِ دین سید احمد شہیدؒ ۔دوسرے علماء تے خاص طور توں یاغستان والےآں نے استعمار دے خلاف جہاد دا سلسلہ جاری رکھیا۔ یاغستانؔ پختون قبائلی پٹّی نوں کہیا جاندا اے جو شمالی افغانستان وچ واقع اے جس وچ ہیرات،قندھار، زابل،غزنی تے کابل شامل نيں۔
جب ترکی تے یونان دی جنگ وچ خلافتِ عثمانی نوں فتح حاصل ہوئی تاں اس اُتے ہندوستانی مسلمان بہت خوش ہوئے تے اس موقع اُتے اُنہاں نے لکھنؤ وچ مولانا عبدالباری دی قیادت وچ اک شاندار جلسہ دا اہتمام کيتا جس وچ خلیفہ توں یکجہتی دا اظہار کيتا گیا۔پر جدوں خلیفہ نوں طرابلس تے بلقان دیاں جنگاں وچ مغربی طاقتاں توں شکست دا سامنا کرنا پيا خلافت دے کمزور پڑنے اُتے ایتھے دے مسلمان سخت رنجیدہ ہوئے۔
مولانا محمد علی جوہر جو تحریکِ خلافت دے عظیم رہنما سن، تے جو انگریزاں دے سخت مخالف دی حیثیت توں مشہور سن، انگلینڈ دے لنکنؔ کالج توں اپنی تعلیم مکمل کرکے ایتھے آئے ہی سن کہ ۱۹۱۴ ء وچ London Times وچ چھپے اک مضمون دے جواب وچ لگاتار ۳۶ گھینٹے بیٹھ کر اپنے اخبار وچ ’’Choiء of Turks‘‘کے ناں توں اک ادارایہ لکھیا۔ جدوں ۱۹۱۲ ء وچ جنگ بلقانؔ شروع ہوئی ت، توترکی دے زخمیاں دے لئی اک میڈیکل ٹیم بھیجی۔
ہندوستان دی مشہور دینی درسگاہ، دار العلوم دیوبند دے مہتمم شیخ الہند مولانا محمود الحسنؒ نے انتھک محنت کرکے بلقانؔ تے طرابلس ؔ دیاں جنگاں دے متاثرین دے لئی رقم جمع کرکے خلیفہ نوں بھجوائی۔ مولانا حسین احمد مدنی نے انہاں دے بارے وچ لکھیا تھا:’’بلقان ؔ تے طرابلسؔ دی خونی جنگاں نیشیخ الہند مولانا محمود الحسنؒ دے دل تے دماغ اُتے گہرا نقش چھڈ ا سی، ايسے توں اُنئيں اُنہاں دے مورث حضرت مولانا محمد قاسم نانوتوی ؒ دے نقشِ قدم پرچلنے دا حوصلہ ملیا جو دار العلوم دیوبند دے بانیاں وچوں سن تے جنہاں نے روس تے ترکی دے درمیان جنگ وچ خلیفہ دا نال دتا تھا۔شیخ الہند مولانا محمود الحسنؒ نے اپنے آپ نوں اسلام دے لئی وقف کردتا سی تے سلطنتِ عثمانیہ دی ہر طرح توں مدد کيتی سی‘‘۔اُنہاں نے دار العلوم نوں بند کرنے دا فتویٰ دتا تھا۔انہاں نے سلطنتِ عثمانیہ دے لئی چندہ جمع کيتا، طلباء دا اک وفد ترکی بھیجیا تے اک وفد خود اپنی قیادت وچ ترکی لے کے گئے۔پر اوہ جِنّی وی ترکی دی مدد کرپائے سن، اُس توں اوہ مطمئین نئيں سن ۔اس دا خاص سبب جنگ بلقانؔ دا نتیجہ سی جس توں بوہت سارے مسلم دانشور مایوس ہوگئے سن جنہاں وچ مولانا محترمؒ وی شامل سن ۔وہ جاندے سن کہ یوروپ دے گورے اسلام دی شمع بجھانے دے لئی ناپاک سازشاں کررہے نيں۔ اس دے علاوہ برطانوی حکمران جداں Squib دے ظلم تے ستم،روس دے ذریعہ مسلماناں اُتے کيتی گئی زیادتیاں تے ترکی دی تقسیم نے اِنہاں دے اس یقین نوں تقویت پہنچائی گوراں کوGoldstone دے خواباں دی تعبیر پوری کرنے دا وقت آگیا اے ‘‘۔(نقشِ حیات،جلد دوم صفحہ ۱۴۰)
جنگ عظیم اول دے دوران ہندوستان دی مسجدےآں وچ اللہ دی کبرائی خطبےآں وچ بیان کيتی جاندی سی تے نمازاں وچ مسلماناں دی فتح تے کافراں دی شکست دے لئی دعاواں منگی جاندیاں سن۔جدوں اک ہور عظیم شخصیت ،یعنی مولانا شوکت علی توں پُچھیا گیا کہ اوہ ترکی دے سلطان دے ناں دا خطبہ کیوں پڑھدے نيں،تو اُنہاں نے جواب دتا:’’تم مینوں موردِ الزام نئيں ٹھہرا سکدے کیونجے مسلماناں دا خلیفہ اتفاق توں ترکی دا سلطان وی اے ‘‘۔(The Khilafat Movement: by Gail Mennaut Oxford University Press 1982 Page 55)
خلیفہ نے وی مسلماناں دی اِنہاں کوششاں نوں سراہا تے چاہیا کہ اوہ انہاں دی مدد کرن تے برطانیہ دے خلاف اُٹھ کھڑے ہون۔ خلافت دا عربی اخبار (الجاویات) جو کہ اسطنبول توں شائع ہُندا سی، اس دے مدیر نے ہندوستان دے دارالعلوم دیوبند دے طلباء دے لئی خاص نمبر شائع کيتا تھا،جدوں کہ استنبول دیوبند توں اٹھ ہزار میل دور سی۔(سوانح قاسمی:جلد۲:صفحہ ۳۲۹)۔
شیخ الہند مولانا محمود الحسنؒ نے خلافت دے کھل دے حمایت دی تے اسنوں بچانے دے لئی سخت جد وجہد وی کیتی۔اس دے لئی اُنہاں نے حجاز تک دا سفر کيتا تے مکہ دے والی تے خلیفہ دے معاونین توں ملاقاتاں کيتياں۔والئ مکہ نے شیخ ؒ کواک تحریر دتی جس وچ کہیا گیا سی کہ ہندوستان کیمسلمان برطانوی ظالماں دے خلاف اُنہاں دی مدد کرن۔اس تحریر وچ والئ مکہ دی جانب توں مسلمانانِ ہند توں اپیل کيتی گئی سی کہ اوہ برطانیہ دے خلاف اس جنگ وچ خلافت دا نال داں۔اس اپیل وچ شیخ الہند مولانا محمود الحسنؒ دی تعریف کيتی گئی سی کہ اُنہاں نے تے مسلمانانِ ہند نے برطانوی سامراج دے خلاف خلیفہ دی مدد کيتی سی۔۔اُنہاں نے خلیفہ دی طرف توں ہندوستان دے مسلماناں نوں برطانیہ دے خلاف مادّی مدد وی دینے دا یقین دلایا سی۔ والئ مکہ دی طرف توں لکھی گئی اس تحریر نوں تریخ وچ ’’ غالب نامہ‘‘ دے ناں توں شہرت حاصل اے ۔۱۳۳۴ ھ وچ فریضۂحج ادا کرنے دے بعد شیخ الہند مولانا محمود الحسنؒ ، خلیفہ دے نمائندےآں انور پاشاؔ تے جمال پاشاؔ توں وی ملے۔انور پاشا نے مسلمانانِ ہند دے لئی اک خط لکھیا جس وچ انہاں دی برطانیہ دے خلاف مسلسل جدوجہد دے لئی تعریفی کلمات کہے گئے سن ۔ اس خط دا مضمون وی غالب نامہ دی طرح سی جس وچ خلافتِ عثمانی دی طرف توں برطانیہ دے خلاف مسلماناں دی مدد دا یقین دلایا گیا تھا۔اس خط وچ عثمانی خلافت دے ملازماں تے شہریاں اُتے زور دتا گیا سی کہ اوہ شیخ الہند مولانا محمود الحسنؒ اُتے پورا اعتماد کرن تے اُنہاں دی تحریک دے نال مکمل تعاون کرن۔اِنہاں خطوط دی کاپیاں برطانوی پابندیاں دے باوجود ہندوتسان بھجوائی گئياں تے بعد وچ پورے یاغستان وچ تقسیم کيتیاں گئیاں۔(اسیرانِ مالٹا:مولانا محمد میاں:شائع کردہ جمعیت العلماء الہند)
ہندوستان دے مسلمان شریف حسین دے فریب تے بغاوت توں اچھی طرح واقف سن جو اوہ برطانیہ دے اُکسانے اُتے کر رہاسی۔ اُنہاں نے برطانیہ دے ذریعہ حجاز دی خوراک دی رسد روکنے اُتے سخت احتجاج کيتا تھا۔وہ کرنل T.E.Lawrenء یعنی Lawrenء of Arabia دے تمام پروپگنڈے دے باوجود، جس وچ اُس دی عربی وچ جذباتی تقریراں تے شریف حسین تے Sir Henry Mac Mahon دے درمیان خفیہ معاہدہ وی شامل سی۔ حجاز دا عام شہری ترکاں دے خلاف بغاوت کرنے وچ کوئی دلچسپی نئيں رکھدا تھا۔اپنے مقصد نوں حاصل کرنے وچ برطانیہ نے بہت ہی وحشیانہ تے غیر انسانی ہتھکنڈے استعمال کيتے۔شیخ الاسلام مولانا حسین احمد مدنی نے اسنوں انہاں لفظاں وچ بیان کيتا اے :’’حجاز دے لئی خوراک دی ترسیل بند کر دتی گئی۔ خوراک لے کے آخری جہاز صفر ۱۳۳۵ ھ وچ حجاز پہنچیا سی۔ کیونجے اس دے بعد خوراک پہنچنا بالکل بند کر دتا گیا تھا،اس لئی خوراک دی قیمتاں آسمان نوں چھونے لگیاں سن تے فاقہ کشی دی نوبت آگئی سی۔ ہندوستان دے مسلماناں دے احتجاج دی وجہ توں جمادی الثانی ۱۳۳۴ ھ وچ کلکتہ توں کچھ چاول لے کے اک جہاز اوتھے پہنچایا گیا؛اسنوں وی عدنؔ دی بندرگاہ اُتے خالی کرا لیا گیا۔عثمانی سلطنت دے حجاز وچ مکمل سیاسی اثرات ختم ہوجانے دے بعد ہی اس جہاز نوں جدّہ وچ چاول اُتارنے دی اجازت دتی گئی۔(اسیرانِ مالٹا)
شیخ الہند مولانا محمود الحسنؒ مہتمم دار العلوم دیوبند نوں جداں کہ حالے ذکر آیا،حق گل کہنے تے عثمانی خلافت دی مخالفت وچ بیان نہ دینے دی پاداش وچ برطانیہ نے مالٹا وچ اُنہاں نوں تن سال تے چار ماہ قید رکھیا۔انگریز چاہندے سن کہ اوہ شریف حسین دے حق وچ تے عثمانی خلافت دی مخالفت وچ فتویٰ جاری کرن۔ ۲۳ صفر ۱۳۳۵ ھ وچ غدّار شریف حسین نے شیخ الہند مولانا محمود الحسنؒ نوں حجاز(مکہ)ماں گرفتار کرلیا۔ان نوں تے دوسرے علماء نوں قاہرہ ہُندے ہوئے۲۹ ربیع الثانی ۱۳۳۵ ھ نوں مالٹا بھیج دتا گیا۔دوسرے ہندوستانی علماء جنہاں وچ مولانا حسین احمد مدنی،مولانا عزیز گل،مولانا حکیم نصرت حسیناور مولانا وحید احمد شامل نيں، انہاں نوں برطانیہ نے قید کر ليا۔شیخ الہند مولانا محمود الحسنؒ تن سال چار ماہ جیل وچ قید رہے۔ اوہ رہیا ہونے دے بعد ۸ جون ۱۹۲۰ ء نوں بمبئی پہنچے۔ انہاں دی واپسی تے ہندوستان وچ خلافت تحریک دی شروعات دی مدت اک ہی اے۔(اسیرانِ مالٹا)
۱۳۲۱ ھ وچ مجاہدِ اعظم مولانا عبید اللہ سندھی دی قیادت وچ نظارۃ المعارف دے ناں توں اک ادارہ قائم کيتا گیا جس دا مقصد مسلم علماء نوں اسلامی افکار دی تبلیغ تے اسلام دے خلاف ہوئے رہے پروپگنڈے دا جواب دینے دے لئی تیار کرنا تھا۔برطانیہ نے اس خطرہ دی سنگینی نوں محسوس کيتا،ایہ اُس رپورٹ دے عنوان(The petition of British Queen Vs Maulana Obaid ullah Sindhi )سے ہی ظاہر ہوجاندا اے جو برطانوی حکومت کیتی C.I.D دی طرف توں پیش کيتی گئی سی۔اس وچ کہیا گیا سی کہ مولانا عبید اللہ سندھی دارالعلوم دیوبند نوں Training Camp دی حیثیت توں استعمال نئيں کر سکے تاں اُنہاں نے اس مقصد دے حصول دے لئی دہلی وچ نظارۃ المعارف ناں توں ادارہ قائم کيتا۔ جداں کہ ناں توں ظاہر اے ، ایہ ادارہ قرآن دی صحیح ترجمانی تے اس دی صحیح تعلیم دی غرض توں ہی قائم کيتا گیا تھا۔اس وچ عربی بولی وی پڑھائی جاندی سی۔ انہاں تعلیمات دے علاوہ جو نظارۃ المعارف وچ دتی جاندیاں سن،اسنوں سازشاں دے اڈے دے طور اُتے وی استعمال کيتا جاندا سی جو کہ اک غیر قانونی عمل سی۔(The petition of British Queen Vs Maulana Obaid ullah Sindhi ,Sec 20)برطانوی اس حقیقت دی طرف اشارہ کے رہے سن کہ نظارۃ المعارف مسلمان انقلابیاں کیلئی اک مل بیٹھنے دا مرکز بن گیا تھا۔جو لوک ہندوستان توں برطانوی حکومت نوں اُکھاڑ سُٹنا چاہندے سن اُنہاں وچ حکیم اجمل خان ڈاکٹر مختار احمد انصاری، مولانا شوکت علی، مولونا محمد علی جوہرؔ ،مولانا ظفر علی خاں تے مولنٰا ابوالکلام آزادؔ شامل سن ۔
مسلم علماء، مفکرین تے دوسرے تحریک چلانے والےآں نے غیر ملکی اشیاء دے بائیکاٹ تے برطانوی حکومت دے نال عدم تعاون دی اپیل دی تے اس سلسلے وچ عوامی حمایت حاصل کرنے دے لئی جلسے کيتے گئے۔ ایہ جلسے مؤتمر الانصار دے پرچم تلے منعقد کيتے گئے سن تے مختلف اخباراں جداں مولانا آزادؔ دا الہلالؔ تے مولانا محمد علی جوہر ؔ دا کامریڈؔ اس وچ پیش پیش رہے۔ مولانا ابوالکلام آزادؔ تے مولانا محمد علی جوہرؔ نوں اپنے اخباراں وچ برطانیہ دے خلاف مضامین شائع کرنے دے جرم وچ قید کيتا گیا۔مولانا محمد علی جوہر ۱۹۱۱ توں ۱۹۱۵ ء تک سال سال قید وچ رہے۔
خلافت دے لئی مسلمان دانشوراں دی وابستگی کسی وی شک تے شبہ توں بالاتر سی۔مولانا آزادؔ نے اپنے اخبار الہلالؔ وچ ۶ نومبر ۱۹۱۲ ء دے شمارے وچ اپنے خیالات دا اظہار اس طرح کيتا:’’صرف عثمانی سلطان ہی اوہ تلوار رکھدے نيں جو مسلماناں دے پاس اپنی حفاظت دے لئی اے۔ حالے تک لازمی طور اُتے خلافت ہی شریعت دی دینی وحدت دا ذریعہ رہی اے، ایہ وحی دے ذریعہ لازمی قرار دتی گئی اے، اس ریاست دی اطاعت دا حکم خدا دی طرف توں اے تے اس دے احکام دی اطاعت فرض اے ‘‘۔
تحریکِ خلافت:
ستمبر ۱۹۱۹ء وچ مولانا محمد علی جوہرؔ تے اُنہاں دے بھائی مولانا شوکت علی نے مولانا ابوالکلام آزادؔ ، ڈاکٹر مختار احمد انصاری تے مولانا حسرت موہانی دے نال تحریک خلافت دے نال نال اک نويں تنظیم شروع دی جس دا واضح مقصد ایہ سی کہ جس طرح توں وی ممکن ہو،خلافت دا تحفظ کيتا جائے۔ ایہ گل قابلِ عور تے اہمیت دی حامل اے کہ اس تحریکِ خلافت وچ شامل علماء تے ہور حضرات مختلف مسالک، مکاتبِ فکر تے مختلف پس منظر دے افراد سن جو کہ خلافت دے تعلق توں متحد تے متفق سن ۔ مثال دے طور اُتے مولانا ابوالکلام آزادؔ غیر مقلِّد سن تے مولانا محمود الحسن دیوبندی سن جو کہ حنفی مسلک نال تعلق رکھدے سن ،لیکن اس معاملہ وچ اوہ مکمل اتفاق رکھدے سن کہ خلافت نوں بچانے دی کوشش کيتی جائے۔
۱۹۱۹ء وچ بمبئی خلافت کمیٹی نے تنظیمی طور اُتے اپنے لئے دو اہداف مقرر کيتے؛پہلا ایہ کہ خلیفہ دی حیثیت توں ترکی دے سلطان دے اقتدار نوں بچانے اُتے زور دتا جائے تے دوسرے اس گل نوں یقینی بنایا جائے کہ اسلام دے مقدس تھاںواں خلیفہ دے ہی کنٹرول وچ رہیاں۔
۱۹۲۰ء وچ خلافت کانفرنس دے بنگال صوبہ دے اجلاس وچ اپنے صدارتی خطبے وچ مولانا ابوالکلام آزادؔ نے خلافت دی اہمیت واضح کردے ہوئے فرمایا:’’اس ادارے دا مقصد مسلماناں نوں صراطِ مستقیم اُتے چلانے دے لئی منظم کرنا تے دنیا وچ اللہ دے کلمہ نوں بلند کرنا اے۔ انہاں تمام کماں دے لئی نہایت ضروری اے کہ خلیفہ دے پاس اقتدار رہے‘‘۔مولانا آزاد نوں اس ذرا وی شک نئيں سی کہ’’ امام دے بغیر مسلماناں دی زندگی غیر اسلامی اے، اس لئی اُنئيں آخرت وچ جوابدہ ہونا پئے گا‘‘۔
مولانا آزادؔ نے مسئلۂ خلافت دے ناں توں ۱۹۲۰ ء وچ اک کتاب شائعکيتی سی جس وچ اوہ ر قم طراز نيں:’’خلافت دے بغیر اسلام دا وجود ناممکن اے ،مسلمانانِ ہند نوں چاہیدا کہ اوہ اپنی تمام کوششاں تے طاقت اس کم نوں کرنے وچ لگیا دیں‘‘۔
اسی کتاب دے صفحہ ۱۷۶ اُتے مولانا فرماندے نيں:’’احکام شرعیہ دی دو قسماں نيں؛پہلی دا تعلق ذاتی اُتے فرد توں اے جس وچ اوامر تے نواہی شامل نيں جداں فرائض تے واجگل کيتی ادائیگی تاکہ اوہ مکمل مسلمان بن سکے۔ دوسرے قسم دے اوہ احکام نيں جنہاں دا تعلق فرد توں نہ ہوکے امت، قوم اجتماعی فرائض تے ریاست تے سیاست توں اے ،مثلاً اقتصادی تے سیاسی قوانین تے ملکاں نوں فتح کرنا‘‘۔ Peter Hardy دے بقول مولانا آزادؔ دا عقیدہ سی کہ ’’ جو مسلمان وی دین تے سیاست نوں علیحدہ کردا اے، اوہ مرتدّ اے تے اپنے کم وچ خاموشی توں لگیا ہويا اے ‘‘۔
ہندوستان وچ سیاسی قوت دا کھودینا تے اتحادی افواج دی طرف توں خلیفہ دے اقتدار نوں خطرہ، امتِ مسلمہ دے رہنماواں دے لئی اس قدر تشویش دا باعث سی کہ بعض علماء ایہ فتویٰ دینے اُتے مجبور ہوگئے کہ’’ مسلماناں نوں ہندوستان توں باہر ہجرت کر جانا چاہئے‘‘۔
مولانا شوکت علی نے مرکزی خلافت کمیٹی دی طرف توں ایہ بیان جاری کيتا کہ ’’ امید کيتی جاندی اے کہ تمام اوہ مسلمان جنہاں نے اسلام دے لئی اپنے آپ نوں وقف کردتا اے ،ہندوستان وچ ٹھہر کر عدم تعاون اُتے عمل کرن گے تے جے اوہ اس وچ کامیاب نہ ہاں تاں ہجرت دی سوچیں‘‘۔اِنہاں فتوؤاں نے اک لہر دوڑا دتی تے ہزاراں مسلماناں نے دار الحرب ہندوستان توں ہجرت کرنے نوں ترجیح دتی جتھے کہ خلافت ختم کرنے دی کوشش کيتی جارہی ہوئے۔
مسئلۂ خلافت محض اک سیاسی مسئلہ نئيں سی بلکہ ایہ اک دینی فریضہ سی جس دی طرف توں کوتاہی عذاب دا مستحق بناندی۔ تے ترکی دا جنہاں علاقےآں توں وی قبضہ ختم ہُندا اوتھے اسلام اک عقیدے دی حیثیت توں خطرے وچ پے جاندا۔
مولانا شوکت علی نے ۲۷ ستمبر ۱۹۲۳ء نوں کل ہند خلافت کانفرنس دے دسويں اجلاس دے صدارتی خطبے وچ اپنے خیالات دا اظہار اس طرح کيتا:’’جب تک جزیرۂ عرب دی اک انچ زمین وی غیر مسلماں دے زیرِ اثر اے، اک مسلمان نوں دماغی سکون حاصل نئيں ہوئے سکتا‘‘۔(حوالہ شانِ محمد ہندوستانی مسلمان؛ میناکشی پراکاشن جلد ہفتم،صفحہ ۲۰۹)
خلیفہ دی سیاسی قوت، اک مذہبی فریضہ نوں واضح کردے ہوئے محمد آصف علی نے کامریڈؔ کيتایڈیٹر نوں ۲ نومبر ۱۹۲۱ء نوں اک مراسلہ لکھیا:’’ترکی دی عزت تے اسلام دا وقار دونے اک ہی چیز نيں،مسلمان نسلاں دے لئی سلطنتِ عثمانی دا وجود نہایت ضروری اے اس سلطنت دے ختم ہونے توں مسلماناں دی تہذیبی قوت وی ختم ہوجائے گی۔ جے ترکی دا زوال ہُندا اے تاں اسلام وی قائم نئيں رہ پائے گا۔ اس وجہ توں ترکی اسلام دی ریڑھ دی ہڈی اے ‘‘۔اس نقطۂ نظر دی حمایت مولانا محمد علی جوہر نے وی دی تے فرمایا کہ ایہی عام مسلماناں دی رائے دی عکاس اے۔
۲۶ جنوری ۱۹۱۹ء نوں لکھنؤ دے فرنگی محل وچ انجمن مؤید الاسلام دا سالانہ جلسہ ہويا جس وچ ایہ قرارداد پاس دی گئی :’’علماء فرنگی محل دا ایہ اجلاس سلطان محمد ششم توں مکمل یکجہتی دا اظہار کردا اے تے اس گل دا پُر زور اعلان کردا اے کہ اسلام دے بنیادی اصولاں دے مطابق سوائے ترکی سلطان دے تے کوئی خلیفۂ حق نئيں اے، تے اسلام کدی وی اس دی اجازت نئيں دیندا کہ خلافت دے مسئلہ نوں طے کردے وقت اس وچ غیر مسلم مداخلت کرن۔
کل ہند کانفرنس نے اپنی اک قرارداد وچ کہیا کہ:’’مسلمانانِ ہند دی طرف توں امرتسر وچ منعقدہ کل ہند خلافت کانفرنس امیر المؤمنین توں اپنی مکمل یکجہتی دا اعلان کردی اے، نبی اکے وارث،خادم حرمین شریفین، ترکی دے سلطان دا اقتدار ہمیشہ برقرار رہے، امید اے کہ سلطان انہاں جذبات نوں قبول فرماواں گے‘‘۔
بوہت سارے علماء جداں مولانا سید سلیمان ندوی نے زور دے کے ایہ گل کہی کہ مسلماناں دے لئی اک خلیفہ دا ہونا فرض اے، مولانا ندوی بیان فرماندے نيں:’’علامہ نسفیؔ ، امام رازیؔ تے قاضی ازودؔ اُنہاں مستند علماء وچوں نيں جنہاں نے اپنی کتاباں وچ ايسے موضوع اُتے تفصیل توں بحث کيتی اے، اس موضوع اُتے اُنہاں دی آراء نوں حتمی سمجھنا چاہیدا۔ صحیح مسلم وچ حضور اکرم ا دی مستند روایت اے کہ:’’ جو کوئی مسلمان اپنے وقت دے امام توں بیعت کيتے بغیر مر گیا،وہ کفر دی حالت وچ مرا‘‘۔(مارچ ۱۹۲۰ء کےOutlook وچ شائع ہويا۔)
۱۹۲۰ ء نے مولانا محمد علی جوہرؔ نے پیرس وچ کيتی گئی اپنی اک تقریر وچ کہیا:’’خلافت ساری دنیا دے مسلماناں دا اک ناگزیر ادارہ اے۔ عالمِ اسلام دی عظیم اکثریت سلطان ترکی کواپنے نبی دا خلیفہ تے امیر المؤمنین تسلیم کردی اے۔ خلیفہ دے لئی ناگزیر اے کہ اس دے تصرّف وچ کافی علاقہ ہو،وافر برّی تے بحری فوجی وسائل ہاں تے نال وچ بھرپور مالی وسائل‘‘۔سید حسین جو مولانا دے نال پیرس وچ ايسے اسٹیج اُتے موجود سن ،انہاں نے فرمایا:’’جے اسلام دا وجود دنیا وچ برقرار رکھنا اے تاں ایہ ناگزیر اے کہ مسلماناں دا اک خلیفہ ہوئے۔ ایہی اسلام دی روایت تے تریخ چودہ سو سال توں رہی اے ‘‘۔
۲۴ دسمبر ۱۹۲۳ء نوں گیاؔ وچ جمعیۃ العلماء دا اک اجلاس ہويا جس وچ وڈے وڈے علماء تے استاداں نے ہندوستان دے ہر علاقہ توں آکے شرکت کيتی تے مسلماناں دے سیاسی مستقبل دے بارے وچ تفصیل توں بحث کيتی۔طویل بحث تے مباحثہ دے بعد اجلاس متفقہ طور اُتے اس نتیجے اُتے پہنچیا کہ سیاست تے مذہب اسلام دے ناقابلِ تقسیم اجزاء نيں۔مولانا محمد علی جوہرؔ نے فرمایا:’’ترکی دا حکمران خلیفہ،نبی دا وارث تے امیر المؤمنین سی تے خلافت ساڈے دین دے لئی اِنّی ہی ضروری اے جِنّا قرآن تے رسول دی سنت‘‘۔(Mohd. Ali Johar: My Life, a Fragment: Page 41)
خلافت دے خاتمہ دے اگلے دن ،یعنی ۴ مارچ ۱۹۲۴ء نوں Times نے مولانا محمد علی جوہر دا اک بیان شائع کيتا جس وچ آپ نے فرمایا:’’ ایہ پیشن گوئی کرنا مشکل اے کہ خلافت دے خاتمہ دا مسلمانانِ ہند دے دماغاں اُتے کيتا اثر پئے گا۔ وچ یقین توں کہہ سکدا ہاں کہ رہتل تے اسلام دونے دے لئی ایہ تباہ کن اے۔ اس معزز ادارہ دے خاتمہ توں جو کہ ساری دنیا وچ اسلامی اتحاد دی علامت سمجھیا جاندا سی، اسلام ٹکڑےآں وچ بنٹ جائے گا‘‘۔
۱۵ تے ۱۶ اپریل ۱۹۲۰ء نوں ہندوستان دے علماء دی اک کانفرنس ہوئی سی جس وچ عام لوکاں نے وی وڈی تعداد وچ شرکت کيتی سی،اس کانفرنس دا جو اعلانیہ جاری کيتا گیا اس دے کچھ اہم نکات ایہ نيں:
- علماء نوں مسئلۂ خلافت اُتے عام رائے ہموار کرنا چاہیدا۔
- منافقین تے اوہ علماء جو اس دی مخالفت کرن، اُنہاں دا بائیکاٹ کيتا جائے۔
- علماء نوں اپنے پیروواں توں ایہ قسم لینا چاہیدا کہ اوہ خلافت دی حمایت دل تے جان توں کرن گے۔
- مسلمان اپنے آپ نوں دستوری انتخابات (Elections) توں دور رکھن۔
۱۹ تے ۲۰ نومبر ۱۹۲۰ ء نوں جمعیۃ العلماء ہند نے اپنی کل ہند کانفرنس وچ جو اعلانیہ جاری کيتا، اُس دے کچھ خاص نکات ایہ نيں:
- انگریز اسلام دے سب توں وڈے دشمن نيں، اُنہاں دی مخالفت کرنا فرض اے۔
- امت تے خلافت دا تحفظ اس وقت دی دینی ضرورت اے۔ جے برادرانِ وطن اس مسئلہ اُتے ساڈے نال تعاون کردے نيں تاں اسيں اُنہاں دے بہت شکر گزار ہون گے۔
ویہويں صدی دی ابتداء وچ مسلم علماء دی وڈی تعداد خلافت دے لئی اُٹھ کھڑی ہوئی سی،بدقسمتی توں اج اوہ اِس گل نوں بھُل گئے نيں۔
حضرت شیخ الہندؒ دے فتوے توں اس گل دی نشاندہی ہُندی اے کہ اوہ خلافت نوں کس نظر توں دیکھدے سن تے استعمار دے نال تعاون کرنے توں متعلق اُنہاں دا نقطۂ نظر کيتا سی۔ مندرجہ ذیل فتویٰ مولانا سید محمد میاں دی کتاب اسیرانِ مالٹا دے انگریزی ایڈیشن توں لیا گیا اے جو جمعیۃ العلماء نے مانک پبلیکیشن پرئیویٹ لمیٹیڈ دے اشتراک توں شائع کيتا اے۔
’’دشمنانِ اسلام نے اسلام نوں نقصان پہنچانے تے اس دے وقار نوں ٹھیس پہنچانے وچ کوئی کسر نئيں چھڈی۔عراق فلسطین تے شام جنہاں نوں صحابہ ث تے اُنہاں دے پیروواں نے وڈی جد وجہد تے قربانیاں دے بعد فتح کيتا سی، دوبارہ کافر انہاں جگہاں اُتے للچائی ہوئی نظراں ڈال رہے نيں، خلافت دا وقار پارہ پارہ ہورہیا اے۔ خلیفۃ المسلمین جو اس زمین اُتے مسلماناں دے اتحاد دی علامت سی ،جو زمین اُتے اللہ دے خلیفہ دی حیثیت توں اسلام دے آفاقی قوانین نوں نافذ کردا تھا،جو مسلماناں دے حقوق تے مفاد دی نگرانی کردا سی تے زمین اُتے اللہ دے کلمہ دے تحفظ تے اسنوں بلند کرنے دا پابند سی، اج دشمناں توں گھر گیا اے۔۔۔ اج پرچمِ اسلام نیچا ہورہیا اے۔ حضرت ابو عبیدہ،خالد ابن ولید، سعد ابن ابی وقاص تے ابو ایوب انصاری ث دی روحاں اج بے چین نيں، اس لئی کہ مسلمان اپنی شان،اپنا وقار تے اپنی عزتِ نفس کھو چکے نيں۔ انہاں دی جرأت، بہادری تے انہاں دی دینی حمیت جو انہاں دا طرۂ امتیاز تے سرمایۂ افتخار سی، اپنی جہالت تے دنیا طلبی دی وجہ توں کھو دتا اے۔ صرف اِنّا ہی نئيں کہ اک مسلمان پریشانی دے وقت اپنے مسلمان بھائی دی مدد نئيں کردا، بلکہ المیہ ایہ اے کہ اسنوں کافر دے نیڑے ہونے تے اس توں دوستی کرنے دی اِنّی بے چینی رہندی اے کہ اوہ اس دے لئی اپنے ہی بھائی نوں مروانے دے لئی تیار ہوجاندا اے ۔مسلمان، مسلمان دا خون پی رہیا اے۔ مسلماناں دے ہتھ اپنے ہی مسلمان بھائی دے خون توں بھرے ہوئے نيں۔
الفتنؔ وچ نعیم ابن حمادؔ فرماندے نيں کہ حضرت ابو ہریرہ ص توں روایت اے کہ حضور اکرم صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا تے پیشنگوئی دی اے کہ:’’تم لوکاں وچ اک گروہ ہندوستان نوں فتح کريں گا۔ اللہ تعالیٰ انہاں لوکاں دے لئی ہندوستان دا راستہ کھول دے گا، ایتھے تک کہ ایہ لوک اوتھے دے بادشاہ نوں زنجیراں وچ جکڑ کر لاواں گے، اللہ تعالیٰ انہاں دے گناہ معاف کر ے گا تے جدوں اوہ ہندوستان توں واپس ہون گے تاں حضرت ابن مریم علیہ السلام نوں شام وچ پاون گے۔
مسندِ احمد تے سنن نسائی دی حدیث اے جس وچ حضرت ثوبان دی روایت نقل کيتی گئی اے کہ رسول اللہ نے فرمایا:’’میری امت دے دو گروہاں نوں اللہ تعالیٰ نے دوزخ دی اگ توں محفوظ کر دتا اے، اک اوہ گروہ جو ہندوستان نوں فتح کرے گا تے دوسرا اوہ جوحضرت ابن مریم دے نال ہوئے گا۔