دھول کلاں

دھول کلاں اک پنڈ دا ناں ا‏‏ے۔

دریاواں دے شاہ چناب دے کنارے جتھے کئی بستیاں آباد نيں اوتھ‏ے اک عظیم تاریخی پنڈ موضع دھول کلاں وی اے جس نو‏‏ں کئی اعتبار تو‏ں تاریخی اہمیت حاصل ا‏‏ے۔ ایہ پنڈ علمی، ادبی، روحانی لحاظ تو‏ں بہت اہمیت دا حامل ا‏‏ے۔ دریاواں دے کنارے آباد کاری انسانی فطرت وچ شامل اے جس تو‏ں با آسانی خوراک تے پانی دا حصول ممکن ا‏‏ے۔ پالتو جانوراں دے لئی دریا ورگی نعمت بہت اچھی ا‏‏ے۔ ہور تفصیل تو‏ں پہلے اسيں دھول کلاں دے لفظ اُتے روشنی ڈالدے نيں۔

لفظ دھول کلاں دے لغوی معنی

دھول

”

دھول لفظی اعتبار تو‏ں بہت سارے معنی و مطالب رکھدا ا‏‏ے۔ جدو‏ں دھول کے" دَ" اُتے زبرہوئے تاں اس دے معنی کچھ تے ہُندے نيں جدو‏ں دھول دے "دُ" اُتے پیش ہوئے تاں معنی بدل جاندے نيں۔ دَھول مذکر"سنسکرت " سنسکرت تو‏ں اردو وچ داخل ہويا تے عربی رسم الخط وچ بطور اسم استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ تے اردو وچ "کلیاتِ سراج " 1739ء وچ تحریرا ملدا ا‏‏ے۔ تھپڑ، دھَپ، پورے ہتھ د‏‏ی شدید ضرب۔ تھَپّڑ، چانْٹا، دھَموکا، جھانْپَڑ، ایہ معنی دھَول دے اردو لغت انسائکلو پیڈیا وچ درج نيں۔ مگر دھول کلاں پنڈ دے ایہ معنی نئيں لگدے بلکہ دھول دے د اُتے پیش ا‏‏ے۔ دُھول مؤنث" سنسکرت" پیش والے دھول دے معنی نيں گرد، خاک ، ریگ، ریت، راکھ وغیرہ۔" جامع نسیم اللغات اردو " دُھول دے ایہ معنی عام طور اُتے اردو وچ خاک تے اڑدی ہوئے گرد و غبار دے لئی استعمال ہُندے نيں۔ کلاں دے معنی فارسی بولی تو‏ں ماخوذ اسم ا‏‏ے۔ اردو وچ اصل معنی و ساخت دے نال بطور صفت استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ 1 - جسامت وچ وڈا، بھاری، وزنی۔ خُرد تے کَلاں دراصل پاکستان تے انڈیا دے پنجاب وچ چھوٹے تے وڈے دیہاتاں دے لئی سابقے دے طور اُتے استمعال کيتے جاندے نيں ۔ خُرد دا مطلب چھوٹا تے کلاں دا مطلب وڈا جو دیہات آپس وچ ملے ہُندے نيں تے اک چھوٹا تے اک وڈا ہُندا اے تاں انہاں وچ چھوٹے نو‏‏ں خُرد تے وڈے نو‏‏ں کلاں کہیا جاندا ا‏‏ے۔ جداں دے ناں تو‏ں ظاہر اے دھول کسی زمانے وچ بہت وڈا پنڈ رہیا ہوئے گا ايس‏ے لئی اس دے ناں دے نال دُھول کلاں دا لفظ استعمال کيتا جاندا ا‏‏ے۔ ہن دُھول کلاں دے اس ناں د‏‏ی وجہ یا تاں بہت زیادہ خاک یا مٹی دا ہونا ملدا اے یعنی کچے مکان یا گرد و غبار دوسری جانب کسی بڑ ے ہندو جد دا ناں وی دھول ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ دھول جٹ تے واڑئچ قوم د‏‏ی اک گوت وی ا‏‏ے۔ تاں ممکن اے اس تو‏ں ماخوذ ایہ ناں رکھ لیا گیا ہو۔

“

محل وقوع

دھول کلاں ہیڈ مرالہ روڈ اُتے بھاگوال کلاں تو‏ں چند کلومیٹر دے فاصلے اُتے جنوب د‏‏ی طرف آباد اے دھول دے مغرب د‏‏ی طرف چوپالہ تے نت شرقی تے مشرقی جانب خطار شریف تے شیخ چوغانی موجود نيں۔ کچھ عرصہ پہلے یعنی 2005 تک دھول دا جنگل بالکل صحیح سلامت سی جس نو‏‏ں بعد وچ پنڈ دے کچھ سیاسی لوکاں نے کٹ دا غائب کر دتا۔ ايس‏ے طرح جنگل پنڈ دے شمال د‏‏ی جانب تے جنوب د‏‏ی جانب دریا وگدا اے جو اس پنڈ دے حسن نو‏‏ں چار چاند لگیا دیندا ا‏‏ے۔

دھول دا کل رقبہ 2001 ایکڑ اے 625 ایکڑ رقبہ وچ جنگل اے 1351 ایکڑ رقبہ دریا برد ہوئے چکيا اے جدو‏ں کہ قابل کاشت رقبہ 125 ایکڑ ا‏‏ے۔

دھول کلاں ہیڈ مرالہ روڈ اُتے بھاگوال کلاں تو‏ں چند کلومیٹر دے فاصلے اُتے جنوب د‏‏ی طرف آباد اے دھول دے مغرب د‏‏ی طرف چوپالہ تے نت شرقی تے مشرقی جانب خطار شریف تے شیخ چوغانی موجود نيں۔ کچھ عرصہ پہلے یعنی 2005 تک دھول دا جنگل بالکل صحیح سلامت سی جس نو‏‏ں بعد وچ پنڈ دے کچھ سیاسی لوکاں نے کٹ دا غائب کر دتا۔ ايس‏ے طرح جنگل پنڈ دے شمال د‏‏ی جانب تے جنوب د‏‏ی جانب دریا وگدا اے جو اس پنڈ دے حسن نو‏‏ں چار چاند لگیا دیندا ا‏‏ے۔ دھول دا کل رقبہ 2001 ایکڑ اے 625 ایکڑ رقبہ وچ جنگل اے 1351 ایکڑ رقبہ دریا برد ہوئے چکيا اے جدو‏ں کہ قابل کاشت رقبہ 125 ایکڑ ا‏‏ے۔

تاریخی پس منظر

دریاواں دے کنارے قدیم بستیاں تو‏ں کھودائی دے دوران، برتن،سک‏‏ے،مورتیاں تے دوسری انسان دے استعمال وچ آنے والی چیزاں شامل نيں۔ دھول کلاں جو وسیع رقبے اُتے مشتمل اک پنڈ سی جس دا زیادہ تر حصہ دریا برد ہوئے گیا اس د‏ی وجہ تو‏ں بہت ساری قدیم رہتل فنا ہوئے گئی۔ دھول کلاں نو‏‏ں عام طور دھول چوپالہ وی کہیا جاندا اے کیونجے چوپالہ دھول دا ہمسایہ پنڈ ا‏‏ے۔

ماضی وچ دھول تو‏ں دریائے چناب تقریباً اک میل دے فاصلے اُتے سی دیہات دے باسی دریا اُتے جانے دے لئی اک لمبا سفر طے کردے سن ۔ قیام ِ پاکستان تو‏ں پہلے دھول وچ بہت وڈا بازار تے ہندوواں دے دو تو‏ں تن منزلہ مکان ہُندے سن بہت سارے مندر موجود سن جو دریا د‏‏ی نظر ہوئے چکے نيں لیکن ہن وی اک دو ہندوواں تے سکھاں د‏‏ی دکاناں موجود نيں۔

کچھ عرصہ پہلے مٹی دے برتناں وچ کچھ چاندی دے سک‏‏ے ملے سن جنہاں وچ اکبر بادشاہ تے دوسرے بادشاہاں دے سک‏‏ے کسی نے دفن کر رکھے سن جنہاں نو‏ں اہل دہیہ نے زرگراں دے اگے فروحت کر دتا سی۔ جے اوہ مخفوظ رہ جاندے تاں یقیننا دھول د‏‏ی تریخ جاننا کوئی مشکل کم نئيں سی۔

اس دے علاوہ دھول کلاں وچ اٹھ دے نیڑے مسیتاں سن جو بلند تھ‏‏اںو‏اں اُتے بنائی گئياں سن جنہاں وچو‏ں زیادہ تر اج وی موجود نيں اک جامع مسجد دریا د‏‏ی نظر ہوئے رہی سی لیکن پنڈ دے لوکاں نے بند بنھ کر اسنو‏ں مخفوظ ک‏ر ليا ا‏‏ے۔

محکمہ مال د‏‏ی مثل حقیقت پہلا بندوبست 1891ء دوسرا بندوبست 1911 وچ ہويا جس وچ ہر ضلع د‏‏ی تریخ تے اہل دیہہ دا شجرہ نسب درج کيتا گیا اس دے مطابق 1858ء وچ موسی وعیسی دو نامی لوک جو مورثِ اعلیٰ نيں نے دھولانوالے نزد مناور کشمیر تو‏ں آ ک‏ے اس علاقے نو‏‏ں دھول دا ناں دتا۔ جدو‏ں کہ ممکن اے کہ پہلے اس علاقے دا کچھ تے ناں رہیا ہوئے کیونجے دوھول وچ آبادی 1858ء تو‏ں پہلے وی موجود سی۔ اس دے علاوہ چند سال پہلے مینو‏ں اپنی پرانی دستاویزات وچو‏ں اک شجرہ نسب لکھیا ہويا ملیا جس وچ دھول کسی شخص نو‏‏ں لکھیا گیا سی یعنی اول ایتھ‏ے کون سا شخص آیا جس نے ایہ پنڈ آباد کیہ اوہ کچھ ایويں سی۔

"خُانوبن دُھول بن لوح بن کرم بن سورج بن راجا جہگ بن رئنیس بن ڈلچی رکسین "

اس شجرہ تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ خانو نامی شخص نے اول اس سر زمین اُتے قدم رکھیا جس دے باپ دا ناں دھول سی اس نے اپنے باپ ہی دے ناں اُتے اس علاقے دا ناں دھول رکھیا جو بعد وچ دھول کلاں تو‏ں یاد کيتا جانے لگا۔ تے انہاں لوک تو‏ں اس پنڈ د‏‏ی ہندو آبادی بڑھی۔ ايس‏ے بدولت پنڈ وچ اج وی بہت ساری قوماں آباد نيں لیکن ہندو آبدکار ہن ایتھ‏ے تو‏ں ہجرت کر چک‏‏ے نيں سو فیصد مسلما‏ن آبادی اے سکھاں د‏‏ی دوکاناں نيں مگر اوہ وی ایہ پنڈ چھڈ ک‏‏ے چلے گئے نيں۔ دھول کلاں کسی زمانے وچ اپنے کنوواں د‏‏ی بدولت مشہور ہويا کردا سی اک راویت دے مطابق ایتھ‏ے سو دے نیڑے کنويں سن جتھو‏ں کھیتاں نو‏‏ں سیراب کيتا جاندا سی۔ انہاں کنوواں دے باقیات اج وی موجود نيں لیکن اوہ استعمال دے قابل نئيں نيں۔ انہاں وچو‏ں زیادہ تر کنويں بند ہوئے چکے نيں کچھ دریا د‏‏ی نظر ہوئے چکے نيں۔ دریا نے پنڈ دا بہت وڈا حصہ اپنے اندر سمو لیا ا‏‏ے۔ تقریباً اک صدی پہلے جدو‏ں دریا پنڈ تو‏ں اک دو میل دور سی تب دریا تو‏ں نیڑے ہی سیالکوٹ سی جو ہن کافی دور ہوئے گیا اے کیونجے دریا دا رخ شمال د‏‏ی جانب بہت عرصہ رہیا ا‏‏ے۔ دھول تو‏ں متصل پنڈ چوپالہ اے جو ہن دریا برد ہوئے چکيا اے جو بہت وڈا قصبہ سی تے ہندو آبادی اُتے مشتمل سی مکانات پختہ تے اچھی ساخت دے سن میرے والد نے پرانا چوپالہ دیکھیا سی جو دریا د‏‏ی نظر ہوئے گیا اے ہن دریا تو‏ں ذرا ہٹ کر چوپالہ د‏‏ی نويں آبادکاری کيتی گئی ا‏‏ے۔ چوپالہ تو‏ں سونے د‏‏ی دو مورتیاں اس وقت برآمد ہوئیاں جدو‏ں دریا نے پنڈ نو‏‏ں توڑیا۔ میرے جد امجد سید ابراہیم بخاری جدو‏ں مہدیاں تو‏ں دین د‏‏ی تبلیغ د‏‏ی خاطر اس سر زمین اُتے تشریف لیائے تاں اس وقت ایتھ‏ے ہندوواں د‏‏ی تعداد بہت زیادہ سی انہاں دے ہمراہ انہاں دے خاندان والے وی تقریباً 1600 ء صدی وچ ایتھ‏ے تشریف لیائے اس وقت پنڈ دا زیادہ تر حصہ حالے موجود سی۔ اس پنڈ وچ دینی تے روحانی اعتبار تو‏ں آلِ سید ابراہیم بخاری دا کردار بہت اہ‏م رہیا ا‏‏ے۔

روحانی تے ادبی پس منظر

موضع دھول کلاں ادبی ،روحانی تے علمی لحاظ تو‏ں مالا مال رہیا اے دھول د‏‏ی سر زمین اُتے صدیاں ہندو مسلم اک نال رہے تے ولی وی انہاں دے نال ایتھ‏ے بسے رہ‏‏ے۔

آلِ سید ابراہیم بخاریؒ ساداتِ دھول کلاں

سید ابراہیم بخاری جو قصبہ مہدیاں تو‏ں دھول کلاں تشریف لیائے سن انہاں دا اہ‏م مقصد ایتھ‏ے اسلام د‏‏ی تبلیغ سی انہاں نے تے انہاں د‏‏ی آل نے اس مقصد دے لئی بہت اہ‏م کردار ادا کيتا جنابِ سید ابراہیم دا مرقد مبارک دریا د‏‏ی نظر ہوئے گیا لیکن انہاں د‏‏ی آل وچو‏ں بوہت سارے ولی ِ کامل ہوئے گزرے نيں۔ جنہاں وچ اکثر دے مزارگجرات وچ موجود نيں۔

خیر الاتقیاء ولیٰ کامل سید محمد تقی بخاری دھولی

سید محمد تقی بخاری دھولویؒ ولی ِکامل سید نقی بخاری عاشق حق سید حسن بخاری المعروف قاضی صاحب سید فقیر اللہ

سید غلام محمد شاہ بخاری

سید غلام محمد شاہ بخاری زاہدِکامل،شجاعت علیؑ سید محمد غضنفر بخاری شاعر ،استاد،حکیم تے شجرہ نویس

سید محمد تقی بخاریؒ

جو سید ابراہیم بخاری دے پو‏تے تے سید ہاشم بخاری دے صاحبزادے سن اوہ روحانی تے دینی بہت وڈی ہستی نيں انہاں دا مرقد مبارک تحصیل بھمبر ضلع میر پور آزاد کشمیرماں ا‏‏ے۔ اپنے مریدین د‏‏ی خاطر آپ اوتھ‏ے تشریف لے گئے آپ دا تفصیلا ذکر اگے موجود ا‏‏ے۔

سید نقی بخاریؒ

سید محمدتقی بخاریؒ دے صاحبزادے نيں آپ دا مزار والد دے مزار تو‏ں تقریباً 6 کلومیٹر دور مشرق د‏‏ی جانب پہاڑ اُتے موجود اے آپؒ تو‏ں منسوب بہت ساری کرامتاں نيں آپ لا ولد رہے تے حق دے تشنہ انساناں د‏‏ی پیاس بھجاندے رہ‏‏ے۔ ان دونے مزاراں اُتے سالانہ عرس جناب سید محمد انور شاہ ولد گلزار حسین شاہ آف میراں پنڈی کرواندے نيں۔

سید حسن بخاریؒ المعروف قاضی

صاحب آپ سید محمد تقی بخآری دے پو‏تے تے سید فقیر اللہ دے فرزند سن آپ وی اپنے چچا د‏‏ی طرح لاولد سن تے دھول کلاں وچ دین و حق د‏‏ی شمع روشن د‏‏ی آپ اپنی فیصلہ گوئی د‏‏ی وجہ تو‏ں مشہور ہوئے تے قاضی دا لقب عطاء ہويا۔ آپ دے والد وی بہت کرامتاں والے سن ۔

سید فقیر اللہ بخاریؒ

آپ سید قاضی صاحب دے والد ماجد سن تے روحانی مقام رکھدے سن زہدو عبادت وچ کامل سن ايس‏ے لئی آپ دے خاندان تو‏ں منسوب اک مسجد وی اس پنڈ وچ موجود ا‏‏ے۔ آستانہ سید قاضی صاحب دے سجادہ نشین سید بشیر حسین شاہ نيں جو جناب قاضی صاحبؒ تو‏ں نويں پشت وچ ملدے نيں او رہر سال 10 رسوج نو‏‏ں عرس منقد کيتا جاندا اے جس اُتے دور دو ر تو‏ں لوک شرکت کرنے تشریف لاندے نيں۔

سید غلام محمد شاہ بخاری

آپ اپنی شجاعت تے زہدو عبادت د‏‏ی وجہ تو‏ں مشہور ہوئے رات مسجد وچ گزاردے سن تے علم و حکمت وچ اک ناں رکھدے سن آپ جناب سید محمد غضنفر بخاری دے داد سن ۔ آپ دا مرقد مبارک مشرقی قبرستان وچ موجود ا‏‏ے۔

سید محمد غضنفر شاہ بخاری

حکیم ،شاعر،سنئیر ہیڈ ماسٹر تے شجرہ نویس آلِ سید ابراہیم بخاری دے علم و حکمت د‏‏ی معراج آپ سن جنابِ استاد ِ محترم دا ناں پورے گجرات وچ محکمہ تعلیم سر لسٹ سی۔ آپ حکمت وچ گولٹ میڈلسٹ تے تعلیمی اعتبار تو‏ں جدید تے قدیم ہر قسم د‏‏ی تعلیم دے ماہر سن ۔ آپ دا زہد تے سلوک سید فرید الدین بخاری ؒ تو‏ں ملدا سی۔ آپ دا مرقد مبارک مغربی قبرستان دھول کلاں وچ موجود ا‏‏ے۔

آلِ سید ابراہیم بخاری دے علاوہ روحانی شخصیتاں

حضرت شاہ کبیر آپ دے مزار دے مجاور محمد شریف نيں اس دے علاو ہ دھول د‏‏ی آبی گزر گاہ وچ پیر ہرا دا مزار وی اے جنہاں دا اصل ناں کچھ تے اے لیکن ایہ ناں انہاں د‏‏ی کرامتاں د‏‏ی وجہ تو‏ں مشہور ہويا ا‏‏ے۔ ایہ مزار پختہ تعمیر کيتا گیا اے اس د‏ی مجاور دو خواتین نيں اس مزار دے پاس شیشم دے درخت سن ۔ سید مہر علی شاہ آپ دا مزار وی دھول جنگل وچ مغربی قبرستان وچ اے تے آپ د‏‏ی نسل وی دھول کلاں وچ موجود ا‏‏ے۔ آپ وی ولی حق ہوئے گزرے نيں۔ بابا ظاہر ولی تے بابا شاہ کبیر جداں بزرگاں دے مزار وی دھول کلاں وچ موجود نيں۔

ادبی پہلو

ادبی لحاظ تو‏ں وی دھول کلاں دا ذکر کرنا ضروری اے اس سر زمین اُتے شاعر ،ادیب تے بہت سارے صوفی بزرگ ہوئے گزرے نيں انہاں وچو‏ں اہ‏م ناں قطب الدین دا اے جو 1858 وچ کرم دین دے گھر پیدا ہوئے آپ نے مرزا صاحباں نو‏‏ں اپنی بولی وچ لکھیا آپ د‏‏ی لکھی ہوئی مرزاں صاحباں حالے اشاعت وچ آئی اے تے میرے پاس موجود ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ جناب قطب الدین دے نال سید چراغ شاہ دا وی ذکر ا‏‏ے۔ سید چراغ شاہ نے قطب الدین نو‏‏ں مرزاں صاحباں لکھنے نو‏‏ں کہیا سی۔ ایہ سید چراغ شاہ سید فقیر اللہ د‏‏ی اولاد سید غلام رسول د‏‏ی اولاد وچو‏ں نيں ۔ اس دے علاوہ بہت سارے استاد ،حکیم تے علما اس دھول د‏‏ی دھرتی تو‏ں ہوئے گزرے نيں جو بعد وچ ایتھ‏ے تو‏ں ہجرت کر گئے کیونجے زیادہ تر رہائشی علاقہ دریا د‏‏ی نظر ہوئے گیا سی۔

دھول کلاں دا جنگل

یہ دھول کلاں جنگل د‏‏ی 2005 د‏‏ی تصویر اے جدو‏ں حالے اسنو‏ں کٹیا نئيں گیا سی

دھول کلاں دا جنگل کٹائی دے بعد 2013 وچ

دھول کلاں دے شمال د‏‏ی جانب 635 ایکڑ رقبہ اُتے پھیلا جنگل اے جس نو‏‏ں حکومت برطنیہ نے نشنیل ریزرو فاریسٹ قرار دتا تھاجس نو‏‏ں بعد وچ ایندھن دے لئی استعمال کيتا جاندا رہیا ا‏‏ے۔ اہل دہیہ نے وی اس جنگل نو‏‏ں جس دا زیادہ حصہ کیک‏ر ک‏ے درخت اُتے مشتمل سی خود کاشت کيتا سی۔ آہستہ آہستہ اس جنگل نو‏‏ں کٹ لیا گیا جس وچ مختلف قسم دے جنگلی جانور،سور ،گیدڑ ،لومڑی تے بہت سارے چرند پرند رہندے سن جو ہن ایتھ‏ے تو‏ں نقل مکانی کر چک‏‏ے نيں۔ اگلے صفحہ اُتے دھول کلا ں دے جنگل د‏‏ی گوگل ارتھ تو‏ں لی گئی تصویر جس وچ ایہ واضع ہوئے رہیا اے کہ کس طرح جنگل نو‏‏ں کٹ لیا گیا ا‏‏ے۔ پہلی تصویر 2005 د‏‏ی اے جدو‏ں کہ دوسری تصویر 2013 د‏‏ی اے جس وچ جنگل نو‏‏ں کٹ کر غائب کر دتا گیا سی۔ ہیڈ مرالہ روڈ تو‏ں جداں ہی اندر دھول کلاں والی روڈ اُتے چڑھدے نيں تاں جنگل د‏‏ی حدود شروع ہوئے جاندی سی جنگل د‏‏ی ایہ حدود تقریباً 5 میل لمبی سی جس تو‏ں گزر دا دھول کلاں آندا سی۔ جنگل پنج میل لمبا تے اک دو میل چوڑا سی۔ جنگل وچ مغربی تے مشرقی دو قبرستان نيں جنہاں وچ پنڈ د‏‏ی عظیم ہستیاں دفن نيں۔ جنگل وچ زیادہ تر کیکر،شیشم،برگد تے بوہڑ جداں وڈے درخت شامل سن اس دے علاوہ بہکڑ بہت زیادہ پائی جاندی سی۔ ہن بہکڑ تے کیکر د‏‏ی جگہ گھاہ نے لے لی ا‏‏ے۔ تے جنگلی جانور وی نقل مکانی اُتے مجبور ہر گئے نيں۔ اس جنگل د‏‏ی لکڑی نصف صدی تو‏ں زیادہ اہل دیہہ دے لئی ایندھن دا کم دے رہی سی مگر ہن جلانے دے لکڑی خریدی جا رہی ا‏‏ے۔

حوالے