رومی سلطنت دا پتن
رومی سلطنت دی تریخ یورپی اقوام دے لئی اج وی انتہائی دلچسپی دا باعث اے۔ اوہ انہاں رومی بادشاہاں تے جنرلاں دی تعریف تے توصیف کردے نيں کہ جنہاں نے حملہ کرکے قبیلے نوں غیر مہذب تے وحشی قرار دے کے انہاں دا قتل عام کيتا، انہاں نوں غلام بنایا تے انہاں دی لوٹی ہوئی دولت توں اپنے محلات، مندر تے عمارتاں بنائاں۔ ایہ تریخ دی ستم ظریفی اے کہ انہاں دے ہمسایہ قبیلے جو امن و امان دی زندگی گزار رہے سن تے جو اپنے قبائلی رسم و رواج اُتے عمل پیرا سن، اوہ غیر مہذب جدوں کہ حملہ آور جنہاں نے انہاں اُتے بغیر کِسے اشتعال دے حملہ کيتا تے انہاں دے مال و اسباب نوں لُٹیا، اوہ مہذب تے قابل تعریف ٹھہرائے گئے۔ یورپ دی اقوام نے رومیاں توں کئی ریاستی ادارے وراثت وچ پاکر انہاں نوں اختیار کيتا جداں سینیٹ، اسمبلیاں، قانون، ووٹنگ سسٹم تے ویٹو دی طاقت استعمال کرنے دا طریقہ، اس دے علاوہ رومی سلطنت دی تریخ نوں یاد رکھنے دے لئی مختلف موضوعات اُتے فلماں بنائی گئياں۔ ڈرامے سٹیج کیتے گئے۔ مصوری تے مجسمہ سازی وچ انہاں دی تعریف دے اہم واقعات افراد تے انہاں دے کردار نوں محفوظ کيتا گیا۔ ہزاراں دی تعداد وچ رومی تریخ اُتے کتاباں لکھی گئياں۔ آثار قدیمہ نے انہاں دی پرانی عمارتاں تے یادگاراں نوں دریافت کرکے نويں زندگی دی۔ تاریخی ناولاں دے ذریعے عام لوکاں وچ انہاں نوں مقبول بنایا گیا۔
رومی سلطنت دے زوال دے بعد 800 عیسوی وچ اس دے احیا دی کوشش کيتی گئی۔ جدوں کارولینجین (Carolingian) خاندان دا حکمراں شارلیمن (Charlemagne) ہويا تاں پوپ نے اس دی تاج پوشی کيتی۔ اس دے بعد اوہ ہولی رومن ایمپرر کہلیایا۔ یورپ دے سیاسی اتار چڑھائو وچ ایہ ادارہ قائم رہیا تے وولیٹر نے طنزاً اس دے بارے وچ کہیا کہ ایہ نہ تاں ہولی اے، نہ رومن اے تے نہ ایمپرر۔ بالآخر نپولین نے 1806 عیسوی وچ اس دا خاتمہ کيتا۔جداں یورپ دے لوکاں نے تریخ وچ رومی سلطنت دی ٹُٹ پھوٹ دے بارے وچ پڑھیا تو انہاں نوں اس اُتے حیرت ہوئی کہ اک طاقتور مال تے دولت توں بھرپور مشرق تے مغرب وچ پھیلی ہوئی ایہ سلطنت کِداں زوال دا شکار ہوئی، کیونجے اس دی اک وجہ تاں انہاں نوں سلطنت دی تقسیم وچ نظر آئی۔ مغربی رومی سلطنت پوپ دی سربراہی وچ کیتھولک فرقے اُتے قائم سی جدوں کہ مشرقی سلطنت بازنطینی ہوگئی تے اس نے (Orthodox) عیسائیت نوں اپنالیا۔ اس تقسیم نے دونے وچ رقابت تے تضاد نوں پیدا کيتا۔ مؤرخاں نے رومی سلطنت دے عروج دی تریخ دے بعد اس اُتے توجہ دتی کہ اوہ کیہڑی وجوہ سن کہ جنہاں دے باعث رومی سلطنت ٹُٹ پھوٹ دا شکار ہوئی۔ اگرچہ اس موضوع اُتے مؤرخاں نے لکھیا اے مگر ایتھے اسيں انہاں دو ابتدائی مؤرخاں دا ذکر کرن گے، جنہاں نے اس دے زوال دی جانب نشان دہی کی، اہم وجہ سیاست دا غیر مستحکم ہونا دسیا۔ جدوں ریاست دا تسلط کمزور ہويا تاں اس دے نال ہی سماجی تے معاشی بحراناں دی ابتدا ہوئی، جس نے انتشاراں نوں پیدا کيتا، جس نے سلطنت نوں غیر محفوظ بنایا۔دوسرا اہم مورخ Edwin Gibbon سی جس نے رومی ہسٹر دے کھنڈرات دیکھ کے اس دی کھوئی ہوئی عظمت توں متاثر ہوکے ایہ فیصلہ کيتا کہ اوہ اس دے زوال دی تریخ لکھے۔ ایتھے خاص گل ایہ کہ اس نے رومی سلطنت دے عروج نوں نظرانداز کيتا تے انہاں وجوہ دی نشان دہی دی کہ جو اس دے زوال دا باعث ہوئیاں، جداں فوج دا سیاست وچ آنا تے اپنی مرضی دے حکمران منتخب کرنا، رومی شہنشاہاں دا اَگڑ پِچھڑ قتل ہونا، غلاماں دی تعداد دا لڑنا جو گھریلاں کماں توں لے کے زراعت تے جنگ وچ مصروف رکھے جاندے سن ۔ سرحداں اُتے قبائلی حملےآں دی وجہ توں زراعت دا تباہ ہونا، بے روزگار کساناں دا شہراں وچ آنا، ودھدی آبادی دی وجہ توں شہر وچ صفائی دا نہ ہونا، بیماریاں دا پھیلنا، عوامی جھگڑے تے فسادات دی وجہ توں شہراں دا غیر محفوظ ہونا تے امراء دا دیہات دی جانب حویلیاں وچ منتقل ہونا۔
ان وجوہ دے علاوہ زوال دے جس اہم پہلو دی جانب گبنن نے توجہ دلائی اے اوہ ایہ کہ جدوں رومی معاشرہ عیسائی ہويا تاں اس نے اس دے کردار نوں بدل کے رکھ دتا۔ جدوں رومی پیگن یا غیر عیسائی سن تے اس وقت انہاں وچ جنگی جذبہ سی۔ بہادری تے جرأت سی تے میدان جنگ وچ جان دینے اُتے تیار سن، لیکن عیسائی ہونے دے بعد انہاں دا ایہ جنگی جذبہ ختم ہوگیا، کیونجے عیسائیت امن دی تعلیم دیندی سی تے جنگ دے خلاف سی، دوسری اہم تبدیلی ایہ آئی کہ پوری رومی سلطنت وچ خانقاہاں دی بنیاد پئی، جتھے اک وڈی تعداد وچ بطور راہب داخل ہُندے سن تے عہد کردے سن کہ اوہ اپنی زندگی عبادت دے لئی وقف کردین گے۔ اس نے اک ایسا طبقہ پیدا کيتا جو پیداواری عمل وچ شریک نہ سی تے جو معاشرے اُتے معاشی بجھ بن گیا سی۔ جدوں تک رومی معاشرہ پیگن سی، اس نے فلسفہ، ادب، آرٹ تے مجسمہ سازی نوں پیدا کيتا، اس دے تعلیمی ادارےآں وچ فلسفے دی تعلیم دتی جاندی سی، جو زمینی ترقی دے لئی لازمی سی، لیکن جدوں معاشرے اُتے عیسائیت دا غلبہ ہويا تاں اس نے تمام پیگن ادارےآں نوں بند کر دتا۔ فلسفے دی تعلیم ممنوع قرار پائی۔ پیگن فلسفیاں دا استعمال کيتا گیا، جس دی وجہ توں پورے معاشرے اُتے چرچ دا تسلط ہوگیا تے فنونِ لطیفہ دے لئی ایہ لازم ہويا کہ اوہ مذہبی دائرے وچ رہندے ہوئے تخلیق کرن، اس تبدیلی نے رومی معاشرے نوں مذہبی طور اُتے انتہا پسند بنادتا تے روشن خیالی دے تمام دروازے بند کردتے۔
تو اس تبدیلی دا نتیجہ ایہ ہويا کہ اک جانب رومی معاشرہ زمینی طور اُتے بنجر تے شکستہ ہوگیا۔ دوسری طرف اس دی افواج اس قابل نہ رہیاں کہ اوہ بار بیرین قبیلے توں اپنا دفاع کرسکن۔ چنانچہ 410 عیسوی وچ ویزوگوتھ شہر روم اُتے قابض ہوئے تے مغربی رومی ایمپائر دا خاتمہ کردتا۔ اک وقت وچ شکست کھانے والے شہر وچ فاتح بن دے آئے۔ مشرقی رومی ایمپائر نے اک طویل عرصے دی سیاسی ٹُٹ پھوٹ دے بعد 1453 عیسوی وچ ترکاں دے ہتھوں شکست کھادی تے ایويں رومی سلطنت دا خاتمہ ہويا۔ جدید زمانے وچ یورپی اقوام نے وی ايسے رومی ماڈل نوں اختیار کيتا، خود نوں مہذب کہیا، ایشیا تے افریقا دے جنہاں ملکاں اُتے قبضہ کيتا، انہاں نوں غیر مہذب کہہ کے ناصرف انہاں دا قتل عام کيتا بلکہ انہاں دی دولت نوں وی لُٹیا۔ ہن ضرورت اس گل کيتی اے کہ تریخ وچ اس روایت نوں تبدیل کيتا جائے تے ہر اس حملہ آور نوں جس نے اپنی فوجی طاقت تے ٹیکنالوجی دی مدد توں دوسرے ملکاں اُتے قبضہ کيتا، انہاں نوں جنگی جرائم دا مرتکب قرار دتا جائے۔ درحقیقت حملہ آور ظالم تے غیر مہذب سن، جنہاں نے پُرامن تے مہذب قوماں نوں شکست دے کے اپنی انتہا پسندی تے تشدد دا اظہار کيتا۔ انہاں دے انہاں جرائم نوں دنیا دے سامنے لیانے دی ضرورت اے، تاکہ مہذب تے غیر مہذب دے پردے وچ جو جرائم ہوئے نيں، انہاں دی حقیقت معلوم ہوسکے۔