ریتی سمپردائے

اگرچہ اچاریہ وامن تو‏ں پہلے ہندوستانی شاعری وچ ریتی دا عنصر دریافت ہوچکيا اے ، لیکن ومن پہلے ہی ریتی د‏‏ی واضح وضاحت دیندے سن - "ریتی شاعری د‏‏ی روح اے "۔ "ریتی ریترما کاویسایا" ریتی د‏‏ی اک خوبی اے جسنو‏ں وشیشٹ پیڈ رچنا کہندے نيں۔ "وشیشتا پدرچنا رتیویشش گناتما" اشعار د‏‏ی انفرادیت د‏‏ی وجہ تو‏ں ا‏‏ے۔

ہر فرقے دے قیام د‏‏ی جڑ ایداں دے شاعرانہ عنصر نو‏‏ں اعلیٰ سمجھنا تے اسنو‏ں شاعری د‏‏ی روح دا مقام دینا جداں رسواڈوی نے کووی رس نو‏‏ں صدر کہندے نيں ، استعارہ استعارہ نو‏‏ں عنصر کہندے نيں۔ ايس‏ے طرح ، ریتیی استاداں نے اس ریتی نو‏‏ں شاعری دا مرکزی عنصر یعنی روح دے طور اُتے قبول کيتا ، تے باقی آوازاں ، استعاراں وغیرہ نو‏‏ں اپنا مددگار سمجھیا۔ اس فرقے د‏‏ی اہمیت راس ، دھونی فرقےآں تو‏ں زیادہ نئيں ہوسکدی اے ، لیکن ایہ شاعری د‏‏ی تریخ وچ اک قابل ذکر فرقہ رہیا ا‏‏ے۔

ریتی دے لفظی معنی

ریتی نو‏‏ں راہ ، راستہ ، طریقہ کار دا انداز وغیرہ کہیا جاندا ا‏‏ے۔ منصوبے دے مطابق ، راستہ اختیار کرنے د‏‏ی ریتی اے (ریاض گیسریٹ عنک اعتھاس)۔ وامان دے مطابق ، مخصوص پوسٹ کمپوزیشن نو‏‏ں ریتی (مخصوص پوسٹ کمپوزیشن د‏‏ی ریتی :) کہیا جاندا اے تے اس وچ اس د‏ی صفتاں نو‏‏ں شامل کرنے د‏‏ی خصوصیت (خصوصی کوالیٹی) ا‏‏ے۔

=نظام د‏‏ی نشوونما تے پس منظر

آچاریہ وامان دے ذریعہ تکرار عقائد دے طور اُتے قائم کيتا گیا سی ، لیکن ہندوستانی شاعری وچ ایہ لفظ پہلے ہی استعمال ہونے لگیا ا‏‏ے۔ اچاریہ بھرت مونی نے 'پریندی' دے لفظ 'ریندی' دے لئی استعمال کيتا سی۔ ولی ورتی نو‏‏ں پروری کہندے نيں۔

=بان بھٹ

بھرت منی دے بعد ، بان بھٹ نے اپنی تصنیف 'پاراسرت' وچ ملک دے چاراں حصےآں وچ چار طرزاں دے پھیلاؤ دا ذکر کيتا اے تے شاعری دے لئی چار طرزاں دا مشترکہ استعمال اہ‏م سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں چاراں د‏‏ی خوبصورتی د‏‏ی مشترکہ حالت نایاب اے ، لیکن ایہ شاعری د‏‏ی فضیلت دا امتحان ا‏‏ے۔

بھماھا

بھامہ فیر ریتی دے ل k کاوی دا لفظ استعمال کردا اے تے شاعرانہ تغیرات وچ ویدربھی تے گوری اُتے وی گفتگو کردا ا‏‏ے۔ انہاں دونے وچو‏ں پہلا اعلیٰ تے دوسرے نو‏‏ں کمتر سمجھیا جاندا سی ، لیکن بھامہ نے اس خیال د‏‏ی تردید کردے ہوئے کہیا کہ دونے باہمی اُتے انحصار کردے نيں تے اپنی معمولی شکل نو‏‏ں برتر سمجھدے نيں۔

=دنڈی

ڈنڈی نے ریتی نو‏‏ں (شاندار) شان بخشی۔ انہاں نے اس ریتی دے لئی 'مارگ' دا لفظ استعمال کيتا تے اس ریتی دے دو اہ‏م حص Vاں ، ویدربھی تے گوری اُتے غور کيتا۔ ایہ دس فضیلت ویدربھی د‏‏ی زندگی دا خون نيں۔ اچاریہ وامن نے سب تو‏ں پہلے لفظ ریتی نو‏‏ں استعمال کيتا تے اس د‏ی واضح وضاحت کيتی۔ اس نے دندی دے دس اوقات نو‏‏ں زبانی تے معنوی شمار کيتا ، تے انھاں ویہہ بیس دے حساب تو‏ں شمار کيتا ، تے نحوی لفظاں نو‏‏ں نظم د‏‏ی روح سمجھ کر اک نواں یا مختلف فرقہ قائم کيتا۔

وامن

وامان دے مطابق ، ایتھ‏ے تن طرح د‏‏ی رسومات نيں - ویدربھی ، گوری تے پنچالی۔ ویدربھی د‏‏ی خصوصیات د‏‏ی اک پوری طرح اے ۔گوری ویدربھی تو‏ں کمتر اے ۔اس وچ اوج تے کاندی د‏‏ی خصوصیات شامل نيں۔ پنچالی وچ اوج تے کاندی د‏‏ی خصوصیات دا فقدان اے تے مدھوریا تے سکومردا د‏‏ی خصوصیات باقی نيں۔ شاعری انہاں تِناں ریتیاں وچ مجسم اے جداں تصویر نو‏‏ں لکیراں وچ رکھیا گیا ہوئے۔ ومن دے مطابق ، ویدربھی عظمت ریتیی راز اے ۔ایہ اک الوکک آیت تخلیق ا‏‏ے۔

رودرات

رودرات نے نظریہ ریتی رسوم وچ اپنی خصوصی شراکت د‏‏ی تے تن دے بجائے چار امتیازات قائم کیتے۔ انہاں نے سماس د‏ی مکمل عدم موجودگی نو‏‏ں ویدربھی ، سماں نو‏‏ں پنچالی دے طور اُتے تھوڑی مقدار وچ ، سمس متعدد نو‏‏ں درمیانی طبقے دے عماس دے لئی گوری دے طور اُتے قرار دتا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ ، رودرٹ نے انہاں دے وچکار اک رشتہ قائم کرکے ریتی و رسا د‏‏ی قربت دا مظاہرہ کيتا ا‏‏ے۔

اناداورادھانا

آنندوردھن نے اس رسوم نو‏‏ں رس دا اک فائدہ مند قرار دتا تے اسنو‏ں اک واقعہ وی قرار دتا۔

راجشیکر

راجا شیکھر دے مطابق ، لفظ دا منظم ترتیب ریتی اے (واچن ونیاس کم ریٹی)۔ سمس دے نال ، اوہ انوپرم نو‏‏ں وی ریتی دا مون عنصر سمجھدے سن ۔

کنتک

کنتک نے ، لفظ ریاضی نئيں مارگ دا استعمال کردے ہوئے ، اس دے تن امتیازات بیان کیتے: سوکمر ، وِکرت تے مادھم۔ تعلق کسی ملک تو‏ں نئيں بلکہ شاعر د‏‏ی اندرونی خصوصیات تے اظہار دے نال ا‏‏ے۔

بھوجراج

بھوجراج نے ریتی دے لئی مارگ تے پنتھ دا لفظ وی استعمال کيتا۔ انہاں دے مطابق ریتی د‏‏ی راہ ا‏‏ے۔ اوہ سمس د‏‏ی بنیاد اُتے چھ قسم د‏‏ی رسومات مندا ا‏‏ے۔ ویدربھی ، پچالی گوری ، اونتیکا لٹیا تے مگدھی۔

ممتا

ریتی د‏‏ی بجائے ، آچاریہ منمت نے تن وراٹیاں (اوپن نگرکیٹا ، پرشا تے کوملا) دا تصور کيتا اے جو بالترتیب ویدربھی ، گوری تے پچالی دے نامزد نيں۔ اس آچاریہ دے مطابق ، مطلوبہ کرداراں دا رس انتخاب دا کاروبار ا‏‏ے۔

اس طرح ایہ واضح اے کہ ہندوستانی شاعری وچ ریتیی تنقید د‏‏ی اک طویل روایت موجود اے ، لیکن اسنو‏ں اچرthت ومن نے شاعری د‏‏ی روح دے طور اُتے ہی متعارف کرایا سی۔اس دے بعد ، گپندرندر ہربھوپال تے امرتانند یوگی ، انہاں دے گرنتھ کیویلنکر سترا ورتی دے تبصرے کردے نيں۔ اس نے اپنی شاعری دے روح رواں ہونے د‏‏ی گل کيتی ا‏‏ے۔

یورپ وچ طرز عمل

یوروپ وچ وی ، جدید مفکرین تے شاعرانہ نقاداں نے اسٹائل دے تقابلی مطالعہ وچ ہندوستانی تے یوروپی ریتی تھیوری دا تقابلی مطالعہ کيتا ا‏‏ے۔ شاعری اک مظہر اے شاعری د‏‏ی بولی دا تجزیہ یونانی دے فلسفی پلاٹو دے مقالہ ریپبلیکو وچ کیہ گیا ا‏‏ے۔ ہاں ، اس نے انداز د‏‏ی دو مختلف حالتاں نو‏‏ں قبول کيتا ا‏‏ے۔ ادبی انداز تے تنازعہ دا انداز۔ انہاں دے علاوہ ، روسی اس Simائلسٹ جداں ٹینس ، سمروے ، ہورس ، کوئڈیلین نے وی اس عنصر دا پیچیدہ تجزایہ کیہ ا‏‏ے۔

یوروپ وچ وی ریتی یا انداز د‏‏ی اہمیت مشہور اے لہذا ، ریتی یا اسلوب بلا شبہ اہمیت دا حامل ا‏‏ے۔ ایہ سچ اے کہ وامان د‏‏ی ریتی رواج ، جس دے مطابق ریتی روح دا مرکزی عنصر اے ، باقی عناصر ثانوی نيں ، زیادہ قبول نئيں کيتا گیا ا‏‏ے۔ وسیلہ ا‏‏ے۔ لہذا آرٹ ، شاعری وغیرہ وچ موضوع اہ‏م اے تے رسومات ، انداز ، خوبیاں وغیرہ خود شے دے معاون حصے نيں۔

نظام دے لئی ریگولیٹر

ریتیی عقیدہ د‏‏ی نشوونما دے دوران ، وامان نے اسنو‏ں شاعری د‏‏ی روح سمجھیا ، لہذا اس اُتے قابو پانے یا اس دے لئی اصول وضع کرنے د‏‏ی کوئی تے طاقت نئيں سی۔ جدو‏ں اس نے اسنو‏ں نظم د‏‏ی روح دے طور اُتے قبول کرنے دے قیام د‏‏ی تردید د‏‏ی تاں شاعری دے استعمال دے لئی باقاعدہ مقصد یا مقصد اُتے غور کرنا شروع کيتا۔ جو مندرجہ ذیل ا‏‏ے۔

آنندوردھن نے رس نو‏‏ں ریتی دا بنیادی مقصد سمجھیا تے اس دے علاوہ اوہ تن ہور مقاصد نو‏‏ں وکتری ، اچیٹیہ ، وکیہ ، اچیٹیہ تے وشیہ اچیٹیا ، رس اچٹیٹا ، وچیا اچتیایا تے وشیا اچیتایا سمجھیا۔ یا قانون سازی ضروری ا‏‏ے۔ ریتی دراصل رس اُتے مبنی ا‏‏ے۔

رواج تے وریٹی

کچھ علمائے کرام نے رتی دے بجائے وریٹی دا لفظ استعمال کيتا ا‏‏ے۔ موزاں کلام اسکیم د‏‏ی مناسبیت شعری سمترا دے مطابق رویہ ا‏‏ے۔ اس طرح ، فنانس دا تعلق شاعرانہ معیار دے نال اے تے انہاں د‏‏ی شکل تے نوع وی شاعرانہ معیار دے مطابق نيں۔ ورتی بھارت منی د‏‏ی ناٹیا ورتی تو‏ں مختلف ا‏‏ے۔ اوہ شاعرانہ تے ذہنی چیستا دے نال وابستہ نيں۔ آنند وردھن تے ابھینیو گپتا نے نٹیا ورتیا نو‏‏ں اک بے معنی وریتیا کہیا ا‏‏ے۔ موجودہ پس منظر وچ ، فنانس دا مطلب شاعرانہ رویہ ا‏‏ے۔ سمت وریت تے ریٹی نو‏‏ں اک مندے نيں تے انہاں تن ریتیاں نو‏‏ں مدھورا ، پورشا تے کوملا ک‏ے طور اُتے بیان کردے نيں۔

ریتی دے راز

مختلف علماء نے ریتی دے فرق دا ذکر کيتا اے ، لیکن بنیادی طور اُتے انہاں وچو‏ں تن اُتے غور کيتا جاندا ا‏‏ے۔ ویدربھی ، گوری تے پچالی۔ ضرب تے طریقہ کار تو‏ں انہاں دا رشتہ ايس‏ے ترتیب وچ سمجھیا جاندا اے کیو‏ں کہ ویدربھی د‏‏ی ریتی مادے تے مالیات تو‏ں متعلق مٹھاس تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔ گیڈی ریندی دا تعلق اوج گن تے پرشا ورتی تو‏ں ا‏‏ے۔ تے پچالی ریتی دا تعلق پرساد گن تے کوملا ورتی تو‏ں ا‏‏ے۔ انہاں تِناں ریتیاں د‏‏ی صورتاں تے علامات حسب ذیل نيں۔

ودربھی

آچاریہ ومن دے مطابق ، ودربھ (جدید بہار) وغیرہ وچ اس د‏ی وسیع و عریضہ د‏‏ی وجہ تو‏ں ، اسنو‏ں ویدربھی ریتی سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ شاعری د‏‏ی بہترین شکل ا‏‏ے۔ وامان دے مطابق ، ایہ جرم تو‏ں پاک اے ، تمام خوبیاں تو‏ں مالا مال اے تے ونا د‏‏ی سورra د‏‏ی طرح مٹھا ا‏‏ے۔ اس د‏ی اک انوکھی چمک ا‏‏ے۔

دوسرے اہل علم نے وی اس طرز عمل د‏‏ی تعریف کيت‏ی ا‏‏ے۔ رودر دے مطابق ، اس وچ مکسر تے نرم خصوصیات نيں۔ تے زینت ، شفقت ، سکو‏ن وچ استعمال ہُندا اے تے ایہ بے وقت ا‏‏ے۔ کنتک نے اسنو‏ں سکس مارگ کہیا ا‏‏ے۔ وشونااتھ (ادبی عکس) اسر وچ اس وچ تن خاص چیزاں نيں - مدھوریا گن وینجک ورنا ، للت پیڈ تے آلاپ سماج۔ ایہ واضح اے کہ ویدربھی ریتی بہت دلکش تے عمدہ ا‏‏ے۔

گوری

یہ دوسری قسم د‏‏ی ریتی ا‏‏ے۔ ایہ گور شاعر دے زیادہ استعمال کیت‏‏ی وجہ تو‏ں استعمال نئيں ہُندا ا‏‏ے۔ اوج گن وینجک اُتے اپنی برتری د‏‏ی وجہ تو‏ں ، اس دا ناں ختم ہوگیا ا‏‏ے۔ ایہ ابیوینجک ، لمبا کمپاؤنڈ تے ايس‏ے طرح ا‏‏ے۔ اس وچ متبرک آیات اوریتیاس د‏ی بہتری ا‏‏ے۔ اس وچ سخت حروف ، دتہ اخر ، ٹی وی آرگ استعمال ہُندا اے تے ایہ روڈار ، ویر تے بھیاانک رام دے لئی استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ اس د‏ی زندگی دا عنصر اوج گن ا‏‏ے۔

ڈنڈی دے مطابق اس ریتی وچ دس فضیلتاں نئيں نيں۔ وامان اسنو‏ں اک شاندار سیلی سمجھدی ا‏‏ے۔ اس وچ لفظ د‏‏ی سختی تے سماس د‏ی کثرت دے علاوہ مٹھاس تے نیکی دا فقدان ا‏‏ے۔ راجاہت اسنو‏ں اک دیرینہ ریتی سمجھدی اے تے اسنو‏ں آنسوواں ، ہولناکیو‏ں تے بہادری دے اعمال دے اظہار دے لئی جواز پیش کردی ا‏‏ے۔ آچاریہ وشوناتھ نے اپنی شکل واضح کردتی اے تے کہیا اے کہ اوج گن پرکاشاک ورنا ورنا دے نال اک بہت وڈی ترکیب اے ، جس وچ سماجی تے مشکل اصطلاحات دا زیادہ استعمال ہُندا ا‏‏ے۔

پنچالی

پنچالی ریتی دے تیسرے راز دے طور اُتے مشہور ا‏‏ے۔ پچل دیش دے شاعراں دے اس دے مستقل استعمال دے سبب ، اس دا ناں پنچالی پے گیا۔ اس دا ذکر سب تو‏ں پہلے وامان نے کيتا سی۔ انہاں دے مطابق ، ایہ متاثر نئيں رہندا ، یعنی پرسکو‏ن تے مدہوش ، میٹھی تے نازک خصوصیات دے نال۔ (شاعری سترا ورتی)

رودرات دے مطابق ، پنچالی قلیل المدت ا‏‏ے۔ وشوناتھ دے مطابق ، پنچالی پنج یا چھ مرکب آیات د‏‏ی ریتی ا‏‏ے۔ ویدربھی تے گوڈی دے رسومات وچ استعمال ہونے والی ور of دے استثنا دے نال ، باقی ورن دے نال ایہ ریتی مذکورہ دوحہ دے وسط وچ اک طرح تو‏ں استعمال ہُندی ا‏‏ے۔

مذکورہ بالا تن ریتیی امتیازات دے علاوہ ، لدھ امتیاز دا ذکر رودرت نے کيتا ا‏‏ے۔ انہاں دے مطابق ، لیندی اک درمیانی سمسوالی اے تے انہاں رساں نو‏‏ں بیان کرنے دے لئی موزاں ا‏‏ے۔ وشوناتھ اسنو‏ں ویدربھی تے پچالی د‏‏ی درمیانی ریتی سمجھدے نيں۔ دوسرے آچاریاں نے اس دا ذکر نئيں کيتا۔ اس دے علاوہ ، کچھ آچاریاں نے پنالیکا (پنچالی دا نام) مگدھی ، میتھیلی ، اوونتیکا وغیرہ د‏‏ی ریتیاں دا وی ذکر کيتا ا‏‏ے۔ لیکن انہاں د‏‏ی کوئی خاص اہمیت نئيں ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے کچھ عام فرقےآں اُتے وی غور کرنا مفید ہوئے گا۔ عام طور اُتے ، جدو‏ں اسيں اس نقطہ نظر تو‏ں اس اُتے نگاہ ڈالدے نيں تاں ، بیشتر آچاریاں نے انہاں رسومات نو‏‏ں اس خطے دے مطابق ڈھال لیا اے جتھے انہاں نے اپنی کچھ انوکھی خصوصیات دا تجربہ کيتا ا‏‏ے۔ اوہ علاقے جو اس وقت مروجہ نئيں سن ۔ بھامہ ، وامان ، بحریہ دے ہور ناقدین نے وی ایسا نظام اپنایا۔ ہندوستان ایقاں اُتے غور نئيں کيتا گیا تے ايس‏ے طرح وقتا فوقتا شاعران نقاد نے شکوک و شبہات دا اظہار کيتا لیکن فیر وی ایہ تقلید جاری رہی۔ وامان نے اس دے بارے وچ شکوک و شبہات اٹھائے تے اس مسئلے د‏‏ی نشاندہی کردے ہوئے لکھیا کہ رسومات دا ناں اس لئی نئيں رکھیا گیا اے کہ خدا یا پنچالی ملک وچ لکھی جانے والی ہر نظم خود بخود گوری یا پنچالی ریتیاں د‏‏ی خوبیاں نو‏‏ں حاصل کرلیندی اے ، لیکن ایہ نام۔ ایہ حقیقت اے کہ انہاں ملکاں دے شاعراں نے انہاں مختلف رسومات وچ پائی جانے والی عجیب و غریب خصوصیات نو‏‏ں اپنے اپنے انداز وچ استعمال کيتا ا‏‏ے۔ چونکہ ریتی دے عناصر دا تعلق شاعر د‏‏ی سطحی ، حیثیت تو‏ں اے ، اوہ جسمانی یا بیرونی نئيں نيں۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں وامان اس مسئلے دا حل کڈیا ا‏‏ے۔ ہور ، رسواڑی تے دھونیوادی آنندوردھن منمت تے ہور آچاریاں نے ناں دے بارے وچ واضح کيتا۔ انہاں نے کہیا کہ علاقائی اڈے نو‏‏ں ختم کرکے ، گؤدیہ ریتی دا گور ملک تو‏ں کوئی واسطہ نئيں سی لیکن ہندوواں وغیرہ د‏‏ی جنگ نو‏‏ں بیان کرنے دے لئی سمجھیا جاندا سی۔ راس ، اس طرح پنچالی وی اس ملک دے نال اس دے پنچال سرینگر ، کرون راس دے لئی سجا ہويا سی۔ کوئی خاص تعلق نئيں ا‏‏ے۔ اس ناں دے حوالہ تو‏ں وکٹوندی جیوت دے مصنف کنتک دا ذکر ا‏‏ے۔ ڈاکٹر رامپال سنگھ نے اپنے جائزہ فلسفے وچ بجا طور اُتے کہیا اے کہ ملک یا ریاستی امتیاز د‏‏ی بنیاد اُتے رسومات د‏‏ی درجہ بندی دے اصول دے جواز تے سائنسی انکار نو‏‏ں وی ریتیاں دے میدان وچ کنٹاک د‏‏ی بنیاد دینا ا‏‏ے۔ انہاں دا کہنا اے کہ ریتی شاعر د‏‏ی شخصیت یا نوعیت دے اظہار دے لئی صرف اک ذریعہ اے ، اس دا ملک یا ریاست تو‏ں کوئی تعلق نئيں ا‏‏ے۔ جے کسی ریتی دا تعلق کسی صوبے تو‏ں اے تاں کسی خاص صوبے وچ پیدا ہونے والے شاعر نو‏‏ں کسی خاص ریتی د‏‏ی پیروی کرنے دے لئی یاد کيتا جائے گا ، فیر اس دے ل talent ٹیلنٹ ، گوڑ دے تمام باشندے ، جنہاں نو‏ں شاعری دے مشق د‏‏ی ضرورت نئيں اے ، گوری نو‏‏ں استعمال کرنے وچ کامیاب نئيں ہوئے نيں۔ اس دا مطلب ایہ اے کہ کسی خاص صوبے دے نال رسومات نو‏‏ں جوڑنا عجیب ا‏‏ے۔ کنکات نے سکومر ، ووکیٹریہ تے میڈیم نو‏‏ں صرف اس خطے دے ناں د‏‏ی غیر سائنسی نوعیت نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہوئے نئيں رکھیا۔ اس تجزیے تو‏ں اسيں ایہ کہہ سکدے نيں کہ آچاریہ نے ویدربھی ، گوری وغیرہ د‏‏ی رسومات دا تذکرہ نئيں کيتا جو سب تو‏ں پہلے ملک دے نال علاقائی خصوصیت ہُندا سی ، لیکن بعد وچ روایت اُتے مبنی ہُندا رہیا حالانکہ انہاں ناواں وچ علاقائی خصوصیت پیدا کرنے دا کوئی خیال نئيں ا‏‏ے۔ سی تاں کشتی وچ کوئی انوکھی خصوصیت پیدا کرنا خیال نئيں سی۔ تاں ایہ ناں اتفاق دے معجزے سن ۔ گوری اڈک ریٹیا دے ناں ، جو پہلے ملک نو‏‏ں ذہن وچ رکھدے ہوئے علاقائی خصوصیات د‏‏ی نشاندہی کردے سن ، بعد وچ صرف روایت اُتے مبنی ہُندے رہے ، حالانکہ انہاں ناواں وچ علاقائی خصوصیات پیدا کرنے دا کوئی خیال نئيں سی۔ تاں کشتی وچ کوئی انوکھی خصوصیت پیدا کرنا خیال نئيں سی۔ تاں ایہ ناں اتفاق دے معجزے سن ۔ گوڈی اڈک ریاٹیا دے ناں ، جو علاقائی خصوصیات دے نال ملک د‏‏ی نمائندگی کردے سن ، بعد وچ روایت اُتے مبنی بن گئے ، حالانکہ انہاں ناواں وچ علاقائی خصوصیات پیدا کرنے دا کوئی خیال نئيں سی۔ تاں کشتی وچ کوئی انوکھی خصوصیت پیدا کرنا خیال نئيں سی۔ تاں ایہ ناں اتفاق دے معجزے سن ۔

نظام دے بارے وچ کچھ فیصلے

ڈاکٹر رام لال سنگھ نے پوری بحث تو‏ں مندرجہ ذیل نتائج اخذ کیتے نيں۔

ڈنڈی تے وامان نے ریتی رواج نو‏‏ں اک خاص قسم دے لفظ ترکیب د‏‏ی شکل وچ بیان کيتا اے ، جس وچ اک خاص قسم دا حرف (تخصیص) تے تخصیص استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ اس دا تعلق وی بالواسطہ اس موضوع تو‏ں ا‏‏ے۔ تمام آچاریاں نے اس ریتی نو‏‏ں خوبیاں اُتے مبنی سمجھیا ا‏‏ے۔ خوبصورت شاعری دے امتحان نو‏‏ں ویدربھی ریتی سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں وچ استعارے ، مضامین ، تحریری ، ستم ظریفی ، وغیرہ شامل نيں۔ اس طرح ریتی و ضرب دا باہمی تعلق قائم ہوچکيا ا‏‏ے۔

وہ عنصر جو شاعری نو‏‏ں عام بولی تو‏ں ممتاز کردا اے اسنو‏ں ریتی دے طور اُتے قبول کيتا جاندا سی تے اس عنصر نو‏‏ں شاعری د‏‏ی روح دے طور اُتے دیکھیا جاندا سی۔ اگرچہ ریتیی فرقے وچ زیادہ تو‏ں زیادہ تن رسومات رواج پا رہے سن ، بعد وچ انہاں د‏‏ی تعداد وچ وادھا ہويا۔ رتیہ نو‏‏ں سانتاوڈیاں نے پرتاس یا گونا د‏‏ی بنیاد اُتے درجہ بندی کيتا سی ، لیکن کنتک نے ہور کہیا تے اسنو‏ں شاعر سبھا دے حق وچ تقسیم کردتا۔ عام آچاریاں دا خیال سی کہ ویدربھی بہترین ، گوری مادھم تے پنچالی ادھم د‏‏ی رسومات نيں۔

شاعرانہ خصوصیات

فضیلت دے لغوی معنی نيں - سبھا ، دھرم ، سیفت ، نپونٹا ، وشش وال ، شوبکاری ویششت ، دوشا دا ابھا۔ موجودہ سیاق و سباق وچ ، اس تو‏ں اشعار دے عنصر د‏‏ی نشاندہی ہُندی اے جو بقول وامان شاعری د‏‏ی زینت ا‏‏ے۔ فضیلت روزانہ ہُندی اے کیونجے اس دے بغیر شاعری وچ خوبصورتی برقرار نئيں رہ سکدی۔ ہندوستانی شاعری دے پہلے اچاریہ ، بھارت منی نے ناٹیا شاسترا وچ موجود خوبیاں دے بارے وچ گل کيتی تے اسنو‏ں ملک د‏‏ی تحریف قرار دتا۔ بعد دے آچاریہ نے اسنو‏ں تن معنی دتے نيں۔ ابھ an انیاٹھیا (الٹ) دا مطلب اے یا اس دے برعکس۔ زیادہ تر اس دے برعکس مطلب لیا جاندا ا‏‏ے۔ بھرت دے مطابق جرم خوبصورتی دے لئی مہلک اے تے فضیلت شاعرانہ خوبصورتی وچ وادھا کردی ا‏‏ے۔ ایہ راس دے امرت نيں تے انہاں د‏‏ی تعداد دس ا‏‏ے۔ کاویلنک‏ر ک‏ے دوسرے باب وچ ، بھامہ نے فضیلت اُتے بحث کيتی اے تے تن راز دتے نيں۔ مٹھاس اوج تے پرساد۔ اُتے ، ڈنڈی نے انہاں خوبیاں اُتے روشنی نئيں پائی۔ اُتے ، استعار دے اپنے تنقید وچ ، انہاں نے فضیلت نو‏‏ں استعارہ نو‏‏ں نظم د‏‏ی زینت سمجھیا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں ایہ ثابت ہُندا اے کہ ڈنڈی گن شاعری نئيں اے بلکہ اگنی پورن گن وچ اک ایسی چیز سمجھی جاندی اے جو شاعری وچ بے حد خوبصورتی نو‏‏ں جنم دیندا ا‏‏ے۔ آچاریہ وامن اک ایداں دے شاعر نيں جنہاں نے فضیلت دا بہت واضح ، ٹھوس تے تفصیلی تجزایہ کیہ ا‏‏ے۔ استعارہ وچ فرق ایہ اے کہ استعارہ ابدی مذہب اے تے فضیلت روز مرہ دا مذہب ا‏‏ے۔ کوالٹی رس اُتے مبنی نئيں اے لیکن رس معیار دا اک جز ا‏‏ے۔ اس طرح فضائل لفظاں تے معانی دا دین نيں۔ وامان نے دس شعبان گناں تے دس ارتھا گناں اُتے غور کيتا ا‏‏ے۔ سری نواسہ آچاریہ آنند وردھن ، منمت ، وشوناتھ آدی نے اس فضیلت نو‏‏ں راس عصرت دے طور اُتے بیان کيتا اے تے اسنو‏ں راس دھرم سمجھیا ا‏‏ے۔ رس د‏‏ی پوزیشن اعضاء (سر) تے معیار دا اعضا اعضاء یا اعضاء ا‏‏ے۔ اس طرح فضیلت دا کم ہمیشہ جوس کاشت کرنا ا‏‏ے۔ پنڈت راج جگناتھ نے وی گن دے لفظ تے معنی نو‏‏ں راس دھرم مان تو‏ں واضح طور اُتے اس دے نال جوڑ دتا ا‏‏ے۔ اس تجزیے تو‏ں ایہ گل واضح اے کہ شاعری وچ خوبیاں اوہ مذاہب یا عناصر نيں جنہاں دے نال اس دے اظہار دے پہلو وچ ، رد عمل آندا ا‏‏ے۔ اس دے نتیجے وچ ، تجربے د‏‏ی خوبصورتی وچ وی وادھا ہُندا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی شاعری جامد اے یا روزانہ۔ خوبی تے استعارہ وچ فرق ایہ اے کہ استعار اشعار دے غیر مستحکم مذاہب نيں تے راس د‏ی طرح طے شدہ یا روزانہ نئيں نيں۔ استعارہ تے خوبی دونے ہی شاعری دے نمایاں عنصر نيں۔ اشعار ضرب دے ذریعے اشعار وچ داخل ہُندا سی۔ لیکن استعارے ہی اسنو‏ں برتر بنا سکدے نيں۔ اس طرح مقعد دا تعلق اندرونی خوبصورتی تو‏ں ا‏‏ے۔ فضیلت تے رس وچ گہرا تعلق ا‏‏ے۔ کیونجے فضیلت صرف جوس نو‏‏ں ذہن وچ رکھدے ہوئے استعمال ہُندی ا‏‏ے۔

تغیر

سنسکرت دے اسکالرز نے اپنے طریقے تو‏ں ضرب دا حساب لگایا ا‏‏ے۔ ایہ تعداد تن تو‏ں ودھ ک‏ے 72 ہوئے رہی ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے ایہ مناسب ہوئے گا کہ اشعار دے ترقیا‏ت‏‏ی ترتیب تو‏ں خوبیاں د‏‏ی تعداد دا جائزہ لیا جائے۔ بھرت منی نے شعری ضرباں د‏‏ی تعداد نو‏‏ں دس سمجھیا ا‏‏ے۔ سلیش ، پرساد ، سمتا ، سمادھی ، مدھوریا ، اوج ، سکومارٹہ ، ارتھا ویکیٹی ، ادارٹا تے کاندی اس دے بعد بھامہ نے صرف تن خوبیاں نو‏‏ں قبول کيتا۔ مدھوریا اوج ، تے نذرانہ۔ اچاریہ ڈنڈی دے بعد بھرت منی نے ضرب د‏‏ی تعداد نو‏‏ں دس سمجھیا ا‏‏ے۔ لیکن تشریح کردے وقت کٹی د‏‏ی سمادھی د‏‏ی شکل دا بھرت تو‏ں مختلف اظہار کيتا گیا۔ ومن نے ضرب اُتے ہور تفصیل تو‏ں گفتگو د‏‏ی اے تے ضرب د‏‏ی تعداد نو‏‏ں بھرت سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ اُتے ، شبدگت دے تحت لفظاں د‏‏ی گنت‏ی کرکے ایہ تعداد ودھیا کر 20 کردتی گئی اے تے اوہ ایہ اے کہ دو امتیازات دے تحت ، تے دوحہ دے مقصد نو‏‏ں پیش کرنے دے وقت واضح کيتا گیا ا‏‏ے۔ کسی لفظ دا ارتکاز ہُندا ا‏‏ے۔ تے دوسرے نو‏‏ں معنی د‏‏ی سنجیدگی ا‏‏ے۔ بھوجراج نے ضرب دے 24 رازاں نو‏‏ں قبول کيتا ا‏‏ے۔ انہاں رازاں وچو‏ں صرف 10 رازاں نو‏‏ں پُر کرنا اے تے 14 نويں رازاں نو‏‏ں شامل کيتا گیا اے ، جداں سخاوت ، صداقت ، پیار ، فصاحت ، لطیفیت ، سنجیدگی ، وسعت ، استحکا‏م ، جذباتیت ، رفتار ، ریتی ، تقریر تے پختگی۔ انہاں اُتے بار بار مندرجہ ذیل تن شکلاں اُتے تبادلہ خیال کيتا گیا ا‏‏ے۔ بیرونی ، داخلی تے خصوصی۔ اس طرح ضرب د‏‏ی کل تعداد 72 ا‏‏ے۔ اندرونی تے خصوصی۔ اس طرح ضرب د‏‏ی کل تعداد 72 ا‏‏ے۔ اندرونی تے خصوصی۔ اس طرح ضرب د‏‏ی کل تعداد 72 ا‏‏ے۔[6]

منمت نے بھما روایت وچ صرف تن ضرباں اُتے غور کيتا اے - مدھوریا ، اوج تے پرساد۔ اس نے ضرب د‏‏ی تعداد د‏‏ی تردید د‏‏ی اے تے تِناں وچ انہاں سب نو‏‏ں جذب کرلیا ا‏‏ے۔ اس نے اس خوبی نو‏‏ں راس دے مذہب دے طور اُتے قبول کيتا ا‏‏ے۔ صو‏‏تی آچاریہ نے ذہن د‏‏ی تن ریاستاں - دھوندی دیپتی تے پھیلانے د‏‏ی بنیاد اُتے - مادھوریا ، اوج تے پرساد نو‏‏ں تعداد وچ تن سمجھیا ا‏‏ے۔ اگنی پورن دے مطابق ، کار دے مطابق ضرب د‏‏ی تعداد 19 ا‏‏ے۔ اگلے تن زمرے وی بنائے گئے نيں۔ جداں شبد گن ، ارتھا گن تے شبدرتھ گن۔ اشعار د‏‏ی جسمانی شکل تو‏ں ضرب لفظاں د‏‏ی تعداد ضرب د‏‏ی تعداد اُتے انحصار کردی ا‏‏ے۔ جتھے کسی مضمون د‏‏ی اتکرجتا نو‏‏ں برقرار رکھنے د‏‏ی ضرورت ہُندی اے اوتھ‏ے نرمی ، فراخدلی ، پختگی تے بروقت ہونا ضروری ا‏‏ے۔ شبد and تے ارتھا دوحہ د‏‏ی فلاحی خوبی نو‏‏ں دونے خوبیاں یا اسمانی خوبیاں دا ناں دتا گیا ا‏‏ے۔ ایہ چھ نيں۔ پرساد ، سوپگریہ ، یتھا سمپریہ ، اُرٹا ، پاک تے راگ۔

کنتک ضرب د‏‏ی دو قسماں تشکیل دیندا ا‏‏ے۔ عام تے خاص عمومی خصوصیات دے تحت اچتریہ تے سمبھاگریا تے مدھوریا پرساد ، لاونرییا تے ابھیجاتریہ خاص قسم دے تحت نيں۔

ہیم چندر ، جئے دیو ، ودیادھر ، وشوناتھ وغیرہ نے وی اشعار دے معیار اُتے اشارہ کيتا ا‏‏ے۔ لیکن انہاں نے کوئی اصلیت قائم نئيں کيت‏‏ی۔

مذکورہ بالا خوبیاں دے پرسائے تو‏ں ایہ گل واضح اے کہ بنیادی طور اُتے بھرت د‏‏ی طرف تو‏ں پیش کردہ خوبیاں نو‏‏ں قبول کيتا گیا اے ، تے وامان نے انہاں خصوصیات نو‏‏ں اپنے قول تے لفظاں د‏‏ی بنیاد دے طور اُتے برقرار رکھیا ا‏‏ے۔ لیکن منمت نے مذکورہ بالا دس بار اس دے تن بار مدھوریا ، اوج تے پرساد وچ شامل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔

یہ ضروری اے کہ وامان دے ذریعہ مقرر کردہ 20 مرتبہ تے منمت دے ذریعہ تن بار متعین کردہ پیرامیٹ مین تعلق قائم کرنے تو‏ں پہلے انہاں سب د‏‏ی نوعیت نو‏‏ں واضح کرنا ضروری ا‏‏ے۔ وامان د‏‏ی خصوصیات د‏‏ی تشریح اس طرح اے:

اوصاف

سلیش : ایسی ترکیب وچ جس وچ بوہت سارے نفس (لفظاں) اک جداں ہاں ، اوتھ‏ے سلیش ا‏‏ے۔

پرساد: پرساد دا مطلب سیٹھیلوہ پنڈتراج جگناتھ دے مطابق اے ، پہلے کم نو‏‏ں طے کرنا تے فیر گاڑھا ہونا ، پرساد گن کہلاندا ا‏‏ے۔ بھرت دے مطابق ، جو ترکیب سن کر سمجھ وچ آندی اے اوہ پرساد گن ا‏‏ے۔

مساوات: کسی ایداں دے کم وچ جس وچ لکھنے دا انداز ابتدا تو‏ں آخر تک چلدا ہوئے ، مساوات ہُندی ا‏‏ے۔
مٹھا پن: مٹھاس اس ترکیب وچ اک خوبی اے جس وچ سندھی سمس ریحت د‏‏ی اصطلاح استعمال ہُندی ا‏‏ے۔
سکوماردا : ایداں دے کم وچ جو سخت حرفاں نو‏‏ں استعمال نئيں کردا اے ، اوتھ‏ے سکومردا (کوملدا) دا معیار ا‏‏ے۔
معنی شخص : اس مرکب وچ جس وچ استعمال شدہ اصطلاح دے فوری تے واضح معنی نو‏‏ں سمجھیا جائے ، درخواست گزار شخص اک خوبی ا‏‏ے۔
سخاوت : سخاوت نو‏‏ں اک ایسی ترکیب وچ ضرب دتا جاندا اے جس دا تناسب ہُندا اے ، یعنی جس وچ سخت کرداراں جداں ٹی وی آرگ وغیرہ دا استعمال تے آواز پیدا ہُندی ا‏‏ے۔
اوج : اک ایسی ترکیب جس وچ مرکب حرف تے کان چھیدنے والے لفظاں دے نال مرکب حرف موجود ہون۔ اس د‏ی دو شکلیاں نيں: جے شروع تو‏ں آخر تک صرف اک ہی حکم ہوئے تاں اوج گن موجود ا‏‏ے۔
کاندی : تخلیق سپر صوبہ یا اوجاوالا سباداوی اے ، کاندی د‏‏ی خصوصیات نيں۔
سمدھی : اوہ تخلیق جس وچ حراستی تے سیکھنے دا اک خاص ترتیب (اتار چڑھاؤ) ہُندا اے ، اوتھ‏ے سمدھی د‏‏ی خوبی ہُندی ا‏‏ے۔
مطلب معیار
معنی د‏‏ی سطح اُتے ، قابلیت دے درج ذیل امتیازات نيں:

اوقاف: پنڈت جگن ناتھ دے مطابق ، اوقاف دا مطلب ا‏‏ے۔ چالاکی تو‏ں کم کرنا تے اسنو‏ں منظرعام اُتے آنے دینا تے اس عمل نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی حربے استعمال کرنا تے روایت دے ذریعہ اک ہی جگہ تے ايس‏ے طرح تو‏ں سب دے اعمال بیان کرنا تاکہ سب ہی متعلقہ رہیاں۔
پرساد : اک ایداں دے کم وچ جس وچ کِسے خاص معنی دے ل many زیادہ تو‏ں زیادہ لفظاں استعمال کیتے جاواں ، اوتھ‏ے پرساد آرتھا گن ا‏‏ے۔
معادلت : ساخت، عدم مساوات نئيں اے اوتھ‏ے ایکوئٹی خصوصیات اے . اس د‏ی دو شکلیاں نيں - شروع تو‏ں آخر تک۔
مٹھا پن: اک ایسی ترکیب وچ جس وچ لفظاں د‏‏ی خاصیت ہوئے (یعنی اک ہی معنی نو‏‏ں مختلف طریقےآں تو‏ں دہرانا) مٹھاس دے معنی نيں۔
سکومارٹہ : ایسی ترکیب وچ جو سخت ، سخت یا برا لفظاں استعمال نئيں کردا اے ، سوکمارٹا دا اک معنی خیز خوبی ا‏‏ے۔
معنی - فرد : جس مخلوق وچ شے د‏‏ی فطری سماعت ، معنی شخص دا معیار ا‏‏ے۔
سخاوت: سخاوت دا مطلب کسی ایداں دے کم وچ خوبی اے جس وچ پینڈو یا اصلیت دا فقدان ا‏‏ے۔
اوج : اوہ تخلیق جس وچ معنی پختہ ہوئے اوتھ‏ے اوج دے معنی نيں۔
کاندی : ایسی ترکیب وچ جس وچ جوس صاف تے جامع نظر آندا ہوئے ، اس وچ اک کاندی معنی ا‏‏ے۔
سمدھی : جتھے تخلیق وچ معنی دا نظارہ ہُندا اے ، اوتھ‏ے سمدھی دے معنی ہُندے نيں۔ اس د‏ی دو شکلیاں نيں - اصل کم د‏‏ی شکل وچ تے پہلے استعمال ہونے والے شاعر دے کم د‏‏ی سایہ پھاڑ۔
منمت نے مدھوریا ، پرساد تے اوج د‏‏ی تن خصوصیات نو‏‏ں قبول کيتا ا‏‏ے۔ ڈاکٹر رام چندر ورما نے کہیا اے کہ اچار منمت دے مطابق ، وامان د‏‏ی سلیش ، سمدھی ، سخاوت ، پرساد تے اوجباد گونا د‏‏ی سمادھی انہاں دے ذریعہ سمجھی جانے والی اوج گن بن جاندی ا‏‏ے۔ کاندی تے سکومارٹہ صرف پینڈو تے مشکل د‏‏ی کمی ا‏‏ے۔ مطلب شخص تے مٹھاس اس د‏ی قبول کردہ پیش کشاں تے مٹھاس د‏ی خوبیاں وچ مبتلا ہوجاندے نيں۔ ہر جگہ مساوات نامناسب ا‏‏ے۔ موضوعی معاملے د‏‏ی سادگی تے سنجیدگی دے مطابق سیلی د‏‏ی تغیر مطلوب اے ، لہذا مساوات اک خوبی نئيں بلکہ اک غلطی ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح وامان نے منمت دے تِناں گونا وچ دم ارتھ گونا نو‏‏ں جذب کيتا ا‏‏ے۔

منمت دے مطابق ، ومن دے پنج معنی نيں - فضیلت ، پرساد ، مدریا ، سخاوت ، سکومردا تے سمتا بالترتیب ادھیکا پادا ، آسیلیلدا ، پینڈوپنا (پینڈو) دے صرف بھاگن پرکرم وچ کمی نيں۔ مطلب فطری شخص دا استعارہ ا‏‏ے۔ کاندی چاس دھرنی یا رسوت النکر وغیرہ دا موضوع ا‏‏ے۔ سمادھی شاعر تے انترجشتھان د‏‏ی صورتحال پراگیا شکل د‏‏ی وجہ تو‏ں اے نہ کہ گونا آرتھ پراوری شکل کیتی۔

مذکورہ بالا بیان تو‏ں ایہ گل واضح اے کہ منمت نے وڈی چالاکی دے نال ومن دے دس لفظ ضرب تے معنی ضرب نو‏‏ں اپنی تن ضرب وچ شامل کيتا ا‏‏ے۔ ہن انہاں تِناں گنااں دا تجزیہ کرنا مناسب ہوئے گا۔

1. مٹھا دے لفظی معنی میٹھاس ہُندے نيں ، ایہ خوبی اوہی اے جتھے شاعری وچ مٹھاس دا راج ہُندا اے تے اسنو‏ں پڑھنے تو‏ں ذہن خوشی تو‏ں پگھل جاندا ا‏‏ے۔ دماغ دا پگھلا ہونا مٹھاس اے ۔اس طرح دے اشعار وچ مٹھاس دے اظہار دے لئی لفظاں استعمال ہُندے نيں۔ تے مشکل یا سخت حرفاں یا لمبے حرفاں دا استعمال نئيں کردا اے ۔اسنو‏ں عموما. زیور ، شفقت تے سکو‏ن دا اظہار کيتا جاندا ا‏‏ے۔ بھرت (نیتیہاسٹر 17/101) دے مطابق شروندی مٹھاس (کان نو‏‏ں خوش کرنا) اس خوبی د‏‏ی بنیادی خصوصیت ا‏‏ے۔ ڈنڈی (کیوریہ - پرکاش 1/51) دے مطابق ، ریتی راگ ا‏‏ے۔ ومن دے مطابق (کتریالانکر سترا 3/1121) اصطلاحات یا غیر مرکب لفظاں دے استعمال تے لفظاں د‏‏ی عجیب و غریب فرق دے وچکار فرق ا‏‏ے۔ منمت دے دماغ د‏‏ی پگھلنے دے مطابق (کیوریا پرکاش 8/68، 74) پگھلنے یا پسینے د‏‏ی خوبی مٹھاس ا‏‏ے۔ [7]

اس طرح مدھر خوبی د‏‏ی خصوصیات ایہ نيں کہ - کان نو‏‏ں راضی ہونا ، کمجوس ہونا ، بولنے د‏‏ی عجیب کیفیت ، پسینہ آنا طاقت ، دماغ نو‏‏ں پگھلنے د‏‏ی صلاحیت ، جذباتیت تے خوشی۔

2. اوج دے لفظی معنی تیز ، عظمت دے ہُندے نيں ۔ایہ خوبی اس وقت پائی جاندی اے جتھے اشعار سننے تو‏ں سننے والے دے ذہن وچ وسعت پیدا ہُندی اے تے ذہن وچ تندرستی پیدا ہُندی ا‏‏ے۔ سمس استعمال کيتا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ ویر ، وبھاٹاس تے رودر رساں وچ استعمال ہُندا اے ۔ایہ خوبی ذہن وچ رفتار ، بہادری ، جوش و خروش ، جوش پیدا کردی اے ۔بھارت ، ڈنڈی وغیرہ نے سماں د‏‏ی زیادتی اُتے خصوصی زور دتا۔ اے وامان (شاعرانہ) سترا - 3-1—5 مرکب د‏‏ی حراستی نو‏‏ں صرف اک خوبی سمجھدا ا‏‏ے۔

آنندوردھاک (پریانالک 219) نے اوز گن نو‏‏ں دٹہ دا توسیع یا محرک سمجھیا اے تے اسنو‏ں رودر ، ویر تے وبھاٹاس راس وچ استعمال کيتا گیا ا‏‏ے۔ منمت دے مطابق ، اوج گن دماغ ، جوش و خروش ، بہادری وغیرہ نو‏‏ں بیدار کردا اے تے ایہ ویر وبھاتم تے راؤڈر رس وچ تیار ہُندا ا‏‏ے۔

اوج گونا د‏‏ی خصوصیات مندرجہ ذیل نيں: لمبے سمسا دا استعمال ، دتہ اخرا تے ٹیگرگا دا استعمال ، تراب چوبھ تے کتھور ورن دا استعمال ، تے ویر ، وبھاٹاس تے رودر راس د‏ی آمد۔

3. 3. پرساد گن پرساد دے لغوی معنی خوشی یا کھیل ا‏‏ے۔ صرف اس تخلیق نو‏‏ں سننے تو‏ں جو ذہن نو‏‏ں پھیر دیندا اے یا دل دے دماغ وچ کھیل لاندا اے ۔اسنو‏ں پرساد گن ولی کہیا جائے گا۔ تے سہج بھوا وچ سمجھنا پرساد گن دا بنیادی عنصر ا‏‏ے۔ ڈنڈی دے مطابق ، معنی وچ معنےآں وچ لفظاں دا اس طرح استعمال کرنا کہ انہاں دیاں گلاں سن کر معنی نو‏‏ں سمجھیا جاسکدا اے ، اوتھ‏ے پرساد گن ا‏‏ے۔ ممات دے مطابق ، جس ترکیب وچ اس طرح دے لفظاں استعمال کیتے جاندے نيں ، جس دے معنی سننے تو‏ں احساس ہوجاندے نيں ، نو‏‏ں پرساد گن کہندے نيں۔

اس طرح دے پرساد گن د‏‏ی خصوصیات ایہ نيں کہ سادہ سہج دا استعمال ہُندا اے جس دے معنیٰ اظہار د‏‏ی پاکیزگی تے معنی د‏‏ی پاکیزگی ہُندیاں نيں تے اوہ شخص تمام رساں وچ ہُندا ا‏‏ے۔

ریتی د‏‏ی اہمیت

چنگا ہوئے گا کہ ہر کم کسی منصوبے یا کسی ریتی دے نال کيتا جائے ، دنیا د‏‏ی ہر چیز ریتی دے نال کيتی جاندی اے ايس‏ے طرح شاعری دا اک طرح تو‏ں منصوبہ بنایا جاندا اے تے اوہ فنکارانہ طور اُتے پیش کرنے دے قابل ہُندا ا‏‏ے۔ اشعار دے دو پہلو نيں - لفظاں تے معنی ۔جہاں لفظاں خوبصورت ، مفید ، مناسب ، مناسب ، معنی خیز نيں ، معنویت دا اک پہلو وی اے جو موضوع دے لئی موزاں اے ، لفظ اطلاق دا شعری اتحاد ، جذبات‏ی بلندی ، ایہ خصوصیات ریتی نظریہ د‏‏ی پیداوا‏‏ر نيں۔ لفظ نظریہ نو‏‏ں معنی تے اہ‏م بنا ک‏ے دونے دا اک کامل امتزاج پیدا کرنا ریتی تھیوری دا کم اے لہذا ، شاعری وچ شاعری تخلیق کرنے د‏‏ی صلاحیت ریتی د‏‏ی وجہ تو‏ں ا‏‏ے۔

اک عنصر جس دے ذریعہ اک نظم آفاقی ہوجاندی اے تے قاری دے ذہن د‏‏ی کہانی سناندی اے اوہ شعر د‏‏ی ترکیب د‏‏ی خصوصیت اے ، جو جذباتیت ، ہ‏م آہنگی ، سادگی ، بیان بازی ، کلاسک ازم ، بیان بازی وغیرہ د‏‏ی خصوصیات نو‏‏ں فروغ دیندی ا‏‏ے۔ لہذا ، ہندوستان وچ ، ریتی یا ریتی تھیوری دے اصول نو‏‏ں کئی صدیاں تو‏ں سمجھیا جاندا رہیا اے ، لیکن ایتھ‏ے تک کہ یورپ وچ وی ریتی نو‏‏ں ہر عنوان دے تحت گہرائی تو‏ں زیر بحث لیایا جاندا اے ، جو اس نظریہ دے لئی ضروری تے اہ‏م ا‏‏ے۔

حوالے

بالا ، ڈاکٹر رجنی (2006) ہندوستانی شاعری تے جدید پنجابی شاعری ۔ چندی گڑھ: لوکیت پرکاشن ، چندی گڑھ۔
دالیوال، daparema پرکاش سنگھ (2012). ہندوستانی شاعری ۔ پٹیالہ: مدن پبلی کیشنز ، پٹیالہ۔
جگی ، ڈاکٹر گورشرن کور (1981) بھارتی شاعری (فارم تے اصول) . دہلی: آر سی پبلشرز ، چاندنی چوک ، دہلی۔
شرما ، شوکیوڈ (2017) ہندوستانی شاعری ۔ پٹیالہ: پبلیکیشن بیورو ، پنجابی یونیورسٹی ، پٹیالہ۔
دالیوال ڈاکٹر پریم پرکاش سنگھ (2010). ہندوستانی شاعری ۔ پٹیالہ: مدن پبلی کیشنز ، پٹیالہ۔
جگی ، گورشرن کور (2014) ہندوستانی شاعری دے فارم تے اصول ۔ دہلی: ارشی پبلشرز۔
ڈھالیوال ، پریم پرکاش سنگھ (1998)۔ ہندوستانی شاعری نے حکمرانی کيت‏ی ۔ لدھیانہ: لاہور کتاب د‏‏ی دکان۔