سراج الدین
حضرت خواجه محمد سرج الدین رحمه الله
آپ عارف کامل مرشد صادق سراج السالکین حضرت خواجہ محمد عثمان دامانی رحمۃ اللہ علیہ دے گھر 1297ھ بمطابق 1880ع وچ موسیٰ زئی شریف وچ تولد ہوئے۔
آپ دے والدین کریمین نہایت صاحب تقویٰ تے سنت تے شریعت دے پابند، محبت تے معرفت الٰہیہ دے پیکر سن، فیر کیوں نہ آپ وچ وی اوہی آثار ظاہر ہُندے۔ آپ نے کچھ ہوش سنبھالیا تاں آپ نوں قرآن مجید فرقان حمید دی تعلیم دے لئی ملیا شاہ محمد رحمۃ اللہ علیہ دے پاس بٹھایا گیا۔ قرآن ناظرہ تے حفظ دے بعد علم قرات، نثر تے نظم، صرف تے نحو، منطق، علم عقائد تے فقہ، علم تفسیر تے علم حدیث وغیرہ آپ نے مولانا محمود شیرازی رحمۃ اللہ علیہ توں پڑھیاں تے انہاں وچ کمال حاصل کيتا۔ اوتھے توں فراغت دے بعد آپ نے علم التفسیر کامل، صحاح ستہ تے علوم عقلیہ تے نقلیہ دی باقی کتاباں خانقاہ عالیہ موسیٰ زئی شریف آکے والد گرامی قدر حضرت خواجہ محمد عثمان دامانی رحمۃ اللہ علیہ توں پڑھیاں۔ نہ صرف ایہ بلکہ علم تصوف دی تکمیل وچ وی مشغول ہوئے۔ اکتساب فیض دے نال نال آپ نے کتاباں تصوف تے مکتوبات امام ربانی مجدد الف ثانی رحمۃ اللہ علیہ، مکتوبات معصومیہ وی اپنے والد گرامی توں تفصیلًا پڑھیاں۔
خداوند قدوس نے آپ توں دین متین دا کم لینا سی، اس لئی آپ اُتے خاص رحمت دی نظر سی کہ آپ نے مختصر عرصے وچ علوم مروجہ نہ صرف حاصل کرلئی بلکہ عرفان تے سلوک وچ وی کمال حاصل کر ليا۔ چودہ برس دی مختصر عمر وچ نہ صرف آپ دی دستار بندی ہوئی بلکہ عارفان حق دے جلو وچ حضرت خواجہ حاجی الحرمین دوست محمد قندھاری رحمۃ اللہ علیہ دے مزار مبارک دے قرب وچ خلافت تے اجازت مطلقہ وی مل گئی۔ خلافت توں پہلے حضرت خواجۂ خواجگان محمد عثمان دامانی رحمۃ اللہ علیہ مرشد مربی دے مزار اُتے مراقب ہوئے تے کافی دیر تک محویت دے عالم وچ مزار شریف دی طرف ٹکٹکی بنھ کر دیکھدے رہے تے بعدہ صاحبزادہ صاحب رحمۃ اللہ علیہ دی طرف متوجہ رہے فیر کافی دیر تک دعا تے مناجات وچ مشغول رہے، جس اُتے بوہت سارے اہل قرب اُتے جذب تے گریہ دی کیفیت طاری ہوئے گئی۔ اس دے بعد تمام خلفاء کرام دی موجودگی وچ 3 محرم الحرام سنہ 1311ھ نوں پیران کبار دے طریقۂ عالیہ دے مطابق خلافت نامہ تحریر کيتا گیا۔ کارکنان قضا تے قدر نے جس نوں روز ازل توں اس اعزاز دا مستحق قرار دتا سی ايسے نوں نصیب ہوئے گیا۔
اس وقت آپ دی عمر مبارک صرف چودہ برس سی۔ بروز پیر مؤرخہ 7 ربیع الاول سنہ 1314ھ نوں والد گرامی تے مرشد مربی نے علالت دے باعث آپ نوں خلفاء کرام تے متعلقین دی موجودگی وچ حلقۂ ذکر تے مراقبہ دا امر فرمایا۔ پہلے ہی حلقۂ ذکر تے مراقبہ وچ برکات تے فیوضات دی اوہ بارش برسی کہ ہر صاحب دل دے قلب اُتے انوار دی بارانی سی۔ جذب تے مستی، گریہ زاری، محویت تے بیخودی دی کیفیت ہر سالک اُتے طاری سی۔
چونکہ حضرت خواجہ محمد عثمان دامانی شہباز لامکانی رحمۃ اللہ علیہ عوارضات دے باعث فقراء تے سالکین نوں زیادہ وقت نہ دے پاندے سن اس لئی حضرت صاحبزادہ صاحب ہی حلقۂ ذکر تے مراقبہ کراندے رہے تاوقتیکہ حضرت والد گرامی محمد عثمان دامانی رحمۃ اللہ علیہ واصل بحق ہوئے۔ والد تے مرشد گرامی دی وفات حسرت آیات دے بعد جملہ خلفاء تے مریدین نے آپ دے دست حق پرست اُتے تجدید بیعت فرمائی۔ اس طرح پوری جماعت وچ اک فرد وی اِدھر اُدھر نئيں ہويا تے آپ دے دم توں مسند رشد تے ہدایت وچ از سر نو بہار آئی۔
مسند خلافت یا سلسلہ عالیہ دی باقاعدہ اشاعت اُتے جدوں آپ مامور ہوئے تاں اس وقت آپ دی عمر مبارک صرف ستاراں برس سی۔ اس مختصر سی عمر وچ تمام علوم نقلیہ تے عقلیہ دا حصول تے تھاںواں سیر تے سلوک طے کرنے تے فیر مسند رشد تے ہدایت اُتے متمکن ہونا ایہ صرف عطیۂ خداوندی پیران کبار تے حضرت حاجی محمد عثمان دامانی رحمۃ اللہ علیہ دی قوی توجہ دا کمال اے۔ گو کہ تریخ عالم وچ ایداں دے کم ہی نظر آندے نيں جو ظاہری علوم تے فنون توں آراستہ سن، مگر باطنی کمال وچ شاذ شاذ نظر آندے نيں۔ آپ نے تصوف تے سلسلہ عالیہ دی اوہ خدمت تے اشاعت فرمائی کہ آفتاب نقشبنداں دے مبارک لقب توں موسوم ہوئے۔ مسند رشد تے ہدایت اُتے جلوہ افروز ہونے دے بعد اللہ تعالیٰ نے آپ دا شہرہ چہار دانگ عالم وچ کر دتا سی کہ مخلوق خدا دا جوق در جوق آپ دی خدمت وچ حاضر ہونا اس دا بین ثبوت سی۔ جود تے سخا دا ایہ عالم سی کہ آپ دی خانقاہ اُتے حضرت خواجہ عبیداللہ احرار رحمۃ اللہ علیہ دی خانقاہ دا گماں ہُندا سی۔ وڈے وڈے علما کرام تے فضلاء عظام آپ توں اکتساب فیض کرنا سعادت دارین سمجھدے سن ۔ آپ دے خوشہ چیناں وچ مولانا محمود شیرازی صاحب، مولانا حسین علی صاحب بھچراں والے تے مولانا محمد امیر صاحب جھنڈیروی سن جنہاں توں آپ نے علوم نقلیہ تے عقلیہ پڑھے سن ۔ ایہ سب نہ صرف آپ توں مستفیض ہوئے بلکہ خلافت توں وی مشرف ہوئے۔ جدوں آپ ڈیپ شریف وادئ سون دی خانقاہ وچ موسم گرما گذاردے تاں ایہ علما کرام تے مشائخ عظام خانقاہ دی حدود وچ کدی جوتیاں پہن کر نہ چلدے تے جدوں واپسی ہُندی تاں کئی میل لمبا راستہ اختیار کردے، مبادہ کہ پیر خانہ دی طرف پیٹھ نہ ہوجائے۔ ايسے طرح خانقاہ شریف اُتے جس سمت پیر خانہ ہُندا سوندے ہوئے ادھر پیر نہ کردے۔ ایہ سب آداب شیخ وچ شامل اے۔ ممکن اے کہ بعض افراد اسنوں شخصیت پرستی قرار داں، لیکن حقیقت وچ ایہ شخصیت پرستی نئيں اے بلکہ ساڈے اسلاف تے بزرگاں دا طریقہ رہیا اے۔ تریخ ایہ دسدی اے کہ حضرت امام ابوحنیفہ رحمۃ اللہ علیہ اس طرف پیر نہ پھیلاندے جس طرف انہاں دے استاد حماد دا گھر سی۔ ايسے طرح حضرت مجدد الف ثانی رحمۃ اللہ علیہ سوندے وقت دہلی دی طرف اپنے پیر نہ پھیلاندے، کیونجے اس طرف انہاں دا پیر خانہ سی۔ ايسے طرح ساڈے کئی مشائخ عظام دا ایہ معمول تاحیات رہیا۔ بقول شخصے
ادب پہلا قرینہ اے محبت دے قریناں وچ
اک بار مجلس ذکر لگی ہوئی سی، محبت الٰہیہ دے پروانے تشنگانِ معرفت چاراں طرف موجود سن کہ اک فقیر نے عرض کيتا کہ حضور ہر شیخ دا ایہ دستور رہیا اے کہ اک خاص وقت گوشہ نشینی دے لئی مقرر کردے نيں، جدوں کہ آپ دا ایہ معمول نئيں۔ آپ نے ایہ سن کر جوش وچ فرمایا کہ تسيں لوک معرفت تے عرفان نوں خلوت تے گوشہ نشینی اُتے منحصر سمجھدے ہو، مگر ایہ گل عنایت خداوندی توں حاصل ہُندی اے۔ فیر آپ نے اک شعر پڑھیا جس دا ترجمہ ایہ اے کہ محبوب خود بخود آکے اپنا دیدار کراندا اے تے محبوب دی جلوہ گری نہ کسی دے زور توں میسر آندی اے تے نہ زاری تے زر تاں۔
اک بار آپ نے ارشاد فرمایا کہ جو صاحب درد نئيں اوہ حیوان توں وی بدتر اے۔ ایہ سن کر اک خلیفہ حضرت مولانا عبدالاحد نے عرض کيتا کہ حضور ایہ تاں کوئی گل نئيں اے۔ آپ نے جوش وچ ارشاد فرمایا کہ مولانا جداں حصول دنیا دے لئی وسائل تلاش کردے ہوئے ايسے طرح حصول درد دے لئی وی وسائل تے ذرائع تلاش کرو۔ فیر آپ نے ارشاد فرمایا کہ جے کوئی خلوص نیت توں مثنوی مولانا رومی تے دیوان حافظ دا مطالعہ کرے تے شیخ کامل دے نال رابطہ وی رکھے تاں انشاء اللہ فیوض تے برکات توں ہرگز محروم نئيں رہے گا۔ اک مرتبہ جدوں آپ ایبٹ آباد وچ رونق افروز سن تاں آپ دے عقیدت مند مولوی محمد جی دے ہمراہ اک غیر مقلد شخص وی آپ دی محفل وچ حاضر ہويا۔ مولانا محمد جی نے موقع پاکر عرض کیہ ایہ میرا ساتھی غیر مقلد اے، حضور براہ کرم ایسی توجہ فرماواں کہ ایہ مسلک اہل سنت تے جماعت حنفی اختیار کرلے۔ آپ نے فقیر دی گزارش اُتے اس دے ساتھی نوں اپنے سامنے بٹھایا تے توجہ دیندے ہوئے حقّ حقّ حقّ دے ورد دا امر فرمایا۔ دوسرے روز جدوں فقیر محمد جی نے رخصت لےکے واپسی دا قصد فرمایا تاں دوران سفر محمد جی دے ساتھی نے انہاں نوں دسیا کہ مولوی صاحب حضرت شیخ دی قوی توجہ توں میرے لطائف گرمی دی شدت توں پارہ پارہ ہوئے رہے نيں، بیشک ایہ بزرگ ولی کامل نيں تے وچ آئندہ توں غیر مقلدی توں تائب ہُندا ہون، خداوند کریم مینوں پکا سنی تے حنفی بنائے۔
اک مرتبہ ضلع ژوب دے رہنے والے اک فقیر مولوی صالح محمد مندوخیل آپ دی خدمت وچ موسیٰ زئی شریف حاضر ہوئے۔ کئی دن رہنے دے بعد رخصت دی اجازت لی، نال ہی ڈردے ڈردے ادب توں عرض کيتا کہ حضور عاجز دے پاس نہ زاد سفر اے تے نہ گھوڑے دی خوراک جدوں کہ منزل بہت دور اے، وچ گھر کِداں پہنچاں گا۔ آپ نے ارشاد فرمایا مولوی صاحب تسيں کل اپنے گھر پہنچو گے۔ آپ دا ایہ فرمان سنکر وچ بہت حیران ہويا کہ میرا گھر تاں موسیٰ زئی شریف توں تن دن دی مسافت اُتے اے، وچ ایہ راستہ کل تک کِداں طے کراں گا۔ ايسے تردد وچ اپنی کمزور گھوڑی اُتے منزلاں طے کرنے لگیا تے قدرت خدا دی کہ مینوں فاصلے دا احساس ہی نہ ہويا تے وچ دوسرے روز اپنے گھر پہنچ گیا۔ ایہ اللہ والےآں دا کمال تصرف اے۔ اک طالب علم جو فقراء دے خاندان توں سی، ہندوستان گیا تاں اوتھے پنجاب وچ اس نے قادیانی مذہب اختیار کر ليا۔ اس دے عزیزاں، رشتہ داراں نے اسنوں بہت سمجھایا حتیٰ کہ علما دے نال بحث تے مباحثہ وی ہويا مگر اوہ واپس نہ پلٹا۔ آخر فقیراں نے آپ توں عرض کيتا کہ حضور ساڈا لڑکا قادیانی ہوئے گیا اے، بہت سمجھایا مگر کسی دی گل نئيں مندا، ہن حضور دی قوی توجہ دی بدولت ہی واپس اسلام وچ پلٹ سکدا اے۔ چنانچہ فقراء دی استدعا اُتے آپ نے اس طالب علم دے لئی دعا فرمائی۔ چند روز گزرے کہ حضور دی دعا کيتی برکت توں اوہ طالب علم گھر آیا تے اپنے تمام رشتہ داراں نوں جمع کرکے انہاں دے سامنے مذہب قادیانیت توں توبہ تائب ہوکے اسلام وچ داخل ہوئے گیا۔
مولانا عبدالحکیم فرماندے نيں کہ اک روز بندہ حضرت قبلہ دی خدمت عالیہ وچ حاضر ہويا تاں آپ نے ارشاد فرمایا کہ مولوی صاحب کوئی حالت وی اس حالت دی برابری نئيں کرسکدی جس وچ بندہ خدا تعالیٰ دا ہوکر رہے، خواہ اک لمحے دے لئی ہی۔
مجلس ذکر قائم اے تے علم معرفت دے پیاسنوں سیراب ہوئے رہے نيں کہ دوران مجلس آپ نے ارشاد فرمایا کہ پیر دے حقوق سب حقداراں توں زیادہ نيں چاہے والدین ہاں یا استاد ظاہری، اپنے رشتہ دار ہی کیوں نہ ہون، پیر دے حقوق نوں سب اُتے فوقیت حاصل اے۔ ولادت ظاہری اگرچہ والدین دی طرف منسوب اے مگر ولادت حقیقی روحانی پیر ہی دے نال مخصوص اے۔ پیر ہی تاں اے کہ جس دی توجہات توں مرید دی پوشیدہ نجاستاں دور ہوجاندیاں نيں تے ماسوی اللہ دی آلائشاں توں پاک ہوکے خدائے عزوجل تک رسائی حاصل کردا اے۔
اک فقیر آپ دی قدم بوسی تے صحبت دے لئی گھر توں روانہ ہويا۔ راستے وچ مایوسی تے اضطراب دی کیفیت طاری ہوئی تے ایہ خیال ہويا کہ جدوں بندہ حضرت دی خدمت وچ حاضر ہوئے گا تاں عرض کريں گا کہ حضور بندہ مدت دراز توں آپ دی خدمت وچ حاضر ہُندا رہندا اے، محبت تے سلوک نقشبندیہ فقیر نوں حاصل نئيں ہويا، شاید حضور دی شفقت بندے اُتے نئيں اے۔ انہاں نوں خیالاں وچ گم اوہ موسیٰ زئی شریف پہنچیا تے آپ دی دست بوسی کیتی۔ چار پنج روز دے بعد واپسی دی اجازت لینے دے لئی آپ توں عرض کيتا تاں آپ نے شفقت فرماندے ہوئے ارشاد فرمایا کہ مولوی صاحب نجات دے لئی صرف اولیاء اللہ دی محبت رکھنی وی کافی اے، سلوک تے سلوک دی کارروائی ترقی درجات دا موجب بندی اے تے ایہ حدیث شریف پڑھی کہ ”و اسيں قوم لا یشقیٰ جلیسھم“ یعنی اولیاء اللہ دا اسيں نشین بدبخت نئيں ہوسکدا۔ تے نال ہی ارشاد فرمایا کہ خبردار اولیاء کرام دے محبین ناامید نئيں ہويا کردے۔ آپ دا ایہ فرمنیا سی کہ میرے دل توں تمام خطرات رخصت ہوئے تے میرا دل مسرت تے شادمانی توں بھر گیا۔ اک فقیر نے اک واقعہ وچ دیکھیا کہ بندہ حضرت امام ربانی مجدد الف ثانی رحمۃ اللہ علیہ دی زیارت نوں گیا تے اوتھے مراقب ہويا تاں کيتا دیکھدا ہاں کہ حضرت خواجہ محمد سعید رحمۃ اللہ علیہ بندے نوں اک کاغذ عطا فرماندے نيں جس وچ لکھیا ہويا ہُندا اے کہ حضرت خواجہ محمد سراج الدین اس زمانے دے قیوم نيں۔
1324ھ نوں آپ قافلے دی شکل وچ حج بیت اللہ دی طرف تشریف لے گئے۔ آپ دے ہمراہ 36 افراد سن ۔ اس سفر مبارک وچ آپ اُتے بے انتہا فیوض تے برکات دا نزول ہويا تے مقربین آپ دے مقام تے مرتبے توں آگاہ ہوئے۔ مدینہ منورہ وچ آپ دی سخا دا عجب عالم سی۔ مدینہ دے فقراء تے مساکین آپ نوں دعاواں دے رہے سن ۔ حج توں واپسی دا سفر وی عجیب سی کیونجے جس بحری جہاز توں آپ واپس آئے اس وچ مساکین تے غرباء دی تعداد زیادہ سی جو جہاز دی خوراک حاصل کرنے دے متحمل نہ سن ۔ کپتان نے آپ توں عرض کيتا تاں آپ نے فرمایا کہ جہاز دے سرکاری گودام توں سانوں سرکاری قیمت اُتے غذا دتی جائے۔ اس دے بعد آپ نے جہاز ہی وچ لنگر عام دا اعلان فرمایا تے دو وقت دی غذا ہر فرد نوں لنگر توں حاصل ہُندی رہی تے ایہ سلسلہ بمبئی تک جاری رہیا۔ آپ دے فیوض تے برکات توں اک عالم فیضیاب ہويا۔ ہندوستان، کشمیر، بخارا تے سمرقند، عرب تے خراسان وغیرہ ملکاں وچ آپ دے فیض دے ڈنکے بجے۔ آپ نے تقریبًا 34 افراد نوں خلافت عطا فرمائی جنہاں توں اس سلسلے دی ہور اشاعت ہوئی، مگر خلفاء کرام وچ جو شہرت دام حضرت شیخ العرب تے العجم پیر فضل علی قریشی رحمۃ اللہ علیہ نوں حاصل ہوئی اوہ کسی تے دے حصے وچ نہ آئی۔
حالے آپ نوں مسند رشد تے ہدایت اُتے متمکن ہوئے تقریبًا 17 برس ہی ہوئے سن ۔ یاد رہے کہ 17 برس دی عمر مبارک وچ آپ نے سلسلہ عالیہ دی اشاعت دا فریضہ انجام دینا شروع کر دتا سی۔ حالے آپ دی عمر مبارک 35 برس ہی سی کہ مسلسل مجاہدات تے انتھک محنت پے درپے تبلیغی اسفار جسمانی قوت مدافعت اُتے اثر انداز ہوئے تے آنتاں دی سوزش آپ نوں لاحق ہوئی۔ کافی علاج معالجہ کرایا۔ حکیم اجمل خان نے وی اپنی حکمت دے جوہر دکھائے۔ وقتی افاقہ ہويا، مگر شاید قدرت خداوندی کچھ تے ہی فیصلہ کرچکی سی تے عشق تے محبت دے متوالے ہن بغیر حجاب شربت پینے دے لئی بے قرار سن ۔ اس لئی اک روز آپ نے اپنے وڈے صاحبزادے مولانا حافظ محمد ابراہیم نوں فرمایا کہ کافی دوست تے احباب، فقراء تے مساکین خانقاہ اُتے موجود نيں۔ جو رخصت ہونا چاہن ساڈی دستار پہن کر انہاں نوں رخصت کردو۔ جمعہ دی رات نوں آپ اُتے بخار تے ذات الریہ دا شدید حملہ ہويا جس توں آپ جانبر نہ ہوئے سکے تے بروز جمعہ بوقت اشراق 25 ربیع الاول سنہ 1333ھ 36 برس دی عمر مبارک نوں آپ واصل بحق ہوئے۔ انا للہ تے انا الیہ راجعون۔
آپ دے وصال پرملال دی خبر اہل محبت دے دلاں اُتے بجلی بن دے گری۔ جس تک خبر پہنچی اوہ فورًا خانقاہ موسیٰ زئی شریف پہنچیا۔ ایويں خلفاء کرام، علما عظام تے عقیدت منداں دا اک جم غفیر جمع ہوئے گیا۔ ہر اکھ تر تے ہر دل ملول۔ انہاں تمام اہل محبت تے اہل درد حضرات دے جلو وچ آپ دا جنازہ تیار ہويا تے خانقاہ موسیٰ زئی شریف ہی آپ دی آخری آرامگاہ قرار پائی۔ اج وی اہل عقیدت آپ دے مزار پرانوار توں فیوض تے برکات حاصل کردے رہندے نيں۔
تے تحمل الکل وتکسب المعدوم تے تقرئ الضیف تے تعین علیٰ نوائب الحق۔
”خدا دی قسم! خدا تعالیٰ آپ نوں رسوا نئيں کريں گا۔ آپ (صلّی اللہ علیہ وسلم) رشتیداراں دے نال حسن سلوک کردے نيں، لوکاں دا بجھ اٹھاندے نيں، بے روزگاراں نوں کمانے دے قابل کردے نيں، مہماناں دی خاطر کردے نيں تے لوکاں دی جائز مصیبتاں وچ انہاں دی مدد کردے نيں۔“
سلسله شیوخ
[سودھو]- حضرت شیخ سراج الدین موسی زئ شریف
- حضرت شیخ محمد عثمان دامانی
- حضرت شیخ حاجی دوست محمد قندهاری
- حضرت شیخ احمد سعید مهاجر مدنی
- حضرت شیخ ابو سعید ذکی القدر
- حضرت شیخ شاہ غلام علی دہلوی
- حضرت شیخ مرزا مرزا مظہر جان جاناں شهید