سرد جنگ دے بعد دا دور
سرد جنگ دے بعد دا دور تریخ دا اوہ دور اے جو سرد جنگ دے خاتمے دے بعد آندا اے، جو سوویت یونین دے ۱۹۹۱ دے زوال دے بعد دی تریخ دی نمائندگی کردا اے ۔
پس منظر
[سودھو]اہم مضامین: دوسری جنگ عظیم تے سرد جنگ دے بعد
۲۰ویں صدی دے آخری نصف دے بیشتر حصے وچ ، دنیا دی دو طاقتور ترین ریاستاں سوویت یونین تے امریکا سن۔ دونے فیڈریشنز نوں دنیا دی سپر پاور کہیا جاندا سی ۔ [۱]
بڑھدے ہوئے جرمن تے اطالوی فاشزم ، جاپانی شووا شماریات ، تے عالمی جنگ دے خطرے دا سامنا کردے ہوئے ، مغربی اتحادیاں تے سوویت یونین نے دوسری جنگ عظیم دے دوران اک ضرورت دا اتحاد بنایا ۔ [۱] اس اتحاد دی عملی نوعیت تے طاقتاں دے درمیان بنیادی نظریاتی اختلافات محوری طاقتاں دی شکست دے بعد اتحادیاں دے درمیان باہمی شکوک و شبہات دا باعث بنے۔
یہ جدوجہد، جسنوں سرد جنگ دے ناں توں جانیا جاندا اے ، تقریباً ۱۹۴۷ توں ۱۹۹۱ تک جاری رہی۔ ایہ دوسرے ریڈ ڈراؤ توں شروع ہوئی تے سوویت یونین دے زوال دے نال ختم ہوئی ۔ سرد جنگ دے اک ممتاز مورخ جان لیوس گیڈیس نے سرد جنگ دے بعد دے دور دے آغاز وچ لکھیا کہ نويں دور دی خصوصیات حالے تک یقینی نئيں نيں لیکن ایہ یقینی سی کہ ایہ سرد جنگ دے دور توں بہت مختلف ہوئے گا۔ تے اس دا مطلب ایہ سی کہ عالمی تاریخی اہمیت دا اک اہم موڑ واقع ہويا:
سرد جنگ دے بعد دے دور دی نويں دنیا وچ انہاں [سرد جنگ] دی خصوصیات وچوں کچھ، جے کوئی نيں تو، ہونے دا امکان اے: ایہ اس گل دا اشارہ اے کہ سرد جنگ دے خاتمے دے بعد توں چیزاں پہلے ہی کِنّی بدل چکیاں نيں۔ اسيں تریخ دے 'اوقاف' دے انہاں نایاب نقطاں وچوں اک اُتے نيں جتھے استحکام دے پرانے نمونے ٹُٹ چکے نيں تے انہاں دی جگہ لینے دے لئی حالے تک نويں ابھرے نئيں نيں۔ مورخین یقینی طور اُتے ۱۹۸۹-۱۹۹۱ دے سالاں نوں ۱۷۸۹-۱۷۹۴، یا ۱۹۱۷-۱۹۱۸، یا ۱۹۴۵-۱۹۴۷ دے سالاں دے مقابلے وچ اک اہم موڑ دے طور اُتے دیکھو گے۔ بالکل اوہی جو 'مڑ گیا' پر، بوہت گھٹ یقینی اے۔ اسيں جاندے نيں کہ جغرافیائی سیاسی زلزلےآں دا اک سلسلہ آچکيا اے، لیکن ایہ حالے تک واضح نئيں اے کہ انہاں ہلچل نے ساڈے سامنے موجود زمین دی تزئین نوں کس طرح دوبارہ ترتیب دتا اے۔ [۲]
ڈیٹنگ دے مسائل
[سودھو]چونکہ سرد جنگ اک فعال جنگ نئيں سی بلکہ جغرافیائی سیاسی تناؤ دا دور سی جو پراکسی جنگاں دی وجہ توں وقفہ وقفہ توں سی ، اس لئی تنازعہ دے باضابطہ خاتمے تے اس دے نتیجے وچ سرد جنگ دے دور دے وجود اُتے اختلاف موجود اے۔ کچھ اسکالرز دا دعویٰ اے کہ سرد جنگ دا خاتمہ اس وقت ہويا جدوں ۱۹۸۷ وچ ایٹمی تخفیف اسلحہ توں متعلق دنیا دے پہلے معاہدے اُتے دستخط ہوئے تے ۱۹۸۹ دے انقلابات دے درمیان سوویت یونین سپر پاور دے طور اُتے ختم ہويا، لیکن دوسرےآں دا کہنا اے کہ ایہ حقیقی معنےآں وچ صرف ۱۹۹۱ دے سوویت یونین دے زوال دے بعد ختم ہوئی۔ یونین _ [۳] ابہام دے باوجود، سرد جنگ دا خاتمہ جمہوریت تے سرمایہ داری دی فتح دی علامت اے تے امریکا دی ابھرتی ہوئی عالمی طاقتاں نوں تقویت بخشی ،چین تے ہندوستان ۔ جمہوریت بین الاقوامی عزت حاصل کرنے دی امید رکھنے والے ملکاں دے لئی اجتماعی خود توثیق دا اک طریقہ بن گئی۔ جمہوریت نوں اک اہم قدر دے طور اُتے دیکھیا جانے دے بعد، سیاسی ڈھانچے نے اس قدر نوں اپنانا شروع کيتا۔ [۳]
رجحانات
[سودھو]اس دور اُتے زیادہ تر عالمگیریت دے عروج ( ہور رد عمل وچ قوم پرستی تے پاپولزم ) دا غلبہ رہیا اے، جسنوں انٹرنیٹ دی کمرشلائزیشن تے موبائل فون سسٹم دی ترقی نے فعال کيتا سی۔ مابعد جدیدیت تے ثقافتی رشتہ داری دے نظریات نے، کچھ اسکالرز دے مطابق، جدیدیت تے مطلق ترقی تے نظریے دے تصورات دی جگہ لے لی اے۔ [۴] سرد جنگ دے بعد دے دور نے انہاں معاملات اُتے دوبارہ توجہ دینے دے قابل بنایا اے جنہاں نوں سرد جنگ دے دوران نظر انداز کيتا گیا سی تے اس نے قوم پرست تحریکاں تے بین الاقوامیت دی راہ ہموار دی اے ۔ [۳]سرد جنگ دے جوہری بحران دے بعد، بہت ساریاں اقوام نے بین الاقوامی نظم تے بین الاقوامیت دی اک نويں شکل اُتے گل کرنا ضروری سمجھیا جس وچ ملکاں جوہری بلیک میلنگ دے بجائے اک دوسرے دے نال تعاون کرن۔
اس عرصے نے دیکھیا اے کہ امریکا دنیا دا سب توں طاقتور ملک بن گیا اے تے چین دا اک نسبتاً کمزور ترقی پذیر ملک توں ابھرتی ہوئی سپر پاور بندا اے۔ چین دے عروج دے جواب وچ ، امریکا نے سٹریٹجک طور اُتے ایشیا پیسیفک خطے نوں "دوبارہ توازن" بنانے دی کوشش کيتی اے تے نال ہی اس نے بین الاقوامی وعدےآں توں پِچھے ہٹنا شروع کر دتا اے۔ [۵] اس نے یورپی یونین نوں وی دیکھیا اے ، زیادہ تر یورپ دا اک معیشت وچ انضمام، تے نال ہی G7 توں وڈی G20 معیشتاں وچ طاقت دی تبدیلی نوں وی دیکھیا اے۔ نیٹو دی توسیع دے نال، بیلسٹک میزائل ڈیفنس(BMD) سسٹم مشرقی یورپ وچ نصب کیتے گئے سن ۔ اوہ فوجی عالمگیریت وچ اہم قدم سن ۔
بین الاقوامی تعاون
[سودھو]سرد جنگ دے خاتمے نے بین الاقوامی تعاون وچ اضافے دی امیداں تیز کر دیؤ تے عالمی مسائل اُتے توجہ مرکوز کرنے والی بین الاقوامی تنظیماں نوں مضبوط کيتا۔ [۶] اس نے بین الاقوامی معاہدےآں دے قیام دی راہ ہموار دی اے جداں کیمیائی ہتھیاراں دی ممانعت دی تنظیم ، انسانی حقوق دا عالمی اعلامیہ ، نسل کشی دے جرم دی روک تھام تے سزا توں متعلق کنونشن ، تے پیرس موسمیاتی معاہدہ ۔ ہور، سرد جنگ دے بعد دے دور وچ زمین دی آب و ہوا اُتے انسانی سرگرمیاں دے اثرات دے لئی وسیع پیمانے اُتے قبول شدہ شواہد دی گردش دے بعد ماحولیات اک مرکزی دھارے دی تشویش بن گئی اے۔ ايسے بلند شعور دا وی سچ اے ۔دہشت گردی ، جس دی وڈی وجہ ریاستہائے متحدہ وچ ۱۱ ستمبر دے حملے تے انہاں دے بعد ہونے والے واقعات نيں۔
سوویت یونین دے زوال دے نتائج
[سودھو]سوویت یونین دے زوال نے دنیا دے تقریباً ہر معاشرے وچ گہری تبدیلیاں کیتیاں۔ مغربی دنیا تے مشرقی بلاک دی زیادہ تر پالیسی تے بنیادی ڈھانچہ بالترتیب سرمایہ دارانہ تے کمیونسٹ نظریات تے ایٹمی جنگ دے امکان دے گرد گھمدا سی ۔
حکومتی، اقتصادی تے عسکری ادارے
[سودھو]کمیونزم دے زوال نے بوہت سارے ادارےآں دے لئی اک وجودی خطرہ بنا دتا۔ ریاستہائے متحدہ دی فوج نوں اپنے اخراجات وچوں زیادہ تر کٹوندی کرنے اُتے مجبور کيتا گیا سی، لیکن ۱۱ ستمبر دے حملےآں تے ۲۰۰۱ وچ دہشت گردی دے خلاف جنگ دے آغاز دے بعد ایہ سطح فیر توں تقابلی بلندیاں تک پہنچ گئی ۔
سرد جنگ دا خاتمہ وی جنوبی افریقہ وچ نسل پرستی دے خاتمے دے نال ہی ہويا ۔ ۱۹۸۰ دی دہائی دے بعد دے سالاں وچ سرد جنگ دے تناؤ وچ کمی دا مطلب ایہ سی کہ رنگ برنگی حکومت نوں مغرب دی طرف توں اس دی کمیونزم مخالف ہونے دی وجہ توں حمایت نئيں دتی گئی سی، لیکن ہن اس دی پابندی دے نال مذمت کيتی گئی سی ۔ ۱۹۹۰ وچ ، نیلسن منڈیلا نوں جیل توں رہیا کيتا گیا تے حکومت نے رنگ برنگی دے خاتمے دے لئی اقدامات کیتے سن ۔ اوہ سرکاری بنیاداں اُتے ۱۹۹۴ وچ نويں انتخابات دے نال مکمل ہوئے ، جس نے منڈیلا نوں اقتدار وچ لایا۔
دیوار برلن دے گرنے دے بعد دنیا بھر وچ سوشلسٹ تے کمیونسٹ پارٹیاں دی رکنیت وچ کمی دیکھی گئی، تے عوام نے محسوس کيتا کہ آزاد منڈی دا نظریہ جِت گیا اے۔ [۸] آزادی پسند ، نو لبرل ، [۹] قوم پرست [۹] تے اسلام پسند [۹] جماعتاں نے دوسری طرف سوویت یونین دے زوال توں فائدہ اٹھایا۔ جداں کہ سرمایہ داری "جیت" گئی سی، جداں کہ لوکاں نے دیکھیا، سوشلزم تے کمیونزم دی مقبولیت وچ کمی واقع ہوئی۔ اسکینڈینیویا دے ملکاں وچ سوشل ڈیموکریٹک نے ۱۹۹۰ دی دہائی وچ اپنے بوہت سارے ادارےآں دی نجکاری کی، تے جدید ادارےآں اُتے اک سیاسی بحث دوبارہ شروع ہوئی۔ [۱۰] اسکینڈینیوین ملکاں نوں ہن سوشل ڈیموکریٹ دے طور اُتے زیادہ دیکھیا جاندا اے (دیکھو نورڈک ماڈل )۔
ریاستہائے متحدہ، واحد عالمی سپر پاور بننے دے بعد، اس نظریاتی فتح نوں نويں عالمی نظام وچ اپنی قیادت دی پوزیشن نوں تقویت دینے دے لئی استعمال کيتا۔ اس نے دعوی کيتا کہ "امریکا تے اس دے اتحادی تریخ دے سجے جانب نيں۔" [۱۱] نويں جڑنے والی عالمی معیشت اُتے وی امریکا دا سب توں زیادہ اثر و رسوخ بن گیا۔ [۱۲] پر، یک قطبی بین الاقوامی نظام کثیر قطبی دنیا دی ابھرتی ہوئی صلاحیت دے نال تناؤ وچ سی کیونجے ہندوستان، چین تے جاپان نے اس مقام تک ترقی دی کہ اوہ امریکی بالادستی نوں چیلنج کر سکدے نيں۔ جوہری جنگ دے معاملے وچ باہمی طور اُتے یقینی تباہی توں، جس نے سرد جنگ دے دوران دنیا نوں "طویل امن" دی حالت وچ رکھیا ہويا سی، اس توں عالمی سطح اُتے تنازعات دی نويں صلاحیت پیدا ہو گئی۔ [۱۲]
عوامی جمہوریہ چین ، جس نے ۱۹۷۰ دی دہائی دے آخر وچ سرمایہ داری دی طرف ودھنا شروع کيتا سی تے بیجنگ وچ ۱۹۸۹ دے تیانمن اسکوائر دے احتجاج دے بعد عوامی غصے دا سامنا کرنا پيا ، ۱۹۹۰ دی دہائی وچ آزاد منڈی دی اقتصادیات دی طرف تے وی تیزی توں اگے ودھیا۔ میکڈونلڈز تے پیزا ہٹ دونے ۱۹۹۰ دے دوسرے نصف وچ ملک وچ داخل ہوئے، چین وچ پہلی امریکی چین، کینٹکی فرائیڈ چکن دے علاوہ ، جو ۱۹۸۷ وچ داخل ہوئی سی۔ ۱۹۹۰ دے آخر وچ شینزین تے شنگھائی وچ وی اسٹاک مارکیٹاں قائم ہوئیاں۔ ۱۹۹۰ دی دہائی دے اوائل وچ کار دی ملکیت اُتے پابندیاں ڈھیلی کر دتی گئياں تے ۲۰۰۰ تک سائیکل نوں آوا جائی دی اک شکل دے طور اُتے زوال دا باعث بنیا۔
سرمایہ داری دی طرف ودھنے توں چین دی معاشی خوشحالی وچ وادھا ہويا اے، لیکن بوہت سارے لوک ہن وی غریب حالات وچ رہندے نيں تے بوہت گھٹ اجرت اُتے تے خطرناک تے غریب حالات وچ کمپنیاں دے لئی کم کردے نيں۔ [۱۴]
سرد جنگ دے خاتمے دے بعد کمیونزم دا خاتمہ منگولیا ، کانگو ، البانیہ ، یوگوسلاویہ ، افغانستان تے انگولا وچ وی ہويا۔ اب، دنیا دے صرف پنج ملکاں وچ کمیونسٹ واحد پارٹیاں دی حکومت اے: چین ، کیوبا ، لاؤس ، شمالی کوریا تے ویت ناں ۔
تیسری دنیا دے بوہت سارے دوسرے ملکاں نے امریکا اور/یا سوویت یونین دی شمولیت دیکھی سی لیکن انہاں سپر پاورز دے نظریاتی مفادات نوں ختم کرنے دی وجہ توں اپنے سیاسی تنازعات نوں حل کيتا سی۔ [۱۵] سرد جنگ وچ جمہوریت تے سرمایہ داری دی بظاہر فتح دے نتیجے وچ ، کئی تے ملکاں نے انہاں نظاماں نوں ڈھال لیا، جس توں انہاں نوں عالمی تجارت دے فائدے تک رسائی حاصل ہوئی، کیونجے اقتصادی طاقت بین الاقوامی سطح اُتے فوجی طاقت توں زیادہ نمایاں ہو گئی۔ میدان [۱۵] پر، جداں کہ ریاستہائے متحدہ نے عالمی طاقت نوں برقرار رکھیا، سرد جنگ دے دوران حکومت کیتی بہت ساریاں تبدیلیاں وچ اس دے کردار نوں زیادہ تر سرکاری طور اُتے تسلیم نئيں کيتا گیا، ایتھے تک کہ جدوں کچھ، جداں ایل سلواڈور تے ارجنٹائن، دے نتیجے وچ انسانی حقوق دی وسیع خلاف ورزیاں ہوئیاں۔ [۱۶]
ٹیکنالوجی
[سودھو]سرد جنگ دے خاتمے نے بہت ساریاں ایسی ٹیکنالوجیز نوں اجازت دتی جو عوام دے لئی حد توں باہر سن ۔ انہاں وچوں سب توں اہم انٹرنیٹ اے ، جسنوں پینٹاگون نے ARPANET دے ناں توں اک آنے والی ایٹمی جنگ دے بعد رابطے وچ رکھنے دے نظام دے طور اُتے بنایا سی۔ کمرشل انٹرپرائز آن لائن اُتے آخری پابندیاں ۱۹۹۵ وچ ہٹا دتی گئی سن [۱۷]۔
اس دے بعد دے سالاں وچ ، انٹرنیٹ دی آبادی تے افادیت وچ بے پناہ وادھا ہويا اے۔ ۱۹۹۵ وچ صرف ۲۰ ملین لوک (اس وقت دنیا دی آبادی دا ۰٫۵ فیصد توں وی کم) آن لائن سن، زیادہ تر امریکا تے کئی دوسرے مغربی ملکاں وچ ۔ ۲۰۱۰ دی دہائی دے وسط تک، دنیا دی اک تہائی توں زیادہ آبادی آن لائن سی۔ [۱۸]