سندھ دریا وچ آواجائی
میدانی علاقےآں وچ دریائے سندھ دی مسلسل راستہ تبدیل کرنے دی عادت جو دریائے سندھ دا خاصہ اے ۔ ایہ آمد و رفت دے لئی استعمال کرنے والےآں دے لئی ہمیشہ سر درد بنی رہی ۔ جدوں دریائے سندھ پہاڑاں توں لنگھدا اے اوتھے دے لوگ چھوٹے فاصلےآں دے لئی چپو والی کشتی یا بکریاں دی کھال وچ ہويا فیر کر بنائی گئی کشتیاں استعمال کردے سن ۔ اُتے قدیم روايتی کشتیاں لوگاں تے سامان دی نقل و حرکت دے لئی قدیم زمانے توں استعمال کیتی جارہی نيں ۔ انہاں وچ دریا نوں پار کرنے دے لئی گھاٹ اُتے اُتے باندھے تاراں توں یا ایہ چپووَں توں چلائی جاندیاں سن ۔ لیکن پہلے ہزار میل وچ اس دا بہاوَ اس قدر تیز اے تے اوہدی تہ وچ اس قدر نوکدار چٹاناں کہ ایتھے کشتیاں دی باقیدہ آمد و رفت تقریباً ناممکن اے ۔ اُتے کالا باغ توں تھلے دی جانب جدوں دریا نوں پھیلنے دی جگہ میسر آندی اے تو اس وچ آسانی توں کشتی رانی دی جاسکدی اے ۔
اٹک توں کلا باغ سامان جنہاں چبٹی تہ دی کشیاں دا جایا کردا سی اوہ ڈھکیاں کہلاندی سن تے ایہ ڈھکیاں اپنے سفر دے اختام اُتے عموماً توڑ دتی یا بیچ دتی جاندیاں سن ۔ کیوں کہ انہاں نوں دریا دے مخالف رخ اُتے لیانے وچ اخراجات لاگت توں سے زیادہ آندے سن ۔ ایہ ڈھلکیاں 45 فٹ لمبی تے دیودار دی بنی چپٹے پیندے دی ہُندی سی ۔ جس دا ماتھا تھوڑا سا بلند تے دنبالہ قدر اٹھا ہُندا سی ۔ جس اُتے پتوار سی منے والا اک اُچی بنچ اُتے پتوار دا دستہ سینہ توں لگائے بیٹھا رہندا سی ۔ کشتی دے دونے سرے چھت توں ڈھکے رہندے سن ۔ دنبالہ مسافراں دے لئی تے اگلہ حصہ عملے باوچی دی دے لئی ہُندا سی ۔ کشتی نوں چلیانے دے لئی دو وڈے چپو جس دے نال مستطیل لکڑکے دے ٹکرے کھجور دی پتاں دی رسی توں بندھے ہُندے سن ۔ چپو میخاں دے نال لگے کڑاں وچ گزار کر کشتی دے کناراں اُتے لگے ہُندے سن ۔ جدوں ایہ کشتی اتھلے پانی وچوں گزر رہی ہُندی سی تو گڑر گڑر دی آوازاں شور مچاندے ہوئے پانی دے نال آندی سن ۔ ایہ آوازاں دریا کہ تہ وچ چھوٹے چھوٹے پتھراں دے لڑھکنے دی ہُندی سی ۔ اچانک دریا خود بخود تیز موڑ کاٹتے ہوئے خطرناک لہراں تے گرداب پیدا کردا سی یا فیر کوئی چٹان دریا دے درمیان ابھری ہوئی نظر آندی سی ۔ عام طور اُتے کشتی خود ہی بہندی چلی جاندی سی ۔ صرف اک آدمی چپاں دے ذریعے کشتی نوں کنٹرول کردا رہندا سی ۔
اگرچہ ایہ دریائی راستہ کالا باغ دے بعد وی بہت خطرناک سی ۔ اُتے خطرے دی نوعیت بدل جاندی سی ۔ حتیٰ کہ جنہاں جگہاں اُتے دریا دے پانی دا دھارا کم و بیش مستحکم اے تے پانی مختلف دھاراں دی صورت وچ جزیراں دے درمیان لنگھدا سی ۔ لیکن ایہ وڈا دھارا غیر متوقع طور اُتے اچانک کسی دوسرے دھارے وچ شامل ہوجاندا سی ۔ ریت دے ٹیلے وی اچانک نويں جگہاں اُتے ابھر آندے نيں یا آنے والے موسمی سیلاب وچ بہہ کر صاف ہوجاندے سن ۔ کناراں دی شکلاں تے جزیرے مسلسل بدلدے رہندے نيں ۔ جدوں دریا وچ کوئی جزیرہ ابھرتا اے تو فطرتی طور اُتے دونے جانب بسنے والے لوگ اس اُتے اپنا حق جتاندے نيں ۔ دونے جانب توں اک کشتی سوار آدھا درجن مٹی دے گھڑے لے کے روانہ ہُندا سی ۔ آدھا میل اُتے جاکر بیک وقت تمام گھڑے بیک وقت پانی وچ چھڈ دتے جاندے نيں ۔ جداں جداں ایہ تیرتے ہوئے تھلے دی طرف آندے نيں مقامی لوگ جزیرے دی پیش و رفت نوں وڈے شوق و جوش توں دیکھدے نيں ۔ کیوں کہ ایہ جزیرہ اس کنارے دے لوگاں دی ملکیت تسلیم کیتا جاندا سی جس سمت تیرنے والے برتناں دی تعداد کم ہو ۔
دریا وچ ہر سال ہونے والی ناگیز تبدیلاں دے پیش نظر کوئی ایسا چاٹ تیار کرنا ناممکن سی کہ اس دا تجزیہ کچھ عرصہ بعد وی درست ثابت ہو ۔ دریا دی گہرائی دے بارے وچ اعداد ناقابل اعتماد ہُندے نيں بلکہ نقصان دہ وی ثابت ہُندے سن ۔ کیوں کہ عملی طور اُتے اک آدمی ایداں جدول اُتے نظر ڈالتا اے جس وچ دریا دی گہرائیاں درج کيتی گئی ہاں تے دیکھدا کہ گھٹ توں گھٹ گہرائی بارہ فٹ دتی گئی ہو تو اوہ فطرتی طور اُتے ایہ نتیجے اخذ کريں گا کہ اک ایسی کشتی جس دا پیندا زیادہ توں زیادہ نو فٹ پانی وچ دوبے اوہ اس دریا وچ سفر کرسکدی اے ۔ لیکن ایہ نتیجہ غلط ہوئے گا تے ایہ ہمیشہ رخ بدلدے دریائے سندھ اُتے لاگو نئيں کہیا جاسکدا سی ۔ اس دے علاوہ دریا دی جنوب وچ بہنے دی رفتار ست ناٹ فی گھنٹہ سی ۔ حتیٰ کہ سردیاں وچ ایہ کئی جگہاں اُتے تن ناٹ فی میل دی رفتار توں تیز بہہ رہیا ہُندا سی تے اس توں متصل علاقےآں وچ وی اوہدی رفتار وچ بہت تفادت پایا جاندا سی ۔ ہر جگہ پانی وچ ڈُبے ہوئے ریت دے ٹیلے ، بھنور تے غیر متوقع لہراں پیدا کر رہے ہُندے نيں ۔
ان مشکلات دے باوجود دریائے سندھ نوں قدیم زمانےآں توں سامان دی نقل و حرکت دے لئی استعمال کیتا جاندا رہیا اے ۔ دریائے سندھ دی ابتدائی تہذیب وچ لوگ نرسل دی کشتیاں بنایا کردے سن ۔ جس اُتے اک مستول تے بادبان بنھن والا ڈنڈا وی ہُندا سی ۔ اوہ لوگ جنہاں نے راوی توں لے کے دریائے سندھ دے دھانے تک شہر بسائے سن یقینا اوہ دریاءاں نوں آمد و رفت تے بھاری سامان مثلاً کپاس چاول ، لکڑی ، پتھراں وغیرہ دی نقل و حرکت دے لئی استعمال کردے ہون گے ۔ بعد وچ جدوں آریا ایتھے آئے اسيں انہاں دی کشتیاں دے بارے وچ کچھ نئيں جاندے نيں کہ انہاں نے دریائے سندھ نوں آمد و رفت نوں آمد و رفت دے لئی کس طرح طرح استعمال کیتا کردے سن ۔ کیوں کہ ساڈے پاس اس بارے وچ کوئی اطلاعات نئيں نيں ۔
چھیويں صدی ق م وچ اسکائی لیکس نے دارا دے حکم اُتے تھلے دی جانب کشتی وچ سفر کیتا سی ۔ لیکن ہ وچ اس سٖفر دی کوئی تفصیل نئيں ملدی اے ۔ دوسو سال بعد سکندر اعظم دے تھلے دی جانب دی تفصیل آرین دے ذریعے ملدی اے کہ سکندر نے جہلم توں اس سفر دے آغاز وچ باقیدہ قربانیاں داں تے کشتی دے ماتھے اُتے طلائی پیالے وچ شراب دیوتاواں دی نذر دی تے پانی دے دیوندا توں مدد طلب کيتی سی ۔ مگر سکندر دا ایہ سفر کوئی آسان سفر نئيں سی ۔ کیوں کہ جہلم جتھے دریائے چناب نال ملدا اے اوتھے پانی نے سخت افراتفریخ مچائی تے راستہ وچ اسنوں جگہ جگہ مقامی قبائل تے شہراں نوں مغلوب وی کرنا پيا ۔ غالباً ملتان وچ خود سکندر بری طرح زخمی ہو گیا سی ۔ پجند دے مقام اُتے سکندر نے اک شہر بسایا سی ۔ اس دا خیال سی ایہ شہر مشہور مرکز بن جائے گا ۔ لیکن اوتھے اج ریت دے ٹیلاں دے سوا کچھ وی نئيں اے ۔ اگے تھلے دے سفر وچ وی اسنوں جگہ جگہ لڑائیاں تے جھڑپاں دا سامنا کرنا پيا ۔ جس اگرچہ یونانی فتح یاب ہُندے رہے ۔ اس طرح اوہ نو ماہ وچ دریائے سندھ دے دھانے تک پہنچے سن ۔
بعد دی صدیاں وچ دریائے سندھ دے ذریعے نقل و حرکت دا عمل جاری رہیا اے ۔ سڑکاں ناقص تے باربرداری دی جانور مہنگے ہونے دی وجہ توں دریا دا سفر اک آسان تے سستا ذریعہ سی ۔ جس دی مدد توں شمال تے جنوب دے درمیان اشیاء تجارت دی نقل و حرکت ممکن سی ۔ غالباً ایتھے علاقائی ناخدا ہويا کردے سن جو اپنے علاقے دے مخصوص حصے وچ دریائی راستے دی بھول بھلیاں توں بخوبی آگاہ ہُندے سن ۔ جنوب دی جانب دا سفر لہراں دے دوش اُتے زیادہ مشقت طلب نئيں ہُندا سی ۔ لیکن اُتے دی جانب کشتاں نوں کھیچ کر لے جانا پیندا سی ۔ سوائے گرمیاں دے موسم وچ جدوں جنوب دی سمت توں آنے والی ہوائاں اِنّی تیز ہُندی اے کہ اک اچھی بادبانی کشتی نوں سیلاب دے مخالف اُتے سمت سست رفتاری دے نال دھیکیل کر لے جاسکن ۔ لیکن دریا دے ایہ راستہ تے تمام آمد و رفت بار بار آنے والے حملہ آوراں تے سندھ دے میداناں وچ قبضہ دے لئی لڑی جانی والی جنگاں دی وجہ توں ہمیشہ خطرات وچ گھڑی رہندی سی ۔ کوئی وی تاجر اپنا سامان انہاں سست رفتار تے بے ڈھنگیاں کشتیاں دے رحم و کرم اُتے تیار نئيں ہُندا سی ۔
چودواں صدی وچ ابن بطوطہ نے دریائے سندھ وچ کشتیاں دے ذریعہ سفر کیتا سی ۔ جو دے اس وقت سندھ دے گورنر دی دعوت اُتے شاہانہ سفر سی ۔ ایہ سفر اس نے ملتان توں سندھ دے ڈیلدا تک علاقہ دا کیہ سی ۔ مغلاں دے دور وچ دریا نوں وڈے پیمانے اُتے سامان تجارت دے لئی استعمال کیتا جاندا سی تے جگہ جگہ محصول لینے دے مقام بنے ہوئے سن ۔
بعد دے دور وچ اس دریا اُتے یورپیاں نے ٹھٹھہ توں کلالا باغ تک دے سفر کیتے تے اس بارے انہاں نے اپنے مشاہدات وی لکھے نيں ۔ انہاں وچ پہلا نام سبطین مانریق سی جو غیر عیسائیاں توں سخت تعصب رکھدا سی ۔ اس نے ایہ سفر1641ء وچ ٹھٹھ توں لاہور تک دا سفر کیتا سی کہ چند گرجا گھراں دی تعمیر دی اجازت لے ، جو اسنوں مل گئی سی ۔
مغلاں دا زوال شروع ہويا تے برطانیوی اقتدار ودھدا جا رہیا سی تے اوہ دریائے سندھ نوں وی حریضانہ نظر توں دیکھ رہے سن ۔ انہاں نے دریائے سندھ جس دے بارے وچ انہاں نوں زیادہ معلومات نئيں سن ۔ اس دے سروے دے لئی 1831ء وچ الگزینڈر بزنس نوں مقرر کیتا ۔ اس نے حیدرآباد توں لاہور دا دریا دے راستہ دا سفر کیتا سی ۔ پنج سال دے دوبارہ سروے دے لئی اسنوں روانہ کیتا گیا تو اس دے نال اک نائب لیفٹنٹ ووڈ سی ۔ ووڈ نے ہی دریائے سندھ دے بارے وچ زیادہ حقیقی تے تفصیلی رپوٹ دتی ۔ اس نے لکھیا سی سیلاب دے موسم وچ دریا دی اوسط گہرائی چوبیس فٹ تے سردیاں وچ ایہ گہرائی نو فٹ تک رہ جاندی اے ۔
ڈیلٹا دے علاقہ وچ جہاز رانی ہر جگہ پیچیدہ سی ۔ کیوں کہ ایتھے دریا دے بوہت سارے دھارے نظر آندے نيں تے درست دھارے دا انتخاب ہمیشہ آسان نئيں اے ۔ ایہ وڈے غیر محسوس طریقے توں اک دوسرے وچ مدغم ہُندے رہندے نيں تے جے دھارا جس وچ کوئی کشتی دریا وچ سفر کر رہی ہو تے دھارا اپنا راستہ بدل رہیا ہو تو اسنوں جداں ہی گہرائی دی کمی احساس ہو نويں تشکیل پانے والے دھارے وچ منتقل ہوجانا چاہیے ۔
کوئی وی کشتی بغیر ناخدا کشتی دی رہنمائی دے بغیر دریا دے ڈیلٹا وچ سفر کرنے دی کوشش نئيں کردا سی ۔ ایہ چھوٹی سستی کشتیاں ہُندیاں سن جنہاں نوں دو آدمی چلایا کردے نيں ۔ جنہاں وچوں اک ماتھے اُتے اُچی جگہ کھڑا ہوکے پانی دی گہرائی بتاندا اے تے دوسرا دنبالے وچ بیٹھ کر صرف اک چپو دی مدد توں سمت متعین کردا چلا جاندا سی ۔ ایہ ناخدا بہت مہنگے ہُندے سن تے صرف اکیلی کشتیاں انہاں نوں برداشت نئيں کرسکدی سی تے ایہ کشتیاں دریا وچ تھلے دی جانب ٹولیاں دی صورت وچ سفر کردیاں سن ۔ اہم سامان جو انہاں مال بردار کشتیاں اُتے لاد جاندا سی اوہ غلہ سی جو خزاں دے بعد مختلف مقامات اُتے پہنچایا جاندا سی تے اوہدی مقدار بہت زیادہ ہُندی سی ۔ اک شہر وچ ووڈ نے سردیاں وچ اک بیڑا دیکھیا ۔ جس وچ بیالیس مال بردار کشتیاں شامل سن ۔ اوہ بیڑا دریائے سندھ وچ تھلے دی سمت جارہیا سی ۔ انہاں نوں ڈونڈھا کہیا جاندا سی تے ایہ بھاری بھرکم ڈھگا کشتاں توں وڈی ہُندیاں سن ۔ جو اٹک تے کالا باغ دے درمیانی پتھریلے تے خطرناک علاقے وچ چلدی سن ۔ لیکن انہاں نوں بنانے دا طریقہ اک ہی سی ۔ دونے اطراف دے پہلو ہموار پیندے دے نال دو وڈی وڈی ٹیرھی گلیلیاں دے ذریعے جوڑے گے سن ۔ ماتھے تے دنبالے دی سمت وچ پیندے دے تختاں وچ کوئی تیل وغیرہ لگیا کر تے کئی دناں تک اک شکنجے وچ دبا کر اُتے دی سمت اٹھا دتا جاندا سی ۔
ڈونڈھا دے سینے دی چوڑائی جو پانی توں ٹکراندا سی صرف پنج فٹ ہُندی سی تے اس دے پیندے وچ تھوڑا سا خم بھنوراں تے تیز لہراں دے درمیان تیز لہراں وچ تیرنے دی صالاحیت وچ اضافہ دا باعث بندا سی ۔ اگرکسی ریت وغیرہ دے ٹیلے توں ٹکرا جائے تو اس دا عمودی ماتھا نہ صرف جھٹکے شدت نوں کم کردا سی بلکہ محور وی مہیا کردا سی تے بجائے چوڑی سمت وچ بہاوَ دی جانب کرکے کھڑی ہوجانے دے گھوم جاندی سی تے آسانی توں دوبارہ تیرائی جاندی سی ۔ اس دا رخ موڑنا قدر مشکل ہُندا سی تے ایہ ٹھوس نئيں ہُندی سی ۔ اس دے باوجود ایہ یورپ دی روايتی ٹیکھے ماتھے والی کشی دی نسبت دریائے سندھ وچ ایہ بہت سود مند ثابت ہُندی سی ۔ جے ہويا موافق چل رہی ہُندی سی تو کشتی دا عملہ ڈونڈاں دی پہلاں دی دیواراں اُتے مستول گاڑھ کر وڈے وڈے چوکور مربع شکل دے بادبان انہاں اُتے بنھ دیندا سی ۔ اس وقت ساری کشتیاں اک قطار وچ چل رہی ہُندیاں سن ۔
اس علاقہ وچ اچھی لکڑیاں کم دستیاب سن ۔ اس لئی اکثر کشتیاں چھوٹے چھوٹے لکڑی دے ٹکڑےآں نوں بانس دی میخاں توں جوڑ کر بنائی جاندیاں سن ۔ دوسری کشتیاں وچ کاوٹیل شہتیر توں بنائی گئی کشتی زورخ دونڈا دی نسبت ہلکی مال برادار کشی تے اٹک دی ڈھگا کشتی چلدی سی ۔ دونڈی اک ہموار پیندے دی کشتی سی جو زیادہ تر ڈیلٹا دے علاقے وچ استعمال ہُندی سی ۔ بعض کشتیاں 80 فٹ لمبی تے 60 ٹن وزنی ہُندیاں سن ۔ اس اُتے دو مستول ہُندے سن ۔ پچھلے مستول اُتے مربع شکل دا بادبان تے اگلے مستول اُتے تکون شکل دا بادبان لگیا کردا سی ۔ انہاں دے علاوہ کئی تے چھوٹی تے پتلی کشتیاں اس وقت دریائے سندھ وچ تیر رہی ہُندیاں سن ۔ انہاں دے نام تے سائز وی مختلف ہويا کردے سن ۔ کالا باغ توں اُتے کوئی کشتی رانی دی کوشش نئيں کردا سی ۔ تھلے دی جانب کشتیاں وچ اتارے جانے والے بادبان تے چبو استعمال ہُندے سن ۔ جے تے تھلے آجان تو ایتھے ہويا اک اہم مدگار ثابت ہُندی سی تے کشتیاں اُتے مستقل بادبان لگیا دتے جاندے سن ۔ مجموعی طور اُتے تمام کشتیاں اک جیسی ہُندیاں سن گول ماتھے والی ۔ لیکن کئی چورس ماتھے والی وی ہُندیاں سن تے انہاں دے پتوار چوڑے وڈے وڈے تے بے ڈول ہُندے سن ۔ اگرچہ ایہ کشتیاں دریائے سندھ وچ مجموعی فوائد دی حامل سن ۔ لیکن خراب موسم وچ ایہ موزاں ثابت نئيں ہُندیاں سن ۔ اس لئی جے طوفان دی اطلاع بر وقت مل جاندی سی تو ایہ کشتیاں محفوظ مقام اُتے پہنچ جاندیاں سن تو نقصان توں بچا جایا سکدا سی ۔ کیوں کہ دریائے سندھ اک سمندر دی مانند اے ، ایتھے سمندر جداں طوفان پرپا ہُندے سن ۔
عام طور اُتے گرمیاں وچ ہويا چھ مہینے جنوب دی جانب توں تے سردیاں وچ شمال دی جانب توں دریا دے متوازی چلدی سی ۔ شمالی ہويا وڈی تند و تیز ہُندی سی تے اکثر ریت دے بادل اڑاندی اے ۔ جداں ہی فضا وچ اندھرا چھانا شروع ہُندا تو کشتی بان کشتی کنارے لگیا لیندے سن ۔ ایداں موقاں اُتے گہرے پانی وچ کھلے دریا دے درمیان ہويا دے تپھیڑاں دے رحم و کرم اُتے ہونا خطرناک ثابت ہوسکدا اے ۔ جے اس اُتے سامان لدا ہويا اے ایہ یہ اک دم پانی توں بھر جاندی سی تے تھلے چلی جاندی سی ۔ جے کشتی خالی ہُندی سی تو تپھیڑے ماردا چھوٹا سمندر کشتی دے جوڑ کھول دیندا سی ۔ جس وچ فریم باہم پھڑ رکھنے دے لئی کوئی شہتیر وغیرہ استعمال نئيں ہُندا سی ۔ گرمیاں دی سیلابی لہراں دے مقابل تیز چلنے والی جنوبی ہويا خطرناک چھوٹی چھوٹی لہراں پیدا کردی ۔ جو آسانی توں کشتی ڈبو سکدی سی ۔ ہويا دے جھکڑ سارا سال جلتے رہندے سن ۔ ہويا یا پانی دی لہر کشتی نوں زور دے نال دریا دے کسی کنارے دے نال مار دے یا مٹی یا ریت دا کوئی تودہ ڈگ کے کشتی نوں دبو سکدا سی ۔ تقریباً ہر سال چالیس پنجاہ ڈھونڈیاں دریا وچ غرق ہوجاندیاں سن ۔ اک برطانوی افسر نے لکھیا کہ دریا نے اک ساٹھ ہارس پتے دے اک لوہے دے دخانی جہاز نوں کنارے لا پھنکا سی ۔
اک برطانوی ووڈ دے سپرد ایہ کم کیتا گیا کہ اوہ اندازہ لگائے کیتا دریائے سندھ وچ دخانی جہاز چل سکدے نيں یا نئيں ۔ ووڈ اس نتیجے اُتے پہنچیا کہ ایتھے جہاز رانی دے خلاف ناقابل تسخیر رکاوٹاں کھڑی نيں ۔ دریا اُتے جو جہاز وی استعمال کیتے جان اوہ چھوٹے تے اتھلے ہاں تے ایندھن دے لئی انہاں نوں لکڑیاں اُتے انحصار کرنا ہوئے گا یا اسنوں انگلینڈ دے کوئلہ لانا پڑے گا ۔ لیکن لکڑیاں لینے دے لئی اسنوں بار بار ساحل اُتے رکنا پڑے گا ۔ جو ساحل توں ذرا دور ہٹ کر ہی دستیاب نيں ۔ اس طرح انہاں دی رفتار سست پڑ سکدی اے ۔ اس توں بچنے دے لئی کنارے دے نال تیرتے ایندھن دے ڈپو قائم کرنے پین گے ۔
جب ووڈ دریا دے بارے وچ اک آبی راستہ دے بارے وچ غور کر رہیا سی تو برنس دتی گئی ہدایات دے مطابق تجارت دے حوالے توں اوہدی افادیت اُتے غور کر رہیا سی ۔ اس نے دریائے سندھ اُتے واقع مختلف شہراں دے مشرق تے مغرب جانے والے رستےآں دے حوالے توں پرکھیا تے اس نتیجے اُتے پہنچیا کہ ڈیرہ اسماعیل خان بہترین مقام اے جتھے اک منڈی بن سکدی اے ۔ ووڈ دے خیال وچ دریائے سندھ اُتے کوئی علاقہ منتخب نئيں کیتا جاسکدا اے ۔ مگر برنس دے حوصلے بلند سن ۔ اس دا خیال سی دریائے سندھ یقینا اک مشکل دریا اے لیکن ایتھے جہاز رانی دا مناسب بندوست کر کے تے سامان تجارت اُتے ٹیکساں وچ کمی کرکے اسنوں ایشیا تے انگلینڈ دے درمیان تجارت دے لئی اک کھلی شاہراہ دے طور اُتے استعمال کیتا جاسکدا اے ۔ دنیا وچ چند ہی دریا ہون گے جتھے دخانی جہاز دریائے سندھ توں بہتر استعمال کیتے جاسکدے نيں ۔
اس دے خلاف ایہ دلیل دتی گئی کہ دریائے سندھ صدیاں توں کھلا ہويا اے تے تجارتی سرگرمیاں آسانی دے نال اس دے آر پار اس اس دے نال نال جاری نيں ۔ اس دے لئی کسی نويں بندوست کرنے دی ضرورت نئيں اے ۔ لیفٹنٹ ووڈ نے دریائے سندھ دے بارے وچ جو سخت قسم دے حقائق تے اعداد پیش کیتے ۔ اوہ زیادہ عملی تے حقیقت توں قریب تر سن ۔ جداں کہ بعد وچ آنے والی کمپنیاں نوں اس دا تجربہ ہويا ۔ 1838ء وچ بمبئی دے اک ایرانی تاجر نے پہلی دفعہ اک اٹھ ہارس پتے دی دخانی کشتی دریائے سندھ وچ چلیانے دی کوشش کيتی گئی ۔ اسنوں حیدرآباد تک لے جانے دا فریضہ ووڈ دے سپرد ہويا ۔ مگر اس دے انجن اِنّے طاقور نئيں سن کہ اوہ اکثر ساحل اُتے پھنس جاندا سی ۔ اسنوں نکالنے دے لئی عملہ بھرتی کیتا گیا ۔ مگر ایہ تجربہ ناکام ہوچکيا سی ۔ 1840ء وچ دریائے سندھ دے زیراں علاقے وچ چار فولادی دخانی جنہاں اُتے برطانوی جھنڈے لہرا رہے سن چلنا شروع ہوئے ۔ اُتے انہاں دی کار کردگی مایوس کن سی ۔ کیوں کہ انہاں نوں گہرے پانی دی ضرورت سی تے انہاں دے انجن لہراں دے مقابلے وچ بہت کمزور سن ۔ سیلابی موسم وچ ایہ ٹھٹھ توں سکھر تک سفر اٹھ دن وچ طہ کردے سن ۔ 1856ء وچ اورنٹیل انہاں لینڈ سٹیم کمپنی نے دریائے سندھ جہاز رانی دے لئی حکومت توں مدد لی تے ووڈ نوں اس دا منیجر مقرر کیتا ۔ اس نے دریائے سندھ دے مخصوص حالات دے پیش نظر جہازاں نوں چلیانے دے لئی بہت ساریاں تجاویز پیش کيتیاں ۔ لیکن انہاں اُتے عمل نہ ہويا تے کمپنی تباہ ہو گئی ۔ بعد وچ ووڈ نے اک کمپنی وچ شمولیت اختیار کيتی ۔ ایہ کمپنی نیو سندھ ریلوے دے تعاون توں 1861ء تک کم کردی رہی ۔ ایندھن دے حصول وچ دیر ، انجناں دی ٹُٹ پھوٹ تے مخالف لہراں دے درمیان اس کمپنی دے جہاز کسی نہ کسی طرح چلدے رہے ۔
برطانویاں نے جداں ہی دریا دے نال ریلوے لائین پچھانی شروع دی دریا وچ کشتاں دی آمد رفت کم ہو گئی ۔ ٹریناں کشتی دی نسبت سستی تے تیز رفتار تے محفوظ سن ۔ 1860ء دے عشرے وچ ریلوے لائین کراچی توں شمال دی طرف ودھنا شروع ہو گئی ۔ کچھ کشتیاں دریا تے نہراں وچ سامان وغیرہ لے کے جاندی رہیاں ۔ لیکن صدی دے اختتام تک بنیادی طور اُتے دریائے سندھ تے پجند دے دریاءاں توں بنیادی طور اُتے زمیناں سیراب کرنے دا فیصلہ کر ليا گیا ۔ پانی دا اوہ ضیا جو کشتی رانی نوں جاری رکھنے دے لئی کیتا جاندا سی اس دے فوائد بانسبت زمیناں دی سیرابی وچ زیادہ سن ۔ اس دے بعد دریائے سندھ تے پنجند دے دریاواں وچ کشتی رانی دا عمل مکمل تباہی دا شکار ہو گیا ۔ جس نوں بچانے دی کوشش بے سود سی ۔
آخر کار وڈے بیراجاں دی تعمیر نے دریا دے کسی قسم دی خیال نوں ہی ختم کر کے رکھ دتا ۔ چھوٹی کشتیاں ہن وی چلدی نيں مگر ایہ محدود فاصلےآں اُتے ہی چلدی نيں ۔ اگرچہ ایہ بیراج اک دوسرے توں کافی فاصلہ اُتے نيں ۔ مگر ریلوے تے سڑکاں دی تعمیر نے انہاں کشتیاں اُتے سفر تے مال برداری دے تصور نوں ختم کرکے رکھ دتا اے ۔ دریائے سندھ اُتے نظر آنے والی بیشتر کشتیاں یا تو مچھراں دی ہُندیاں نيں یا کسی گھاٹ اُتے لوگاں دریا پار کرانے لئی ہُندی تے کچھ کشتیاں تفریح مقامات اُتے لوگاں نوں دریا دی سیر کرانے والےآں دی ہُندیاں نيں ۔ لیکن اوہ دن گئے جدوں دریائے سندھ دے سیلابی پانیاں وچ وڈے بیڑے چلدے سن ۔ جنہاں اُتے مسافر تے سامان دی آمد و رفت ہُندی سی ۔ البتہ کچھ عرصہ پہلے تک کدرے کدرے ایسی قدیم دخانی کشتیاں ضرور دریائے سندھ دے کنارے نظر آندی سن جو کدی ایتھے چلا کردیاں سن ۔ مگر لوگاں نے انہاں دی لکڑی تے دوسرا آہنی سامان چوری کرکے بیچ دتا ۔ کیوں کہ نہ انہاں دے مالکن دا پتہ اے تے نہ ہی انہاں دی کوئی دیکھ بھال کرنے والا سی ۔
ماخذ ۔ دریائے ۔ سندھ ، جین فیرلی