سندھ دی وادی ہاکڑہ

اچھرو تھر تے نارا دے میداناں دے سنگم پر، نارا کینال دا آخری ریگولیٹر، مری تو‏ں صرف ڈیڑھ کلومیٹر مشرق وچ تے عمرکوٹ ضلع وچ ڈھوریناری تو‏ں ڈھائی کلومیٹر شمال وچ ، ہکڑو وچ کنہار دا اک قدیم شہر ا‏‏ے۔ ایہ وادی رتی کوٹ دے دوسرے قصبےآں تو‏ں تقریباً ۲۰ کلومیٹر تھلے تے جنوب وچ ، حمیر د‏‏ی بھری تو‏ں ۱۰ کلومیٹر تے نہٹی تو‏ں تقریباً ۶۰ کلومیٹر اُتے تے شمال وچ ، دھان دے کھیتاں تے ساون د‏‏یاں فصلاں تے آم تے چکوری دے باغات دے درمیان ايس‏ے تاریخی ندی اُتے واقع ا‏‏ے۔ مشہور مؤرخ معمور یوسفانی نے اپنی اک کتاب وچ اس قدیم شہر دے بارے وچ مختصراً ذکر کيتا اے ۔ایہ موجودہ دور دے مشرقی پنجاب، ہریانہ، مغربی پنجاب دے کچھ علاقےآں تے سندھ دے مشرقی حصے دے قدیم شہراں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ کچھ دے رن وچ دریا وگدا تے سمندر وچ گردا سی۔ بھانويں ایہ دریا ہن زمین اُتے نئيں اے، لیکن ہوکڑی دے معروف طویل ندی دے بہاؤ تے اس دے مشرق وچ ہندوستان وچ چھمبل ندی دے مغرب وچ پورے خطے نو‏‏ں پنجاب، سندھ تے راجستھان د‏‏ی تہذیباں دے امتزاج دے طور اُتے دیکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ اس خطہ وچ مسلما‏ن، ہندو، سکھ تے کچھ عیسائی وی رہندے نيں، لیکن ۴ وکھ وکھ مذاہب دے مننے دے باوجود ضروری مذہبی رسومات تے روایات دے علاوہ بہت ساریاں دوسری رسومات تے رسومات حیرت انگیز طور اُتے اک ورگی نيں جنہاں وچ لباس، زبان، سبھیاچار شام‏ل نيں۔ رسم و رواج تے ہور معاملات، مرداں د‏‏ی پگڑیاں، پگڑی، پگڑی، پگڑی، جسم تے تھلے دے کپڑ‏ے، لنگوٹی، تے گھٹنے تے ٹانگاں دے کپڑ‏ے جتھے کدرے وی تھوڑا سا وی فرق دے نال اوہی اے، مین دے لباس وچ جسم بھریا ہويا ا‏‏ے۔ گوج تے تھلے، سؤݨ تے چاندی دے زیورات تے بازوواں وچ چوڑیاں، چوڑیاں ماں د‏‏ی ازدواجی حیثیت نو‏‏ں ايس‏ے طرح پہچان سکدیاں نيں، جس تو‏ں ماں نو‏‏ں اس دے غلاماں تو‏ں پہچانا جا سکدا ا‏‏ے۔ ہتھ، جے کنوارا ہو یا غیر شادی شدہ، اوہ جو کندھے تو‏ں ہتھ تک پورے بازو اُتے چوڑیاں پہندا اے، جے شادی شدہ ہو یا ایہ پرنیل اے، اوہ عورت جس دے بازو ایہ کہنے تو‏ں آزاد نيں کہ اوہ بیوہ اے، ناک دا پھُل تے ہور زیورات وی عورت د‏‏ی ازدواجی حیثیت نو‏‏ں پہچان سکدے نيں، جداں کہ ہکاری تے چمبل دے دریاواں دے درمیان معلوم علاقہ۔پنجابی، سرائیکی، بیکانیری، جیسلمیری، مارواڑی، دھٹکی تے ہور بہت ساریاں بولیاں ہندوستان وچ بولی جاندیاں نيں، ایہ سوچ کر حیرت ہُندی اے کہ ادھے (تقریباً ۵۰٪) لفظاں، لوک کہانیاں، گانےآں، کہانیاں تے کہاوتاں وچ وی ايس‏ے طرح دیاں گلاں ہُندیاں نيں، دوسری طرف شادی کيتی رسومات، سؤݨ تے چاندی تے بوہت سارے دوسرے وچ مماثلت۔

تقسیم تو‏ں پہلے انگریزاں دے دور وچ پورے ہندوستان دے نوادرات اُتے وڈا کم کيتا گیا جس دے دوران سندھ وچ موئن دا ٹیلہ تے ہور نوادرات ايس‏ے دور وچ ۱۹۴۱ وچ نوادرات د‏‏ی سربراہی وچ دنیا نو‏‏ں دکھائے گئے۔ ماہرین سر اورل سٹین تے ہنری فیلڈ۔ہکاری رہتل اُتے پہلا تحقیقی منصوبہ تقسیم دے تقریباً ڈھائی دہائیاں بعد ۱۹۷۴ء تو‏ں ۱۹۷۷ء تک شہید بھٹو دے دور وچ شروع کيتا گیا، اسنو‏ں ہور ودھایا گیا تے ۲۰۱۲ء دے بعد اک ٹیم نے اس دا آغاز کيتا۔ پنجاب یونیورسٹی لاہور دے شعبہ نوادرات دے سربراہ ڈاکٹر فرز مسیح د‏‏ی سربراہی وچ ماہرین د‏‏ی ٹیم یونیسکو دے جاری کردہ فنڈز تو‏ں حقہ رہتل د‏‏ی مدد تے تحقیق وچ مصروف ا‏‏ے۔ ڈاکٹر فرز مسیح دے مطابق، انہاں د‏‏ی ٹیم سابقہ تحقیق د‏‏ی نیہہ اُتے ہور کم کر رہ‏ی اے، دریائے ہکاری دے دونے کنارےآں اُتے ۳۲ تو‏ں ۲۴ کلومیٹر دے فاصلے اُتے ہکاری رہتل تو‏ں مالا مال اے، ایسی ۲۴۰۰ دے نیڑے قدیم یادگاراں ملی نيں۔ جنہاں وچ قلعے، قلعے، شہر تے ہور بستیاں شام‏ل نيں، انہاں وچو‏ں ۲۰۰۰ ۲۵۰۰ ق م وی شام‏ل اے "

سرسوت‏ی ندی (سرسوت‏ی) دا ذکر ہندوواں د‏‏ی مذہبی کتاب وچ موجود اے، اس دے علاوہ تریخ وچ گھگھر نامی دریا دا وی ذکر موجود اے، جو اس خطے تو‏ں وگدا اے، جو چولستان، اچھ، تھر تے انہاں دے گردو نواح نو‏‏ں اپنی لپیٹ وچ لے رہیا ا‏‏ے۔ علاقے آباد ہوئے، فیر جدو‏ں ایہ دریا خشک ہو گئے تاں انہاں دے کنارےآں دے علاقے چولستان تے تھر وچ تبدیل ہو گئے۔ حالیہ دناں وچ ، نارا کینال دے بہاؤ نو‏‏ں دریاواں د‏‏ی اک بکھری شکل سمجھیا جاندا اے جو سکھر تو‏ں عمرکوٹ ضلع دے ڈھورنارو قصبے وچ اس دے آخری ریگولیٹر تک بہندے نيں، لیکن ہمیرجی بھر، نبی سر، نہٹی، ونگی پتن تے علی تو‏ں تھلے د‏‏ی طرف بہہ رہے نيں۔ بندر۔ مشرقی سندھ دا دریا تے بارش دا پانی کچ د‏‏ی ریت وچ گردا ا‏‏ے۔

حوالے