سید احمد شہید دی تحریک
دنیا دی تریخ وچ تے روئے زمین اُتے کسی جگہ کدی کسی حکومت نے اپنی رعایا دے نال یا انساناں دے کسی فرد یا جماعت نے اپنے اسيں جنساں اُتے ایسا ظلم، ایسی بربریت، ایسی بدعہدی و بے ایمانی تے درندگی دا معاملہ نہ کيتا ہوئے گا؛ جداں تاجر دے بھیس وچ ہندوستان وچ آنے والے غنڈے، ذلیل، لالچی انگریزاں نے اپنے محسناں (مغل حکمراں) تے اپنی رعایا (عام ہندوستانی باشندےآں) ایتھے دے امراء، تعلق داراں، زمین داراں، کاشت کاراں، ریاست دے حاکماں، عالماں تے تمام شرفائے وطن دے نال روا رکھیا۔
تفصیل تاں وڈی اندوہ ناک تے طویل اے، مختصراً زندگی دے اہم شعبےآں وچ اس ناپاک قوم دی ناانصافی دا محض تذکرہ تے دو اک مثالاں ایہ واضح کرنے نوں کافی ہاں گی کہ اِنہاں بدبخت مغربی لٹیراں نے اپنے میزباناں، جہانگیر توں لے کے بہادر شاہ ظفرتک کو، جنھاں نے انھاں مہمان سمجھ کر اپنے وطن وچ آنے دی اجازت دتی تے وقتاً فوقتاً اِنہاں دی طلب اُتے مختلف قسم دی مراعات عطا کيتياں، اِنہاں سب نوں تے اس ملک دے قدیم شرفا نوں کیواں دا ذلیل و رسوا کيتا، مدراس ہائی کورٹ دا انگریز جج اس دا نقشہ اس طرح کھینچکيا اے:
”اساں نے ہندوستانیاں دی ذاتاں نوں ذلیل کيتا، اُنہاں دے قانونِ وراثت نوں منسوخ کيتا، شادی بیاہ دے قاعداں نوں بدل دتا، عبادت خاناں دی جاگیراں ضبط کرلاں، سرکاری کاغذات وچ انھاں کافر لکھیا، امراء دیاں ریاستاں ضبط کرلاں، پرت کھسوٹ کر ملک نوں تباہ کردتا، سب توں اُچے خانداناں نوں برباد کرکے انھاں آوارہ بنادتا۔“
مغل بادشاہ پورے ملک وچ باعزت منے جاندے سن، انگریز نے اُنہاں دا کیہ حال کيتا؟ سخت توہین آمیز برتاؤ کيتا،قلعے توں کڈ دتا، اُنہاں دے زنانہ محلات وچ بے دھڑک گھس جاندے، عورتاں توں نازیبا سلوک کردے، کم وبیش ایہی توہین آمیز رویہ تمام والیانِ ریاست دے نال کرنے لگے، اپنی ذلیل فطرت توں ہندوستانیاں دے اعلیٰ اخلاق برباد کردیے، نشے دی عادت ڈال کر پست ہمت، بدعقل بنادتا، تعلیم گاہاں، مدرتوں، اوقاف بند کرکے قبضہ کرکے ہندوستانیاں نوں جاہل نکمّا بنادتا، ہندوستان نوں پرت کر غریب اورمفلس بنادتا، بطور تمہید اس نہایت مختصر پس منظر نوں پیش کرنے دے بعد اصل موضوع توں متعلق سید احمد شہید دی تحریک دے (مندرجہ بالا) تِناں ذیلی عنوان وچ توں، تحریک دی ضرورت، سامنے آندی اے جس دی تفصیل ایہ اے۔
اس ظلم وستم نے عام ہندوستانیاں دے قلوب وچ حکومت دے خلاف نفرت دی اگ بھڑکادی بالخصوص علماء دے طبقے وچ آزادی دی تڑپ پیدا کردتی، اس توں پہلے شاہ عبدالعزیز تے سید صاحب نے ملک دے والیانِ ریاست امراء و رؤساء نوں خطوط دے ذریعے متوجہ کيتا، بعض حاکم بادشاہ نوابین نے ہمت وی کی؛ مگر پلاسی ۱۷۵۷/، بکسر ۱۷۶۴/، ٹیپوشہید ۱۷۹۹/، اودھ وغیرہ دی شکست دے بعد ظالم تے شیرہوگیا تے مظلوم مایوس ہوکے بیٹھ گیا۔ تے ہن علماء کمرِ ہمت بنھ کر میدان وچ کود پئے، شاہ عبدالعزیزنے جدوں ہندوستان دے دارالحرب ہونے دا فتویٰ دتا، اس دے بعد ہی سارے مسلمان علماء تے ہندوستانی ملک نوں آزاد کرانے تے جہاد دے لئی کفن بردوش نکل پئے۔ تحریک دی ضرورت اُتے خود سید صاحب دے اک مکتوب توں تے تحریک دے اک مجاہد سپاہی مولانا سید حسین احمد مدنی دے بیان توں پوری روشنی پڑدی اے۔ سید صاحب نے مہاراج دولت راؤ سندھیا دے وزیر راجہ ہندوراؤ نوں اپنے مراسلے وچ لکھیا: ”جناب نوں خوب معلوم اے کہ پردیسی سمندرپار دے رہنے والے تاجر سلطنت دے مالک بن گئے، وڈے وڈے امیراں دی عزت انھاں نے خاک وچ ملادی، حکومت وسیاست دے مردِ میدان ہتھ اُتے ہتھ دھرے بیٹھے نيں؛ اس لئی مجبوراً (ہم) چند غریب و بے سروسامان کمرِ ہمت بنھ کر کھڑے ہوگئے۔“ تقریباً ایہی مضمون گوالیار دے اک مسلمان عہدیدار غلام حیدر خاں نوں وی لکھیا۔ انہاں خطوط توں بخوبی واضح اے کہ انگریزاں دے ظلم وستم توں جدوں کہ خلقِ خدا برباد ہورہی سی تے وڈے وڈے اہل حکومت وریاست اُنہاں دا مقابلہ کرنے دا خیال ترک کرکے بیٹھ گئے سن اورمقابلے دے خیال ہی توں انہاں دے بدن وچ رعشہ طاری ہوجاندا سی، ایداں دے وچ اِنہاں علماء ومجاہدین نوں سرسے کفن بنھ کر میدان وچ آنا پيا جس دی قیادت سید احمد شہید کررہے سن، ايسے طرح مولانا مدنی دے اک بیان توں وی اس دی ضرورت اُتے روشنی پڑدی اے۔ حضرت مدنی دے بیان توں پہلے ایہ حقیقت بیان کرنا مناسب ہوئے گا کہ جے ملک وچ سید احمد شہید ایسا مجاہد ایہ انقلابی ہنگامہ برپانہ کرجاندا تاں ایسی ناامیدی، کمزوری تے سُستی وکاہلی دی فضا بن گئی سی یا بنادتی گئی سی کہ لوک اس حالت اُتے راضی رہندے تے فیر نہ ہندوستان وچ آزادی دی لڑیائی شروع ہُندی نہ ۱۸۵۷/ دا ہنگامہ شروع ہُندا، نہ ملک غلامی توں نجات پاندا۔ ایہ سید صاحب دے بے چین روح دی دین سی جس توں حوصلہ پاکر غلامی دے جُوئے نوں اتار پھینکا گیا؛ اس لئی ایہ تحریک تغیّرِ حالات دے لئی نہایت ضروری سی۔ مولانا مدنی فرماندے نيں: ”یہ تحریکِ آزادی علماء ہند دے ہتھوں انیہويں صدی دے ابتدائی حصّے توں شروع ہوئی تے اس دا سنگِ بنیاد رکھنے والے شاہ عبدالعزیز انہاں دے خاندان دے لوک تے انہاں دے شاگرد و مریدین نيں، اس تحریک وچ فرقہ پروری، تنگ دلی بالکل نہ سی“ مندرجہ بالا تشریح وبیان توں تحریک دی ضرورت بخوبی واضح ہوجاندی اے۔ ہن سانوں دیکھنا اے اس دے اثرات ملک دے اک کونے توں دوسرے کونے تک کس قدر سرعت توں پھیل گئے۔
واقعہ ایہ اے کہ ملک دے وڈے صوبےآں، شہراں، قصبات تے پنڈ وچ خفیہ سازشاں دا جال پھیلا ہويا سی، ملک دے چپّے چپّے وچ سید صاحب دے مرید، خلیفہ تے مبلّغ رضاکار تحریک دی دعوت اشاعت تے بغاوت پھیلانے وچ مصروف سن “ اک انگریز کہندا اے: ”دو خلیفہ (ولایت علی، عنایت علی) نے بنگال تے جنوبی ہند دا دورہ کيتا تے چھوٹے مبلغین بے شمار سن ۔“ (ڈبلوڈبلو ہنٹر)
انہاں دونے جاں باز خلیفہ نے بنگال دے علاوہ بمبئی، حیدرآباد تے وسطِ ہند دے علاقے، جنوبی تے وسطی صوبےآں مالوہ، بوکرہ، پٹنہ، ندتا، فریدپور، ڈھاکہ، میمن سنگھ، نواکھالی انہاں سارے علاقےآں وچ تحریک دی دعوت پہنچادی، تحریک دا اک مرکز نیپال دے جنوبی علاقے کٹھمنڈو وچ سی ایتھے اس تحریک وچ بھوانی پاٹھک تے دیوی چودھرانی شریک سن، باریست وچ وہابی تحریک دے ٹیٹومیاں تے فرائضی تحریک دے دُودُو میاں نے پورے علاقے تے قرب وجوار وچ سیّد صاحب دے رضاکار دی حیثیت توں انگریزاں دا ناطقہ بند کررکھیا سی، بعد وچ انہاں نوں پھانسی ہوئی، نظام سکندرجاہ دا بیٹا مبارزالدولہ حیدرآباد نظام خاندان توں بغاوت کرگیا، اوتھے دے سیاسی حیالات نے اُسنوں انگریز دشمن بنادتا اوہ سید صاحب دی تحریک وچ شریک ہوگیا، افغاناں تے عرباں نوں تحریک وچ بھرتی کرکے گول کنڈہ قلعے دے فوجیاں وچ بغاوت پھیلادی، کرنول دے مسلماناں دا ناں شریف مکہ دا خط ملیا جس وچ تمام مسلماناں نوں تحریک وچ شامل ہونے دی تاکید کيتی گئی سی۔ تحریک دے دو مبلغ قاضی آصف تے مولانا پیر محمد نے سندھ وچ سازش دا جال پھیلایا، سرکاری کاغذات توں ایہ وی انکشاف ہويا کہ شاہ دہلی تے اس دا ولی عہد وی تحریک دے حامی سن، کرنول دے کاغذات وچ اے کہ اک سکھ، دھرم داس گرفتار ہويا، جو فقیر دے لباس وچ جہاد دا اشتہار فوجاں وچ تقسیم کررہیا سی، ایہ اوہی اشتہار سی جو تحریک دے معاون مولوی لیاقت علی الہ آبادی نے چھپوائے سن تے دہلی تک لے کے گئے سن ۱۸۵۷/ وچ ملک بھر وچ فوجی بارکاں وچ تحریک دے حامی خفیہ اشتہار تقسیم کرکے بغاوت پھیلارہے سن، روہیل کھنڈ تے اودھ دے علاقے وچ مولوی احمد اللہ وڈی با اثر شخصیت سی، ایہ مولوی صاحب مولوی سرفراز علی توں متاثر سن تے سرفراز علی سید صاحب دی تحریک دے لئی سرگرم سن، ملک بھر وچ چپاندی، کنول دا پھُل بغاوت دا اک خفیہ پیغام سی، جو نہایت تیزی دے نال پورے ملک وچ پھیل گیا، ایہ کم مولانا احمد اللہ ہی نے شروع کيتا سی، اس تحریک دے اثر دا ایہ عالم سی کہ اک انگریز ”میلین، لکھدا اے: ”رانی جھانسی مولوی احمد اللہ نال رابطہ قائم کرچکی سی“ جنرل بخت خاں جدوں دہلی دے ہنگامے دے وقت راجگڑھ پہونچے تاں انہاں دے نال نانا صاحب دے بھائی بالاصاحب وی سن تے اس جماعت دی رہنمائی تحریک دے سرگرم حامی مولوی سرفراز کررہے سن، دیوبند دے علماء جنہاں دا علمی رشتہ شاہ ولی اللہ تے شاہ عبدالعزیز توں سی تے ايسے خانوادے تے انہاں دے شاگرداں توں منسلک سن، اوہ اس تحریک توں علاحدہ کِداں رہ سکدے سن، انہاں اُتے تاں استخلاص وطن تے مسلک ولی اللہی دی نسبت توں دوہری ذمے داری سی؛ چنانچہ شریک ہوئے تے اس شان توں کہ مظفرنگر، سینہ بھون، شاملی، کیرانہ وغیرہ وچ مجاہدین دی رہنمائی حضرت حاجی امداد اللہ کررہے سن، حاجی صاحب تے انہاں دے مریدین مولانا رشید احمد گنگوہی، مولانا قاسم صاحب، پیرجی ضامن شہید وغیرہ نے تحریک وچ روح پھونک دی، انگریزاں توں مقابلہ ہويا، شاملی دے میدان وچ گھمسان دا رن پيا، ایہ سارے حضرات جنگ وچ شریک سن، شروع وچ ایہ انقلابی جماعت کامیاب رہی؛ مگر پیرضامن دی شہادت، انگریزاں دے جدید اسلحاں تے ہور فوجی کمک آجانے توں آخر شکست کھاگئے، سید صاحب دے بہادر مجاہداں نے بہار، چھوٹا ناگپور، مدناپور، اڑیسہ، آسام، بردوان، اودھ، روہیل کھنڈ، گوا، مہاراشٹر، قنوج، بھوپال غرض شمال جنوب مشرق مغرب وچ اک اگ لگارکھی سی، انگریز حیران سن ایہ کون پُراسرار لوک نيں جنہاں دی سانوں بھنک وی نئيں ملدی۔ مبارزالدولہ، غلام رسول، نواب کرنول، مولوی ولایت علی، مولوی سلیم وغیرہ دی سازش دی ہمہ گیری تے ہوشیاری اُتے جو انھاں نے مدراس، بنگلور، کرنول تے بمبئی وغیرہ وچ خفیہ طور اُتے پھیلارکھی سی تے انہاں دے جنگی پلان نے حکومت دے افسراں نوں متحیر کردتا سی، اس جماعت نے راجہ مان سنگھ، راجہ ستارا، راجہ گیکواڑ، نواب باندہ، راجہ پٹیالہ، نواب بھوپال، والیان ریاست نوں متحد کرکے اک خاص وقت وچ بغاوت دا پلان تیار کرلیا سی کہ ايسے مقررہ وقت وچ انگریزاں دے خلاف جنگ شروع کردتیاں
اس تحریک دی بنیادی نوعیت ایہ سی کہ ایہ نہ حکومت وبادشاہت دی طمع وچ لڑی گئی، نہ اس وچ فرقہ واریت دا کوئی حصہ سی، ایہ تاں اللہ دے چند بے سہارا مگر ایمان ویقین توں اُنہاں دے قلوب منور سن، اللہ دی زمین اُتے اللہ دے بندےآں نوں ظلم وستم توں نجات دے کے عدل وانصاف دلانے دے لئی اپنے جان دی بازی لگارہے سن، اُنہاں دے ذہناں وچ ہندومسلمان اقلیت اکثریت اک بے معنی چیز سی؛ چنانچہ جدوں ہندوستان وچ مصائب دا ذکر کردے نيں تاں ہندومسلمان دونے دے لئی کردے نيں، جدوں انگریزاں دی غلامی توں گلوخلاصی دی دعوت دیندے نيں تاں اس وچ ہندومسلمان دونے دا فائدہ دیکھدے نيں، جدوں امراء ریاست، زمین دار، کاشت کار عوام خواص ، فوج ، سرکاری ملازمین نوں خفیہ پیغام یا بغاوت دے لئی اشتہار چھپواندے نيں تاں ہندومسلمان دوناں نوں مخاطب کردے نيں اورانگریز دے تسلط دے نتیجے وچ دونے دے نقصان دا ذکر کردے نيں، تحریک دی اس نوعیت دے ثبوت وچ حوالے تاں بے شمار نيں، اسيں اختصار دے مدّنظر چند ہی دا ذکر کرن گے۔
رانی جھانسی، نانا راؤ، تانتیا ٹوپے، راجہ جگدیش پور، کنور سنگھ، لالہ رام جی کاذکر تاں مولانا مدنی نے کيتااے، مولانا حسین احمد مدنی جو ولی اللہی فکر کے ترجمان نيں، عام علماء دا نظریہٴ حکومت دسدے نيں، ظاہر اے ایہی سیداحمد شہید دی وی ترجمانی اے تے انہاں دی برپا دی ہوئی تحریک دی بنیاد تے نوعیت ايسے نظریے اُتے قائم اے، آپ فرماندے نيں: ”علماء نے حکومت نوں ہمیشہ جمہوریت دے اصول اُتے چلنے دی تلقین کی، اوہ حکومت نوں خدا دی مخلوقات جس وچ ہر مذہب وملت دے لوک شامل ہاں انہاں دی خدمت دا ذریعہ سمجھدے نيں۔“ اس اقتباس توں ظاہر اے، جیساکہ حضرت مدنی نے اگے چل کے صاف صاف تحریر فرمایا اے: ”سید صاحب دا مقصد ہندوستان دے ہندومسلمان نوں ایسٹ انڈیا کمپنی دے تسلط واقتدار توں نجات دلیانا سی۔“ ايسے لئی سید صاحب نے تحریک دے آغاز تے شباب دے دور وچ برابر مسلماناں دے نال ہندوواں نوں دعوت دتی، وڈے وڈے والیانِ ریاست جنہاں وچ اکثر ہندو سن (جنہاں دا ذکر پِچھے آچکيا اے ) اُنہاں توں تحریک دی مدد دے ضمن وچ صاف صاف فرماندے رہے ”آپ اپنی مسند حکومت اُتے قائم رہیں“ یعنی سید صاحب دی کوششاں نوں اپنی ریاست دی مضبوطی دا باعث سمجھاں، گویا اس تحریک وچ ہندومسلم اتحاد باہمی اعتماد، انگریزاں نوں نکالنے دے لئی مشترکہ کوشش ایہ تحریک دی اصل نوعیت سی؛ چنانچہ ملک دے دور دراز علاقےآں، اندور، گوالیار، بھوپال توں جدوں فوجاں دہلی دی طرف کوچ کردیاں نيں؛ تاکہ بادشاہ دی مدد کرسکن تاں تحریک دے مجاہدین انہاں دے ہمراہ آندے نيں، ایہ اوہی مجاہدین نيں جو فوجاں وچ بغاوت دا جذبہ پیدا کردے رہے، تحریک دے شروع وچ اپنے توپ خانے دا افسر وی سید صاحب نے اک ہندو توپچی راجہ رام راجپوت نوں مقرر کيتا، ايسے توں اندازہ کيتا جاسکدا اے کہ آئندہ ہندو نوں آپ حکومت وچ شریک رکھنا چاہندے سن، تحریک دی خفیہ میٹنگ وچ مسلماناں دے نال ہندو نوں وی شریک کيتا جاندا سی، یکم مئی ۱۸۵۷/ نوں شاہجہان پور وچ اک خفیہ میٹنگ ہوئی، جس وچ رپورٹ دتی گئی کہ ساڈی تحریک پورے ملک وچ پھیل رہی اے، اس وچ مسلماناں دے نال دولت رائے، ستیل سنگھ، کالکا پرشاد، گھنشیام سنگھ وی شریک سن ۔ ”تحریک ۱۸۵۷/ نوں ملک گیر پیمانے اُتے منظم کرنے وچ علماء نے اہم ترین رول ادا کيتا، خصوصاً مولوی احمداللہ تے اوہ سارے علماء جو ولی اللہی تحریک (تحریک سیداحمد شہید) توں وابستہ سن “ (خورشید مصطفیٰ رضوی تریخ آزادی نمبر ۱۸۵۷/) واقعہ ایہ اے جداں مولانا حسین احمد مدنی نے فرمایا ہن تک بادشاہ تے ریاست دے حکمراں اپنی حکومت بچانے دے لئی انگیز دا مقابلہ کررہے سن ۔“
سیداحمد نے اسنوں جس طرح پورے ملک وچ پھیلادتا ہر ہندوستانی دے دل وچ انگریز دشمنی دا جذبہ پیدا کردتا اس چیز نے آزادی ہند دی تحریک نوں عاومی بنادتا سی، کہنا چاہیے ۱۸۵۷/ دا معرکہٴ کارزار سید صاحب دی سازش فوجاں وچ بغاوت دا طویل تے خفیہ نظم، انگریز دے خلاف ہر ہندوستانی دے دل وچ نفرت، سرکاری ملازمین وچ تحریک دی اشاعت، فوجی بارکاں وچ باغیانہ اشتہارات دا پہچانیا اس قسم دی سازشاں دا نتیجہ سی، اک باغی دی گفتگو توں اس دی تصدیق ہُندی اے۔ ۱۸۵۶/ دے آخری دناں وچ اک انگریز نے تحریک دے حامی پیرعلی توں دھمکی بھرے انداز وچ کچھ سوال کيتا تاں انہاں دا جواب سی: ”بس کچھ دناں دی گل اے ، ہن کہ اسيں تسيں اُتے کامیاب ہوجاواں گے“۔ ظاہر اے انہاں عوامی احساست وچ ملک دے بلا اختلاف مذہب ہرہندوستانی اک سن تے متحد سن ۔
ہولناک سزاواں اُتے اک نظر[سودھو]
۱۸۵۷/ وچ تے اس دے بعد جدوں پوری دہلی اُتے انگریزاں دا قبضہ ہوگیا تاں دہلی وچ قتلِ عام شروع ہوگیا، اک انگریز دا بیان اے: ”۳ ہزار لوکاں نوں پھانسی دتی گئی، جنہاں وچ ۲۹ شاہی خاندان دے سن، کل ۲۷ ہزار مسلمان قتل کیتے گئے، زندہ مسلماناں نوں سور دی کھل وچ سِلواکر پکتے ہوئے تیل دے کڑھاؤ وچ ڈلوادتا جاندا، شاہجہانی جامع مسجد دے حجراں وچ گھوڑے باندھے جاندے لید تے پیشاب توں ساری مسجد وچ بدبو پھیلدی، وضو دے حوض وچ لید پائی جاندی، فتح پوری توں لال قلعے تک درختاں اُتے علماء دی لاشاں جھولدی رہندیاں، توپ دے منہ اُتے مجاہدین نوں بنھ کر فائر کردتا جاندا فضاماں اُنہاں دے جسماں دے چیتھڑے بکھرجاندے، دہلی توں بنگال تک جگہ جگہ علماء دی لاشاں بکھری یا درختاں اُتے لٹکی رہدیاں سن۔
مراد آباد دے انقلابی رہنما نواب مجید الدین عرف مجومیاں نوں پیر وچ گولی ماری گئی فیر انہاں نوں زندہ ہی چونے دی بھٹی وچ ڈال کر پانی ڈال دتا، چونا پکنے لگیا تھوڑی دیر بعد کڈیا تاں اوہ سِسک رہے سن حالے جان باقی سی تب ہاتھی دے پیر توں بنھ کر سارے شہر وچ گھسیٹا گیا تے آخر وچ لاش شہر دے اک طرف ڈال دتی گئی۔
مولانا فضلِ حق دہلی دے ہنگامے توں تاں بچ گئے؛ مگر دشمناں نے مخبری کردتی ۱۸۵۹/ وچ گرفتار ہوگئے، کالے پانی دی سزا ہوئی، اوتھے انتقال ہويا۔
دیوبند دے اکابر مجاہدین تحریک دے سچے وارث حاجی امداداللہ ، مولانا رشید احمدگنگوہی، مولانا قاسم صاحب بغاوت دے الزام وچ ماخوذ ہوئے، حاجی صاحب تاں ہزار مصائب اٹھاندے ہوئے صاف بچ کر مکے پہنچ گئے، اوتھے جنتُ المعلیٰ وچ رحمتِ حق دے سایے وچ آسوئہ خواب نيں، مولانا قاسم صاحب انگریزاں نوں جُل دے کے صحرا، جنگل، آبادی چھپدے رہے، نہایت پریشانی اٹھائی؛ مگر محفوظ رہے، مولانا گنگوہی گرفتار ہوئے مظفرنگر جیل وچ رہے، پھانسی دا حکم ہويا؛ مگر غیبی مدد آئی تے آپ پھانسی تے جیل دونے توں بچ کر آزاد ہوگئے۔ حضرت شیخ الہند مولانا محمودحسن صاحب دے بارے وچ اُنہاں دے نائب انہاں دے علوم دے وارث مولانا حسین احمد مدنی نے انہاں دی وفات دے بعد اُنہاں اُتے توڑے گئے ستم دا ایسا راز منکشف کيتا کہ سن کر لباں توں آہ نکل گئی، ضعف، کمزوری، بیماری، ناتوانی وچ ملک توں لکھاں میل دور اک جزیرہ، مالٹا وچ ۳ سال قید وبند دی صعوبت دا تاں دنیا نوں علم اے، ایہ تاں تریخ آزادیِ ہند دا اک باب اے (ملک دے دشمن، انگریزاں دے نمک خوار اج تک غلام، تریخ توں اِنہاں روشن ابواب نوں کھرچ نئيں سکدے، لکھ اپنی کم ظرفی تے تعصب دا ثبوت داں) قید مالٹا دے علاوہ اِس نويں ظلم نوں سنیے جسنوں لکھدے ہوئے وی قلم کانپ رہیا اے: ”جب شیخ الہند دا جنازہ دیوبند لیایا گیا تے غسل دے وقت کپڑا ہٹایاگیا تاں لوک روپئے، جسم وچ ہڈیاں دے سوا کچھ نہ سی تے جگہ جگہ توں جسم دی کھل جلی ہوئی سی ایہ خبر مولانا حسین احمد صاحب نوں ملی تاں اوہ وی روپئے، تے فرمایا شیخ الہند نے مینوں تاکید کيتی سی کہ ایہ راز فاش نہ کرنا، گل ایہ سی کہ مالٹا دے تہہ خانے وچ انگریز افسر لوہے دی سلاخ کمر اُتے ماردا سی، کہندا سی محمودالحسن انگریز دے حق وچ فتویٰ دو، مولانا نوں جدوں ہوش آندا تاں فرماندے: ”ماں حضرت بلال دا وارث ہاں جسم پگھل سکدا اے، وچ انگریز دے حق وچ فتویٰ نئيں دے سکتا“ (رسالہ جنگ آزادی دے کچھ واقعات، انصار احمد قاسمی، محمد شمیم ہاشمی، کریلی الہ آباد) اک انگریز ٹامسن دا بیان اے: ”دلّی دے چاندنی چوک توں پیشاور تک درختاں اُتے علماء دی گردناں، جسم لٹکے ہوئے ملدے سن ۔“ اِسی مورخ نے لکھیا اے: ”روزانہ اسّی (۸۰) علماء پھانسی اُتے لٹکائے جاندے سن “۔ ٹامسن دا ایہ دردناک بیان وی سنیے: ”ماں دلّی دے اک خیمے وچ بیٹھیا سی، مینوں گوشت دے جلنے دی بو آئی، ميں نے خیمے دے پِچھے جاکے دیکھیا تاں کيتا دیکھدا ہوئے اگ دے انگاراں اُتے تیس چالیس علماء نوں ننگاکرکے ڈالیا جارہیا اے فیر دوسرے ۴۰ لیائے گئے اُنھاں ننگاکیاگیا۔ اک انگریز نے کہیا، جے تسيں انقلاب ۱۸۵۷/ وچ شرکت توں انکار کردو تاں تواناں چھڈ دتا جائے گا۔“ ٹامسن قسم کھاکر کہندا اے: ”سارے علماء جل کے مردے گئے؛ مگر کسی اک نے وی انگریز دے سامنے گردن نئيں جھکائی“ (ایضاً) انگریزاں دا ایہ جَورو استبداد جیل، سُولی، پھانسی، قید وبند، کالا پانی، جائیداد مکاناں دا لُٹنا، جلیانا، ضبط کرنا سب جاری سی؛ مگر اُنہاں دے جذبہٴ حُرّیت تے قدماں نوں کدی لغزش نہ آئی، حقیقت حال تاں خدا ہی دے علم وچ اے ؛ مگر مورّخین دے اندازے دے مطابق ۲۰ لکھ بہادر جاں بازاں نوں مختلف وحشت ناک طریقےآں توں موت دے گھاٹ اُتاراگیا۔ اج ملک دے ناں نہاد سُورما تے وفادار اسيں توں وفاداری دا ثبوت منگدے نيں۔