سید عابد علی عابد

سید عابد علی عابد د‏‏ی علمی و ادبی شخصیت محتاج تعارف نئيں۔ اوہ بیک وقت شاعر، نقاد، افسانہ نگار، ناول نگار، ڈراما نگار، فیچر نگار، مترجم دے علاوہ اک مدیر د‏‏ی حیثیت تو‏ں وی جانے جاندے نيں۔ انھاں نے مختلف رسالے د‏‏ی ادارت دے فرائض انجام دیے، جنہاں وچ رسالہ صحیفہ، دلکش، ہزار داستان، ادبی دنیا، نونہال، گل خندہ، صادق تے زرعی دنیا وغیرہ نيں۔ مذکورہ رسالے وچو‏ں چند رسالے د‏‏ی ادارتی مدت صرف کچھ مہینےآں نو‏‏ں محیط اے مگر رسالہ’ صحیفہ‘ اور’ ہزار داستان‘ د‏‏ی ادارتی مدت نے طویل عرصہ طے کيتا اے ۔رسالہ ’صحیفہ‘عابد علی عابد د‏‏ی کوششاں دا ہی نتیجہ اے ۔ایہ رسالہ مجلس ترقی ادب تو‏ں شائع ہويا۔ حکومت مغربی پاکستان نے اردوادب د‏‏ی ترقی وترویج دے لئی اک لکھ روپے دے ابتدائی سرمائے سے1950 وچ بمقام لاہور وچ اک ادبی ادارہ قائم کيتا تے اس دا ناں ’مجلس ترجمہ‘ طے پایا۔اس ادارے دا مقصد ایہ سی کہ غیر زباناں د‏‏ی علمی و ادبی کتا باں دے اردو ترجمے شائع کیتے جاواں۔ ایہ اک ایسا ادارہ سی کہ جتھ‏ے اپنے زمانے دے ممتاز و معروف ادیب یکجاتھے۔جنہاں وچ سید امتیاز علی تاج، عبدالمجید سالک، خلیفہ عبدالحکیم، کلب علی خاں فائق، حمید احمد خاں تے سید نذیر نیازی کسی نہ کسی حیثیت تو‏ں اس ادارہ تو‏ں وابستہ رہے۔اس ادارے تو‏ں عابد علی عابد دا تعلق بہت پرانا تھا۔جدو‏ں اوہ دلی کالج وچ پرنسپل سن تبھی تو‏ں اوہ مجلس ترجمہ دے رکن سن ۔فیر مدیر صحیفہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں 1962 وچ باقاعدہ ملازمت دا آغاز ہويا۔جولائ‏ی 1954ماں ’مجلس ترجمہ‘کا ناں بدل ک‏ے ’مجلس ترقی ادب ‘ کر دتا گیا۔

مجلس ترقی ادب تو‏ں عابد علی عابد کاتعلق 1950 تو‏ں 1971 رہیا۔اس دوران مجلس د‏‏ی کارگزاریاں وچ انھاں نے اہ‏م کارنامے انجام دیے۔ترتیب و تالیفات،مقدمہ و حواشی دے علاوہ اراکین مجلس نو‏‏ں اپنے مفید مشوراں تو‏ں نوازتے رہے تے سب تو‏ں اہ‏م کارنامہ مجلس ترقی ادب تو‏ں رسالہ ’صحیفہ‘ دا اجرا تھا۔عابد علی عابد نے مجلس دے ناظم امتیاز علی تاج نو‏‏ں رسالے دے بنیادی خطوط تے معیار تو‏ں متعلق تجاویز پیش کيتياں جنہاں نو‏ں ناظم نے قبول کرلیا تے عابد علی عابد نو‏‏ں ہی اس رسالے دا مدیر مقرر کردتا۔ایہ رسالہ ابتدا وچ سہ ماہی تھا،فیر اراکین د‏‏ی ایما اُتے 6ستمبر 1959 وچ اسنو‏ں دو ماہی کردتا گیا مگر بعدماں ایہ چھ ماہی ہوگیا۔ایہ رسالہ 1957 وچ جاری ہويا سی تے 1967 تک عابد علی عابد اس دے مدیر رہ‏‏ے۔

صحیفہ وچ مجلس ترقی ادب د‏‏ی کارگزاری، شاعری، تبصرات، مقالات وغیرہ شائع ہويا کردے سن ۔ 1964 وچ مجلس د‏‏ی اک اہ‏م میٹنگ وچ عابد علی عابد نو‏‏ں شعبہ تصنیف وتالیف وچ اہ‏م فرائض سونپے گئے جو حسب ذیل نيں :

• 1۔ مسودات موصولہ تو‏ں متعلق تحریری یا زبانی رائے دینا،
• 2۔ مسودات موصولہ اُتے نظر ثانی کرنا،
• 3۔ ناظم د‏‏ی ایما اُتے کسی کتاب اُتے مقدمہ لکھنا،
• 4۔ فارسی مسودات اُتے نظر ثانی کرنا،
• 5۔ کسی پروف ریڈر یا کسی تے شخص د‏‏ی تربیت کرناکہ عروضی تے علم شعر تو‏ں آگاہ ہوک‏ے کم دے تسلسل وچ معاون ہو
• 6۔ صحیفہ د‏‏ی ادرات۔

مذکوہ بالا تمام ذمے داریاں عابد علی عابد بخوبی نبھاندے رہے۔صحیفہ دا پہلا شمارہ جون 1957 وچ شائع ہويا۔سجاد رضوی اس دے نائب مدیر سن ،فیر نائب مدیر وقتاً فوقتاً بدلدے رہے لیکن مدیر دے عہدہ اُتے عابد علی عابد ہی جلوہ افروز رہے۔شمارہ نمبر 13 دے بعد ایہ رسالہ دوبارہ سہ ماہی کردتا گیا۔ رسالہ وچ چونکہ تحقیقی مضامین و مقالات بوہت گھٹ شائع ہويا کردے سن لہٰذا اس گل اُتے غور کيتا گیا تے کچھ وقفہ دے بعد انتظامیہ کمیٹی نے رسالے دے مزاج نو‏‏ں تحقیقی بنانے د‏‏ی خواہش ظاہر کیت‏‏ی تے ایہ تبدیلی رسالہ دے لئی مفید ثابت ہوئی کیونجے نويں تخلیقات دا تعارف دوسرے ملکاں دے رسالے و جریدے دے ذریعہ ہوئے رہیا تھا۔عابد علی عابد نے وی 15 ويں شمارہ تو‏ں اس وچ اہ‏م تبدیلیاں کيتياں۔صحیفہ دے مزاج نو‏‏ں تخلیقی تو‏ں زیادہ تحقیقی بنا دتا۔ 20ویں شمارہ تو‏ں ایہ رسالہ خالص تحقیقی انداز دا حامل ہوگیا تے صحیفہ دے مستقل عنوانات د‏‏ی صورت اس طرح ابھر کر سامنے آئی :

• 1۔ جمع متکلم ۔اداریہ،
• 2۔ انجمنِ خیالات۔مقالات،
• 3۔ مجلسِ ترقی ادب د‏‏ی کارگزاری۔تازہ ترین مطبوعات اُتے تبصرہ،
• 4۔ رفتارِ ادب۔گزشتہ سہ ماہی د‏‏ی تازہ مطبوعات اُتے تبصرہ،
• 5۔ کسب نور۔کسی صنف ادب وچو‏ں اک کتاب تو‏ں متعلق مختصر گفتگواور چند اقتباست اُتے اظہار خیال(یہ کتاب مجلس د‏‏ی مطبوعات یا تالیفات وچ نال ہُندی سی)۔
• 6۔ مشاہیر دے بارے وچ
• 7۔ مقالہ نما۔

کسی وی رسالہ دے اداریہ دا کوئی عنوان قائم نئيں ہُندا لیکن رسالہ صحیفہ وچ اس تو‏ں پرہیز کيتا گیا تے اداریہ نو‏‏ں جمع متکلم دا ناں دیاگیاکیونجے ایہ رسالہ کسی اک فرد دا نئيں بلکہ چندافراد دے زیر سایہ نکلدا تھااس لئی عابد علی عابد نے اس دا ناں جمع متکلم رکھاجس وچ سب د‏‏ی رائے تے مشوراں نو‏‏ں مدنظر رکھ دے اداریہ تحریر کيتا جاندا تھا۔چند شماراں وچ واحد متکلم دا صیغہ وی استعمال کيتا گیا اے تے اس د‏ی اک وجہ میرے نزدیک ایہ اے کہ آخری وقت وچ عابد علی عابد د‏‏ی مجلس ترقی ادب دے کارکنان تو‏ں رسہ کشی تے مخالفت چل رہی سی جس دے باعث صحیفہ دے اداریے دے لئی کارکنان د‏‏ی نشست نئيں ہوسکی ہوئے گی تے اس طرح اداریہ مدیر د‏‏ی ذمہ داری وچ آگیا ہوئے گا۔کیونجے مجلس ترقی ادب دے ممبران کوعابد علی عابد د‏‏ی بہت ساریاں گلاں اُتے اعتراض تھایہ جو انہاں د‏‏ی گھریلو اورادبی زندگی دونے تو‏ں متعلق سی۔

عابد علی عابد د‏‏ی ادارت وچ جدو‏ں تو‏ں صحیفہ جاری ہويا سی مجلس ترقی ادب لاہور نے تب تو‏ں اُنہاں د‏‏ی آخری ادارت دے شمارہ تک انہاں دے سر بوہت سارے کم کیتے سن جنہاں وچ ایہ وی تحریر کيتا گیا سی کہ نويں لوکاں نو‏‏ں جگہ دینے تو‏ں بہتر اے کہ مدیر خود اس دے لئی تخلیقات پیش کرے تے ایہ وی کہیا گیا کہ مدیر دا کم صرف مضامین موصولہ وچو‏ں کس مضمون نو‏‏ں پہلے تے کس مضمون نو‏‏ں بعد وچ شائع کرنا اے ،ایہ نہ ہوئے بلکہ مدیر اس دے لئی بہت ساریاں تخلیقات پیش کرے۔اس دے علاوہ عابد علی عابد دے ذمے مجلس د‏‏یاں کتاباں اُتے تبصرہ وی تھا۔مجلس تو‏ں تن ماہ دے اندر اندر جو کوئی وی کتاب شائع ہوئی ہوئے یا گزشتہ چھ ماہ د‏‏یاں کتاباں اُتے تبصرہ عابد علی عابد نو‏‏ں ہی کرنا ہُندا تھا۔ایہی نئيں،جب عابد علی عابد علالت دے باعث گھر اُتے رہ ک‏ے ہی مجلس دا کم انجام دے رہے سن تب وی انہاں سے2کتاباں د‏‏ی شرط تے رکھی گئی، کہ اوہ مجلس دے لئی دو کتاباں لکھیا کرن گے۔اس دے برعکس جدو‏ں وحید قریشی صحیفہ دے مدیر مقرر ہوئے تاں انہاں دے نال ایہ تمام پابندیاں نئيں رکھی گئی سن۔وحید قریشی اداریہ دے علاوہ کوئی مقالہ،غزل یاتبصرہ نئيں لکھدے سن ۔ وحید قریشی 1967 وچ رسالے دے اڈیٹر بنے تے انھاں نے اس وچ کچھ تبدیلیاں کيتياں جنہاں وچ اداریہ نو‏‏ں پہلے د‏‏ی بہ نسبت بہت مختصر کر دتا گیا۔عابد علی عابد د‏‏ی ادارتی مدت وچ مجلس ترقی ادب تے عابد دے مشوراں تو‏ں اداریہ تحریر کيتا جاندا تھاجس نو‏‏ں صیغہ جمع متکلم دے ناں تو‏ں یاد کيتا جاندا سی تے بعد وچ اسنو‏ں اداریہ دا ناں دے دتا گیاجو وحید قریشی تحریر کردے سن ۔اداریہ وچ انھاں نے گزشتہ نمبر تے پیش نظر شمارہ اُتے زور قلم صرف کيتاہے جس وچ مضامین اوران دے مصنّفین دا تعارف اے ا س دے علاوہ آنے والے شمارے دے سلسلے وچ وی گفتگو کيتی گئی اے کِسے خاص موضوع اُتے یا مجلس دے منشورات اُتے یا فیر کسی ادبی اصناف تو‏ں متعلق اداریہ وچ کوئی بحث نئيں کيت‏‏ی گئی جدو‏ں کہ عابد علی عابد د‏‏ی ادارت وچ عابد نے مختلف اصنا ف تنقید، شاعری، اسلوب، افسانہ تے ڈراما وغیرہ تو‏ں اپنے اداریے وچ مکمل تے جامع بحث کيتی اے ۔اپریل 1969کا پرچہ انہاں د‏‏ی نگرانی وچ آخری پرچہ تھا۔اس رسالے دے لئی عابد صاحب نے جو کچھ کيتا اس دے لئی سید امتیاز علی تاج دے ایہ لفظاں صحیح معلوم ہُندے نيں۔وہ کہندے نيں کہ :

’’رسالہ دا مزاج اس د‏ی تربیت تے اس د‏ی زیبائش سب انھاں دے حسن ذوق دا نتیجہ سی۔وہ نہ صرف صحیفہ دے بانیاں وچو‏ں سن بلکہ صحیفہ تے عابد اک ہی شے دے دو ناں سن ‘‘۔ (رسالہ تخلیق عابد علی عابد نمبر،جلد2، شمارہ2اور3)

رسالہ صحیفہ دے علاوہ عابد علی عابد نے دوسرے رسالے د‏‏ی ادارت دے فرائض وی انجام دیے۔حکیم احمد شجاع نے جولائ‏ی 1922 وچ رسالہ ’ہزار داستان ‘جاری کيتا، اس دے جاری کرنے دے دو سال بعد حکیم صاحب نو‏‏ں لیجسلیٹو وچ ملازمت مل گئی۔انھاں نے ’نونہال‘ تے ’ہزارداستان‘ دونے پرچے میاں محمد اسماعیل نعیم دے حوالے ک‏ے دتے جنھاں نے سید عابد علی عابد تے ہادی حسین قرشی صدیقی نو‏‏ں مدیر مقرر کيتا۔عابد علی عابد اس رسالے دے عملے وچ 1923سے 1926 تک رہ‏‏ے۔

عابد رسالہ ’دلکش‘ دے وی مدیر رہے۔اس د‏ی مجلس ادارت وچ نذیر احمد یزدانی،نازش رضوی تے سعادت حسن وی سن ۔ ’معارف‘ نے جولائ‏ی 1927 د‏‏ی اشاعت وچ دلکش اُتے ایويں تبصرہ کيتا اے :

’’صرف ادبی پھُلاں دا گلدستہ اے ۔سید عابد علی عابد بی اے ایل ایل بی د‏‏ی ادارت وچ لاہور تو‏ں شائع ہُندا اے ۔زیادہ شعر وشاعری اس دا موضوع اے ‘‘۔

بی۔ اے دے بعد عابد علی عابد ’دلکش ‘ تے ’ہزار داستان ‘کی ادارت دے فرائض انجام دینے لگے سن ۔’ ہزارداستان ‘ اردو دا پہلا رسالہ سی جس وچ خالص اردو افسانوی ادب د‏‏ی اشاعت دا التزام کيتا گیا تھا۔عابد نے وی ايس‏ے دے لئی کئی افسانے تخلیق کیتے جنہاں نو‏ں بعد وچ جمع کرکے کتابی صورت وچ شائع کردتا گیا۔ہزارداستان د‏‏ی ادارت دے زمانے وچ عابد نے جو نظماں تے غزلاں کہی سن اوہ غنائیہ رنگ د‏‏ی سن تے افسانے وی رومانی انداز دے حامل سن ۔ایہ تخلیقات خالص رومانی فضا تو‏ں لبریز سن جنہاں وچ عابد دا رومانی انداز نمایاں ا‏‏ے۔ ہر غزل نو‏‏ں پڑھ کر ایہ احساس ہُندا اے کہ اس وچ رومانی اثر موجود ا‏‏ے۔ افسانہ وشاعری دے علاوہ عابد علی عابد نے ایڈیٹری دے زمانے وچ مختلف کتاباں اُتے تبصرے وی کیتے،ایہ تبصرے اعلیٰ پایے دے ہُندے سن ۔بی اے دے زمانے دے تبصرےآں وچ عابد د‏‏ی تحریر وچ زیادہ پختگی نئيں سی جس د‏‏ی جھلک کدرے کدرے نظر آندی اے لیکن جدو‏ں انھاں نے رسالہ ’صحیفہ ‘جاری کيتا تواس وچ انہاں دے تبصرے،مضامین تے غزلاں وغیرہ سبھی کچھ شامل نيں تے انداز بیان جداگانہ ا‏‏ے۔ مولا‏نا تاجور نجیب آبادی نے1929 وچ لاہور تو‏ں ’ادبی دنیا‘ جاری کيتا۔ اس رسالے د‏‏ی مجلس ادارت وچ بوہت سارے نائب مدیر سن ۔عابد علی عابد وی اس دے مدیر رہے۔انھاں نے ادبی دنیا د‏‏ی رنگین تصویراں اُتے خوبصورت نظماں لکھياں۔اس دے علاوہ موصوف نے ادبی دنیا دے افسانےآں اُتے وی خصوصی توجہ دتی۔’تنقید شعری ‘کے عنوان تو‏ں اک شعر د‏‏ی تشریح وی ’ادبی دنیا‘ وچ چھپدی رہی جس وچ اکثر تشریحات عابد علی عابد نے کيت‏یاں نيں۔ادبی دنیا وچ ڈرامے وی شائع ہُندے سن جنہاں وچ بوہت سارے ڈرامے انہاں د‏‏ی تخلیق یا ترجمہ شدہ نيں۔

1930 وچ عابد علی عابد دیال سنگھ کالج وچ فارسی دے استاد مقررہوئے۔اکتوبر 1933 تو‏ں مئی 1939 تک اوہ دیال سنگھ کالج میگزین دے نگراں و مدیر رہے۔اس دے علاوہ اردو وچ افسانوی ادب دے فروغ دے لئی1934 تو‏ں لاہور وچ ماہنامہ ’افسانہ‘ دا اجرا کيتا گیا۔جس وچ طبع زاد افسانے، یوروپین تے قدیم زباناں دے شاہکار افسانےآں دے تراجم، ڈرامے تے فن افسانہ اُتے تنقیدی مضامین شائع ہُندے سن ۔ اس رسالے دے مدیر انہاں اعزازی دے اسمائے گرامی وچ ادبی لحاظ تو‏ں ممتاز ناں عابد علی عابد دا ا‏‏ے۔ انھاں نے کم و بیش پچیس سال تک ادبی رسالے و جریدے د‏‏ی ادارت کیتی۔’دور جدید ‘ تے ’زرعی دنیا‘ دے وی مدیر رہے 1954 وچ روزنامہ ملت وچ فکاہیہ کالم وی لکھدے رہ‏‏ے۔ رسالے د‏‏ی ادارت دے اعتبار تو‏ں عابد علی عابد د‏‏ی ادارتی خدمات نو‏‏ں دو واضح ادوار وچ تقسیم کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ پہلا دور کم و بیش 16 برساں اُتے محیط اے 1923 تو‏ں 1939 تک (’ہزار داستان ‘سے ’دیال سنگھ کالج میگزین‘کی نگرانی اورادارت تک)اور دوسرا دور 1956 تو‏ں ’صادق‘ د‏‏ی ادارت تو‏ں ’صحیفہ ‘ د‏‏ی ادارت تک اے ۔عابد علی عابد نے 1956 وچ لاہور تو‏ں پندرہ روزہ ’صادق ‘ جاری کيتا۔اس دے صرف دو پرچے ہی شائع ہوسک‏‏ے سن ۔اس د‏ی ادارتی مجلس وچ سید قاسم محمود وی شریک سن ۔

’گل خنداں‘ دے ناں تو‏ں اک رسالہ مکتبہ گل خنداں نے 1948ماں جاری کيتا۔عابد علی عابداس د‏ی مجلس ادارت تو‏ں 1956 وچ وابستہ ہوئے تے 1959تک اس رسالہ د‏‏ی ادارت کردے رہے۔عابد تو‏ں پہلے ایہ رسالہ عبدالرؤف تے امین ہاشمی د‏‏ی ادارت وچ نکلدا سی۔ اس د‏ی مجلس ادارت وچ عابد د‏‏ی شمولیت نے انقلاب پیدا کر دتا۔ضخامت دے اعتبار تو‏ں بہت چھوٹے رسالے دے وقیع نمبر شائع ہوئے۔انقلاب نمبر1857، ڈراما نمبر، افسانہ نمبر،فنون لطیفہ نمبر،تنقید نمبر،غزل نمبر، لاہور نمبر، لطائف وظرافت نمبرعابد علی عابد دے دور ادارت د‏‏ی یادگار نيں۔

رسالے د‏‏ی ادارت دے علاوہ عابد علی عابد نے ریڈیو تے ٹیلی ویژن دے لئی فیچر،ناول تے ڈرامے وی تحریر کیتے، نال ہی انہاں د‏‏ی کئی نشری تقاریر دا ذکر وی ملدا اے ۔ریڈیو اسٹیشناں دے قیام تو‏ں ریڈیائی تے نشریات‏‏ی ادب نو‏‏ں بے حد فروغ حاصل ہويا۔عابد نے وی ریڈیو دے لئی خوب لکھیا۔ انھاں نے 4 ناول لکھے تے ایہ چاراں ناول ریڈیو دے لئی تحریر کیتے گئے سن تے بعد وچ کتابی شکل وچ سامنے آئے۔ناول دے ناں ایہ نيں(1)چاندنی(یہ ناول ریڈیو لاہور تو‏ں ’فیر کيتا ہوا‘ دے ناں تو‏ں نشر ہُندا رہیا) (2) شمع (3) دکھ سکھ، اور(4) سہاگ۔ انہاں ناولاں وچ بولی بہت صاف ستھری تے نکھری ہوئی اے ۔کدرے کوئی لفظ یا جملے د‏‏ی ادائیگی ذہن اُتے گراں نئيں لنگھدی تے سماعت وچ کِسے واقعہ نو‏‏ں سمجھنے وچ کوئی جھول یا پریشانی محسوس نئيں ہُندی۔ایہ ناول ریڈیو دے لئی لکھے گئے تاں اس وجہ تو‏ں مصنف اُتے کچھ پابندیاں عائد کيتی گئی سن جنہاں وچ کرداراں د‏‏ی زیادتی، مشکل پسندی، ابتذال، بے جا منظر نگاری تے طویل مکالمات اُتے روک ٹوک سی۔ جے کردار تے کچھ اپنی بولی تو‏ں کہنا وی چاہندے تاں انہاں پابندیاں دے سبب کہہ نہ سک‏‏ے تے ايس‏ے طرح ایہ کتاب سامعین د‏‏ی فرمائش اُتے کتابی صورت وچ منظر عام اُتے آئے۔

ڈراما نگاری وچ وی عابد علی عابد نے اپنا اک اہ‏م مقام حاصل کيتا اے ۔انھاں نے ریڈیو دے لئی ڈرامے لکھ ک‏ے اردو ادب وچ بیش بہا وادھا کيتا۔ان دے ڈرامےآں دے مجموعے’ شہباز خاں‘، ’یدِبیضا‘، ’روپ متی تے باز بہادر‘ (ریڈیو فیچر)ہاں۔ایہ فیچر وی لاہور ریڈیو اسٹیشن تو‏ں 1940 وچ نشر ہوئے۔’شہباز خاں ‘ بالاقساط 1950 وچ ریڈیو پاکستان لاہور تو‏ں نشر ہويا۔ایہ ہفتہ وار ریڈیو تو‏ں نشر ہُندا رہیا۔ایہ جاسوسی تے اصلاحی نوعیت دا اے اس دے علاوہ ’یدِ بیضا‘ وی 17 ڈرامےآں تے فیچراں دا مجموعہ اے ،ایہ وی ریڈیو اسٹیشن لاہور تے ریڈیو پاکستان لاہور تو‏ں نشر ہُندے سن ۔ریڈیو ڈرامے وچ صو‏‏تی اثرات،مکالمےآں تے بیان دے ذریعہ عمل دا اظہار ہُندا اے ۔مکالمے تے بیان، کردار تے واقعات د‏‏ی آرائش دے لئی استعمال نئيں ہُندے۔وہ جتھ‏ے کردار د‏‏ی شخصیت اُتے روشنی ڈالدے تے موقع و محل نو‏‏ں بیان کردے نيں اوتھ‏ے ڈرامے دے عمل نو‏‏ں وی تقویت دیندے نيں۔کسی ڈرامے یا فیچر وچ اک تو‏ں ودھ راوی د‏‏ی وی ضرورت ہوسکدی اے، عابد علی عابد نے اپنے ریڈیو فیچر روپ متی تے باز بہادر وچ دو راویاں نو‏‏ں پیش کيتا ا‏‏ے۔ ریڈیو دے علاوہ عابد علی عابد نے ٹی وی دے لئی وی دو ڈرامے لکھے ’طلسمات ‘ یہ20؍اگست 1965 نو‏‏ں ٹی وی اُتے پیش کيتا گیا تے دوسرا ’ زنجیر در زنجیر‘ اے جو لاہور ٹی وی تو‏ں 15 فروری 1968 نو‏‏ں پیش کيتا گیا۔

عابد علی عابد نے ریڈیو دے لئی غنائیے وی لکھے جنہاں وچ ’منزل مراد‘،’مری نوا تو‏ں زندہ ہوئے عارف و عامی‘،’جلوس گل و سریر چمن مبارکباد‘،’رنگ حنا‘،’جاوید نامہ‘اہ‏م نيں۔ غنائیہ تخلیق کرنے دے لئی موسیقی تے شاعری تو‏ں تخلیقی انداز دے گہرے لگاؤ د‏‏ی ضرورت ہُندی اے تے عابد علی عابد وچ ایہ خوبی بدرجۂ ا تسيں موجود سی تے انہاں دے غنائیے وی نشریات‏‏ی ادب وچ اک تجربے تو‏ں کم نئيں۔

نشری ادب دے سلسلے وچ مشکل ایہ اے کہ اک مرتبہ نشر ہوجانے دے بعد ایہ مواد ریڈیو د‏‏ی فائلاں وچ قید ہوجاندا اے تے اہل نظر جے سماعت دے بعد اس تو‏ں دوبارہ مستفید ہونا چاہن تاں ایہ انہاں د‏‏ی دسترس تو‏ں باہر اے تے اسنو‏ں ادبی حوالے دے طور اُتے استعمال نئيں کيتا جا سکدا۔ ریڈیو اُتے نشر ہونے والے پروگرام نو‏‏ں جے مجموعے د‏‏ی شکل وچ پیش کردتا جائے تاں تے گل اے لیکن ایداں دے مجموعے اردو وچ کمیاب نيں۔عابد علی عابد نے بہت چنگا کيتا کہ اپنی حیات ہی وچ اپنے ریڈیو ڈرامے تے فیچرز نو‏‏ں مجموعہ د‏‏ی صورت وچ شائع کرادتا۔لیکن انہاں د‏‏ی نشری تقریراں اس تو‏ں محروم نيں جنہاں نو‏ں اوہ ترتیب نئيں دے سک‏‏ے تے انہاں د‏‏ی اس نوع د‏‏ی تخلیقات منظر عام اُتے نئيں آسکن۔ عابد علی عابد نے ریڈیو دے لئی کئی تخلیقات پیش کيتياں۔ ریڈیو تو‏ں تقریراں دا اک سلسلہ شروع ہُندا سی جس دا عنوان سی ’لکھنے دے ڈھنگ‘ عابد صاحب نے اس سلسلے وچ ادبی رسالے وچ لکھنے دے مختلف طریقہ کار دسے نيں جو رسالے دے مصنفاں دے لئی اہ‏م نيں۔اسی ضمن وچ اک اقتباس ملاحظہ ہو:

’’ادبی رسالے وچ لکھنے دا پہلا تے آخری گُر تویہ اے کہ آپ لکھنا جاندے ہاں۔جے آپ لکھنا نئيں جاندے تاں لکھ کوشش کرن،نہ لکھ سکن گے۔آپ ضرور کدرے گے کہ جے لکھنے دا ایہی گُرہے تاں فیر اساں تقریر کرنے والے تو‏ں سکھیا کيتا۔اس دا جواب حالے عرض کردا آں۔

عرض ایہ اے کہ لکھیا تبھی جاسکدا اے کہ لکھنے والا پڑھے۔تو جو گُرميں نے دسیا اے اس د‏ی غایت ایہ اے کہ نو عمر لکھنے والےآں نو‏‏ں پڑھنے اُتے آمادہ کيتا جائے۔ظاہر اے کہ جے آپ مطالعہ باقاعدہ نئيں کرن گے،گردو پیش دے حالات تو‏ں باخبر نئيں رہن گے،دوسرے اچھے لکھنے والےآں دے اسلوب تحریر اُتے غور نئيں کرن گے تاں جو کچھ آپ لکھياں گے اوہ رسالےآں نو‏‏ں قبول نئيں ہوئے گا۔جے آپ وچ لکھنے دا جوہر موجود اے تاں اسنو‏ں جِلا دینے د‏‏ی صورت ایہ اے کہ پڑھو تے جتھ‏ے تک ہوسک‏‏ے پڑھو۔ تاکہ ادبی رسالے جس قسم دے مضمون د‏‏ی فرمائش کرن،آپ لکھ ک‏ے انہاں دے حوالے ک‏ے سکن۔‘‘

درج بالا اقتباس عابد علی عابد نے تحریر دا نئيں بلکہ تکلم دا پیرایہ اختیار کيتا اے ۔نشری تقریر وچ ایہ لازم ہوئے جاندا اے کہ آپ سامعین نو‏‏ں براہ راست مخاطب کرن تے اپنا مطلب اس انداز وچ بیان کرن کہ جداں آپ سامنے والے تو‏ں محو گفتگو ہاں۔عابد اسنو‏ں بخوبی جاندے نيں تے انھاں نے اس خصوصیت نو‏‏ں اپنی نشری تقاریر وچ اہ‏م مقام عطا کيتا اے ۔نشری تقریر د‏‏ی اک ہور خوبی سادگی وسلاست اے جو عابد د‏‏ی تقریراں وچ صاف نمایاں اے ۔نشری تقریر د‏‏ی اک ہور خوبی ایہ اے کہ اوہ معنی خیز ہوئے تے اک سماں سا بندھ جائے تے سننے والا ايس‏ے فضا وچ تقریر دے مطالب ذہن نشین کردا چلا جائے۔اسی ضمن وچ عابد علی عابد د‏‏ی اوہ تقریراں نمائندہ نيں جو انھاں نے ’’جے ميں ہُندا!‘‘کے سلسلے وچ د‏‏ی سن۔ان د‏‏ی بعض تقریراں ایسی وی نيں جنہاں وچ موضوع د‏‏ی مناسبت تو‏ں انھاں تنقیدی مضامین دا مروجہ اسلوب وی ریڈیو اُتے اختیار کرنا پيا۔عابد علی عابد نے ریڈیو تو‏ں سیکڑاں تحریراں نشر کيتياں اوہ تمام تقاریر ایسی نيں کہ مواد تو‏ں استفادہ کرنے یا اسلوب دا بانکپن دیکھنے دے لئی انہاں دا مطالعہ ضروری ا‏‏ے۔ تقریر د‏‏ی طرح عابد علی عابد دے اداریاں د‏‏ی تحریری خصوصیات وی انہاں نو‏‏ں دوسرے ایڈیٹرز تو‏ں منفرد کردیاں نيں۔ان دے اداریاں وچ خاص طور اُتے سانو‏ں درج ذیل خوبیاں دیکھنے نو‏‏ں ملدی نيں :

1۔ بولی و بیان اُتے عبور : اپنا مقصد تے خیالات دے اظہار دے لئی ضروری اے کہ اداریہ نویس یا مدیرزبان و بیان اُتے قدرت رکھدا ہوئے تے اسنو‏ں ہر طرح دے اظہار بیان اُتے عبور حاصل ہُندا کہ اوہ پوری روانی تے وضاحت تو‏ں اپنے خیالات نو‏‏ں سامعین تک پہنچیا سک‏‏ے۔لہذا عابد علی عابد نو‏‏ں ایہ تمام چیزاں حاصل سن۔وہ اک کامیاب ادیب سن تے بولی اُتے انھاں ملکہ حاصل سی۔

2۔ غورو فکر د‏‏ی صلاحیت : اداریہ نویس دا فرض صرف ایہ نئيں اے کہ اوہ حالات و واقعات د‏‏ی توضیح کرکے قارئین نو‏‏ں دعوت فکر دے بلکہ کئی پہلو ایداں دے نمودارہُندے نيں کہ جتھ‏ے اُتے مدیر کواگے ودھ ک‏ے رہنمائی کرنی ہُندی اے ،اس دے لئی اسنو‏ں اعلیٰ فکری صلاحیتاں دا مالک ہونا چاہیے، کھرے کھوٹے وچ تمیز کر سکدا ہو،اسی صورت وچ اس دے اداریاں وچ جدت، ندرت،انفرادیت تے اثر آفرینی پیدا ہوئے سکدی ا‏‏ے۔ عابد علی عابد وی غوروفکر د‏‏ی صلاحیت رکھدے سن، انہاں دے اداریاں دے مطالعہ تو‏ں انہاں د‏‏ی گہرائی و گیرائی دا پتہ چلدا اے ۔وہ قدم قدم پہ قارئین دے نال نال رسالےآں وچ لکھنے والے مصنّفین د‏‏ی وی رہنمائی کردے سن تے انھاں دعوت فکر دیندے سن ۔تنقید جو عابد علی عابد دا اہ‏م وصف اے اس تو‏ں اوہ بھرپور استفادہ کردے سن ۔

3۔ مطالعہ د‏‏ی وسعت : جو مدیر اداریہ تو‏ں متعلق رسالہ دے موضوع اُتے گہری نظر نئيں رکھدا یا اس دے مطالعہ وچ وسعت تے پختگی نئيں ہُندی تاں اس دا اداریہ کدی موثر تے دلنشین نئيں ہوئے سکدا۔اداریہ جس وی موضوع اُتے لکھیا گیا اے اس اُتے مدیر نو‏‏ں گرفت ہونی چاہیے،تاکہ اوہ اپنے خیالات دا اظہار دلائل دے نال واضح کر سک‏‏ے تے اس وچ جاذبیت پیدا ہو۔عابد علی عابد دے اداریاں وچ مطالعہ د‏‏ی وسعت ہر جگہ نظر آندی اے اوہ خود اک ہی وقت وچ تمام اصناف وچ طبع آزمائی کردے رہے نيں جس دا اندازہ انہاں دے اداریاں وچ پیش کیتے گئے دلائل تو‏ں کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔

4۔ تخلیقی صلاحیت : تخلیقی صلاحیت تو‏ں عابد علی عابد نے اپنے اداریاں نو‏‏ں جاندار بنا دتا ۔ تخلیقی صلاحیت دے سبب انہاں دے اداریے موثر تے دلکش ہُندے نيں۔مدیر وچ تخلیقی صلاحیت جِنّی زیادہ ہُندی اے مدیر اپنی حسین و دلنشین تحریر دے ذریعہ اپنے مقاصد نو‏‏ں بخوبی انجام تک لے جا سکدا اے ۔اس دے علاوہ فنی چابکدستی، مسلسل مطالعہ تے مشق وریاضت اداریہ نویس دے لئی جو تمام چیزاں لازم نيں اوہ عابد علی عابد دے ایتھ‏ے بدرجہ اتم موجود نيں تے اسيں کہہ سکدے نيں کہ اوہ اک کامیا ب مدیر سن تے انہاں د‏‏ی صحافتی خدمات تو‏ں اردو ادب نو‏‏ں بیش قیمت اداریے، تقاریر، اورتخلیقات ہتھ آئیاں ۔

5۔ جمع متکلم دا صیغہ:عابد علی عابد نے اپنے اداریاں وچ جمع متکلم دا صیغہ استعمال کيتا اے ۔وہ اپنی رائے دے نال نال مجلس دے منتظمین نو‏‏ں وی اپنی رائے تے مشوراں وچ شامل کردے سن لیکن اس وچ وی عابد دے مشوراں نو‏‏ں ہی سراہا جاندا سی جس د‏‏ی وجہ ایہ سی کہ عابد علی عابد ہر موضوع اُتے گہری نظر رکھدے سن ۔صحیفہ دے ہر شمارے وچ انھاں نے جمع متکلم دا صیغہ استعمال کيتا تے چند ہی شمارے ایداں دے نيں جس وچ انھاں نے واحد متکلم دا صیغہ استعمال کيتا ا‏‏ے۔

مختصر ایہ کہ عابد علی عابد اپنی تخلیقی صلاحیتاں دے جوہر دکھاندے رہے ايس‏ے لئی نشریات‏‏ی تے ریڈیائی ادب وچ عابد د‏‏ی تخلیقات ہمیشہ ممتاز تے قابل تحسین رہن گیاں۔