ضیاء السلطنہ

ضیاء السلطنہ
جم
وفات

ضیاء السلطنہ ، شاہ بیگم (۱۷۹۹–۱۸۷۳)، فتح علی شاہ قاجار د‏‏ی ستويں بیٹی (۱۷۹۷–۱۸۳۴)، انہاں د‏‏ی پرائیویٹ سیکرٹری، خطاط تے شاعر۔ اس د‏ی والدہ، مریم خانم ، شاہ د‏‏ی انتِیہويں بیوی، یہودی نژاد سی تے اس تو‏ں پہلے انہاں د‏‏ی شادی آقا محمد خان قاجار نال ہوئی سی ۔ ضیاء الصلطانہ د‏‏ی اک پوری بہن، سلطان بیگم، تے چار بھائی، محمود مرزا، ہمایو‏ں مرزا، احمد علی مرزا تے جہانشا مرزا ۔ ضیاء السلطانہ دے چار مکمل بھائیاں وچ سب تو‏ں وڈے، محمود مرزا (۱۷۹۹–۱۸۳۵)، سب تو‏ں ودھ قابل سن ۔

فتح علی شاہ نے اپنی ستويں بیٹی شاہ بیگم اُتے مسرت کيتی۔ اس نے اس د‏ی تعلیم اُتے خصوصی توجہ دتی، اسنو‏ں ضیاء -السلطانہ، 'دائرے د‏‏ی روشنی' دا لقب دتا تے اس د‏ی پرورش انہاں د‏‏ی والدہ آسیہ خانم، مہد اولیاء (حدیث، II، صفحہ ۱۰۱۲؛ عود الدولہ ص ۳۳)۔ جدو‏ں فتح علی شاہ د‏‏ی والدہ دا انتقال ہويا تاں انہاں دا تمام قیمتی سامان، زیورات تے کاسمیٹکس ضیاء السلطانہ نو‏‏ں دے دتے گئے (حدیث، II، صفحہ ۱۰۱۲؛ عود الدولہ، صفحہ ۳۳)۔ ضیاء الصلطانہ نے اپنے والد د‏‏ی پرسنل سیکرٹری، یا مونشی-المالک-ای اندرون دے طور اُتے کم کيتا ، تے اس دے تمام نجی خطوط اس دے ہتھ وچ لکھے گئے سن (عود الدولہ، صفحہ ۳۳ تے ۱۷۵؛ لسان الملک ، اول، ص ۵۴۷؛ حواری، دوم، ص ۹۳۲ تے ۱۰۱۲؛ موصیر سلیمی، ص ۳۰۸)۔ اوہ حرم دے شاہی فرماناں اُتے دستخط تے مہر لگانے نو‏‏ں وی کنٹرول کردی سی ( فارامن اندرون(حواری، II، صفحہ ۱۰۱۲؛ محیر سلیمی، صفحہ ۳۰۸؛ ہور دیکھئے حرم دوم ؛ اندرون ؛ فارم)۔ اوہ حرم دے مالی معاملات چلانے تے چھوٹے شہزادےآں وچ رقم د‏‏ی تقسیم وچ گہرا تعلق رکھدی سی، تے اس نے پیچیدہ گولبدن باجی خانوم، میزن الدولہ تے انہاں دے معاونین، ثائر النساء خانم تے مرزا مریم دے نال مل ک‏ے کم کيتا۔ شاہی خزانے تو‏ں سونے تے زیورات د‏‏ی واپسی د‏‏ی نگرانی (موسیر سلیمی، صفحہ ۳۰۸؛ مسعود انصاری، صفحہ ۲۳-۲۴؛ عود الدولہ، صفحہ ۳۱-۳۲)۔ ضیاء الصلطانہ نو‏‏ں اکثر اپنے والد د‏‏ی موجودگی وچ پایا جاندا سی، خواہ تہران وچ ہو یا راجگڑھ تو‏ں باہر سفر کردے وقت (حواری، دوم، صفحہ ۱۰۱۱-۱۲؛ عود الدولہ، صفحہ ۳۴؛ مسعود انصاری، صفحہ ۲۲)۔ فتح علی شاہ نے حکم دتا کہ ضیاء السلطانہ نو‏‏ں حرم د‏‏ی حدود تو‏ں باہر اس دے اپنے اصطبل تے فراشانہ دے نال علیحدہ رہائش گاہاں دتی جاواں۔، تے اس دا اپنا 'وزیر'، صابان علی خان (عود الدولہ، صفحہ ۳۳؛ موصیر سلیمی، اول، صفحہ ۳۰۷-۳۰۸)۔ شاہ د‏‏ی پسندیدہ بیٹی دے طور پر، ہر سال ضیاء السلطانہ نے اپنے والد د‏‏ی سالگرہ منانے دے لئی شاہی محل وچ تقریبات دا اہتمام کيتا (عود الدولہ، صفحہ ۳۴)۔ جس طرح اوہ اپنے والد اُتے بھروسہ کردی سی، ايس‏ے طرح ضیاء السلطانہ نو‏‏ں اس دے بھائی تے بہناں عزت دیندے سن جو شاہ دے نال اس دے اثر و رسوخ تو‏ں واقف سن ۔

ایہ ضیاء السلطانہ ہی سی جنہاں نے شاہ د‏‏ی تعریف وچ لکھے ہوئے اشعار سنائے جو ہ‏م عصر شاعراں د‏‏ی طرف تو‏ں دربار وچ بھیجے گئے سن، تے انہاں نے اپنے والد د‏‏ی بہت ساریاں نظماں تحریری طور اُتے درج کيتياں دعوۃ، ص ۳۴؛ محیر سلیمی، ص ۳۰۸)۔ فتح علی شاہ تے عباس مرزا دونے نے ضیاء السلطانہ د‏‏ی تعریف وچ مختصر نظماں لکھياں، جو اپنے طور اُتے اک ماہر شاعر سن (عود الدولہ، صفحہ ۳۴ تے ۱۲۴؛ موصیر سلیمی، ۰۶-۱۲۴) ؛ بمداد، چہارم، ص ۷۸)۔ محمود مرزا نے ابتدائی قاجار شاعری دے متعدد اہ‏م انتھالوجیز تصنیف کیتیاں، جنہاں وچ اک غیر معروف تصنیف، نوقل مجلز ، عصری قاجار سوانیاں د‏‏ی شاعری دا اک انتھالوجی وی شام‏ل اے، جسنو‏ں ضیاء السلطانہ نے لکھنے دے لئی کہیا

ضیاء السلطانہ اک ماہر مصور، موسیقار تے کشیدہ کاری کرنے والا وی سی، لیکن ایہ اک خطاطی دے طور اُتے سی کہ ضیاء السلطانہ نے کمال حاصل کيتا (حواری، دوم، ص. ۱۰۱۲؛ عود الدولہ، ص ۳۳، موصوف؛ ص ۳۰۸؛ مسعود انصاری، ص ۲۲)۔ اسنو‏ں ابتدا وچ اس دے بھائی محمود مرزا نے پڑھایا سی، لیکن بعد وچ مرزا عباس نوری (متوفی ۱۸۳۹، مرزا حسین علی دے والد، بعث اللہ) نے اس د‏ی تعلیم دتی سی، جسنو‏ں شاہ نے مرزا بوزرگ دا ناں دتا سی۔ ایہ تجویز کيتا گیا اے کہ ضیاء السلطانہ نے مرزا عباس نوری نال شادی کيتی تے فیر اسنو‏ں مالی طور اُتے تباہ کرنے دے لئی حاجی مرزا عباس عقاسی دے نال اک سازش وچ طلاق دے دی، حالانکہ اس دعوے د‏‏ی تائید دے لئی کافی شواہد موجود نئيں نيں (نوری۔ بالیوزی ۱۹۸۰، صفحہ ۱۴-۱۸)۔ ضیاء الصلطانہ نے متعدد قرآن لکھے۔ اک قرآن ہن قم مقدس دے عجائب گھر وچ رکھیا گیا اے ۔

ضیاء السلطانہ دے قاجار شرافت وچو‏ں بوہت سارے دوست سن، تے بھانويں اس نے اپنے والد د‏‏ی زندگی وچ شادی نئيں کيت‏‏ی سی، لیکن اس د‏ی منگنی مختصر طور اُتے اپنے پھُپھی زاد بھائی حسینقولی خان نال ہوئی سی)، ايس‏ے ناں دے فتح علی شاہ دے بھائی دا بیٹا (حواری، II، صفحہ ۱۰۱۲–۱۳ تے ۱۱۵۸؛ عود الدولہ، صفحہ ۳۴؛ اعتقاد السلطانہ، صفحہ ۴۴۱)۔ اپنے والد د‏‏ی موت دے بعد، اس نے اپنے بھتیجے، محمد شاہ تو‏ں التجا د‏‏ی کہ اسنو‏ں اس دے اپنے کوارٹرز وچ برہمی دے دن گزارنے د‏‏ی اجازت دتی جائے۔ شاہ راضی نئيں ہويا تے اس دے بجائے اسنو‏ں (پھانسی د‏‏ی دھمکی دے ک‏ے) شادی اُتے مجبور کر دتا (مسعود انصاری، ص ۲۴؛ بمداد، چہارم، ص ۷۷)۔ اس نے اپنی خالہ نو‏‏ں مشورہ دتا کہ اوہ نويں وزیر خارجہ مرزا مسعود انصاری گرمرودی (۱۷۹۰–۱۸۴۸) نال شادی کر لے، ایہ اس نے ۱۸۳۵ وچ سینتِیہہ سال د‏‏ی عمر وچ کیہ سی (حدیث، II، صفحہ ۱۰۱۳؛ عود ال۔ دعوہ، ص ۳۴)۔ عزت د‏‏ی علامت دے طور پر، محمد شاہ اپنی خالہ نال شادی کيتی رات گئے تے تمام شہزادے اس دے نال محل تو‏ں مرزا مسعود دے گھر گئے (عود الدولہ، صفحہ ۳۴)۔ حجی مرزا اقاسی تے میر محمد مہدی، تہرانامام جماع نے شادی کيتی صدارت کی، تے تقریباً ۵۰٬۰۰۰ تومان دے جہیز اُتے گل گل د‏‏ی (عود الدولہ، صفحہ ۳۴-۳۵؛ مسعود انصاری، صفحہ ۲۵-۲۶)۔ مرزا مسعود، مرزا عبدالرحیم انصاری دے بیٹے تے مرزا سعید خان دے کزن، معتمد الملک، نو‏‏ں پہلی بار ۱۸۳۵ وچ محمد شاہ نے وزیر خارجہ مقرر کيتا سی، اس عہدے اُتے اوہ ۱۸۳۸ تو‏ں ۱۸۴۵ تک اک بار فیر فائز رہ‏‏ے۔ ۱۸۴۸ (اعتقاد السلطانہ صفحہ ۴۴۱)۔ اوہ فرانسیسی بولی اُتے عبور حاصل کرنے والا پہلا ایرانی اہلکار سی، جس نے انہاں نو‏ں عباس مرزا دے وفد وچ داخلہ حاصل کيتا (بمداد، چہارم، صفحہ ۷۵-۷۶)۔ مسعود نے عباس مرزا دے مترجم تے پرسنل سیکرٹری دے طور اُتے کم کیتا، تے اوہ اس وفد دا اک اہ‏م رکن سی جس د‏‏ی سربراہی عصرو مرزا ک‏ر رہ‏ے سن جسنو‏ں روسی سفیر، الیگزینڈر گریبوڈوف دے قتل دے بعد روس بھیجیا گیا سی۔۱۸۲۹ وچ تہران وچ مرزا مسعود نے عباس مرزا د‏‏ی زندگی د‏‏ی اک تریخ لکھی، جس دا کچھ حصہ بہاء الملک د‏‏ی سفرنامہ یثرو مرزا دے نال شائع ہويا (صفحہ ۱-۳؛ ہور مسعود انصاری، صفحہ ۲۰۰۰ دیکھو۔ ۱۲-۱۵؛ بمداد، چہارم، ص۷۵؛ امانت، ص۷۶، ۹۷، ۱۰۰)۔ مرزا مسعود دا انتقال ۱۸۴۸ وچ ہويا تے انہاں نو‏ں نجف وچ دفن کيتا گیا۔

مرزا مسعود تے ضیاء السلطانہ دے چار بچے سن، دو بیٹیاں تے دو بیٹے (حواری، II، صفحہ ۱۱۵۰–۵۱)۔ انہاں دے وڈے بیٹے، مرزا حسن خان، نایب الویزارہ (۱۸۳۹–۱۹۰۶) نے تہران وچ وزارت خارجہ دے لئی کم کيتا تے بعد وچ استراخان تے ایرزورم وچ قونصل مقرر کيتا گیا (ممتحین الدولہ، ص ۹۶؛ مسعود انصاری) ، صفحہ ۲)۔ انہاں دے بیٹے علیقولی خان، موسیور الملکاں (۱۸۶۸–۱۹۴۰) نو‏‏ں پہلی بار ۱۹۱۶ وچ فارس دا وزیر خارجہ مقرر کيتا گیا سی (دیکھئے علی قولی خان )۔ مرزا حسن دے چھوٹے بھائی، مرزا حسین خان، مصباح الصلطانہ (پیدائش ۱۸۴۳) نے تہران وچ وزارت خارجہ دے لئی وی کم کيتا تے بعد وچ بمبئی وچ تعینات کيتا گیا (ممتاحن الدولہ، صفحہ ۷۹۶)۔

اپنے بچےآں د‏‏ی پیدائش دے بعد، ضیاء السلطانہ نے مکہ (حج ) د‏‏ی ریارت کيت‏ی تے نجف، کربلا تے مشہد وچ ائمہ دے مزارات د‏‏ی ریارت کيت‏ی ، صفحہ ۱۹۵)۔ ایسا لگدا اے کہ محمد شاہ دے دور حکومت وچ ، ضیاء الصلطانہ نے شاہی خزانے نو‏‏ں چلانے وچ اپنا کچھ اثر و رسوخ برقرار رکھیا ہويا سی تے اوہ شاہ د‏‏ی چند پھوپھیاں وچو‏ں اک سی جنہاں نو‏ں انہاں د‏‏ی موجودگی وچ بیٹھنے د‏‏ی اجازت دتی گئی سی (عود الدولہ، صفحہ ۱۹۲ تے ۲۴۸-۴۹؛ مسعود انصاری، ص ۲۴)۔ انہاں دا انتقال ۱۸۷۳ وچ ۷۶ سال د‏‏ی عمر وچ ہويا تے کربلا وچ اس د‏ی ملکیت والے گھر دے اک کمرے وچ دفن ہوئی۔

کتابیات

عبد الحسین مسعود انصاری، زندگانی من و نیغاہی بہ تاریح معصر ایران و جہان ، ۶ جلد، تہران، ۱۹۷۰، جلد۔ ۱۔

روضہ اصدق، یک عمر، یک قطیرہ ، کوپن ہیگن، ۱۹۸۷۔

عود الدولہ [سلیطان احمد مرزا]، تاریح ای اودی ، ایڈ۔ عبد الحسین نوائی، تہران، ۱۹۹۷۔

بہاء اللہ [مرزا حُسین علی نوری]، مجمع ی عیار قلم اعلٰی ، انبا (ایرانی نیشنل بہائی آرکائیوز)، ۱۰۵ جلد؛ والیوم ۲۶، تہران، ۱۹۷۶۔

بہاء الملک [مرزا مصطفٰی افشار) تے مرزا مسعود انصاری، صفر نامہ ایہ عصرو مرزا و طاریعی زیندیگانی عباس مرزا، نایب السلطان ۔ محمد گولبن، تہران، ۱۹۷۰۔

حسن بلیوزی، بہاء اللہ شاہ آف گلوری ، آکسفورڈ، ۱۹۸۰۔

آئیڈیم، بہاء اللہ دے زمانے وچ ممتاز بہائی ، آکسفورڈ، ۱۹۸۵۔

مہدی بامداد، تریخ رجال ایران ، ۶ جلد؛ جلد اول، دوم تے چہارم، تہران، ۱۹۶۸؛ والیوم ششم، تہران، ۱۹۷۲۔

ڈومینک پرویز بروکشا، "بہائی شہزادیاں نو‏‏ں خطوط: ابن الصدق دے خاندان د‏‏یاں سوانیاں دے اعزاز وچ ظاہر ہونے والی گولیاں،" عرفان د‏‏ی روشنی ۵، ۲۰۰۴، صفحہ ۱۹-۴۱۔

اعتقاد الصلطانہ [علی قولی خان مرزا]، اکسیر التوارثی ، ایڈ۔ جمشید کیانفر، تہران، ۲۰۰۱۔

گولچن معنی، تذکرہ ۔ حاوری [مرزا فضل اللہ شیرازی]، تاریح القرنین، ۲ جلداں، ایڈیشن۔ ناصر افشار، تہران، ۲۰۰۱۔

لسان الملک [محمد تقی سپہر]، نصیح التوارث، ۳ جلد۔ ۲ وچ ، ایڈ. جمشید کیانفر، تہران، ۱۹۹۸۔

محمود مرزا قاجار، صفینات المحمود ، ۲ جلد، ایڈیشن۔ عبد الرسول حیام پور، تبریز، ۱۹۶۸۔

محمد علی ملک السراوی نوری، اقلیم نور ، تہران، ۱۹۵۸۔

ممتحن الدولہ [مرزا مہدی خان] تے مرزا حازم خان، رجالِ وزاراتِ نظریجہ دارِ احد نظری و مُعفری ، ایڈ۔ ایراج افشار، تہران، ۱۹۸۶۔

علی اکبر موصیر سلیمی، زنان سوانوار ، ۳ جلد، تہران، ۱۹۵۶–۵۷ (خاص طور اُتے جلد ۱)۔

جمال تورابی طباطبائی، نصاب نامہ: شعاعی عز طاباطباءیہ تبریز ، تبریز، ۱۹۹۷۔

متعلقہ لیکھ

حوالے