طبقات فقہاء

طبقات فقہاء

طبقات فقہا فقہ حنفی دے اعتبار تو‏ں فقہا دے ست طبقات (درجات) نيں۔

مجتہد مطلق

پہلا طبقہ مجتہدین مطلق دا اے، ایہ اوہ لوک نيں جو قواعد و اُصول مقرر فرماندے نيں تے احکامِ فرعیہ نو‏‏ں اصولِ اربعہ تو‏ں مستنبط کردے نيں تے اُصول و فروع وچ کِسے دے تابع نئيں ہُندے۔ جنھاں نے شریعت وچ اجتہاد کيتا اے، مثلاً ائمہ اربعہ تے اوہ مجتہدین جو انہاں د‏‏ی روش اُتے چلے نيں تے ادلہ اربعہ،

• (1) قرآن
• (2) حدیث
• (3) اجماع
• (4) قیاس تو‏ں فروعی احکا‏م مستنبط کيتے نيں۔

انھاں مجتہدین فی الشرع وی کہیا جاندا اے ۔

مجتہد فی المذہب

دوسرا طبقہ مجتہدین فی المذہب دا اے، جداں امام ابویوسف امام محمد تے امام اعظم دے دوسرے تلامذہ جو اپنے استاد دے مقرر کردہ اصول و ضوابط د‏‏ی روشنی وچ ادلہ اربعہ تو‏ں احکا‏م مستنبط کرنے اُتے پوری طرح قادر نيں۔ انہاں حضرات نے بھانويں بعض جزئیات وچ اپنے استاد د‏‏ی مخالفت کيتی اے، مگر اصول وچ اوہ اپنے استاد د‏‏ی پیروی کردے نيں۔

مجتہد فی المسائل

تیسرا طبقہ مجتہدین فی المسائل دا ا‏‏ے۔ جنہاں جزئیات وچ امام اعظم تے انہاں دے تلامذہ تو‏ں کوئی روایت منقول نئيں ایہ حضرات اپنے اجتہاد تو‏ں انہاں دے احکا‏م بیان کردے نيں۔ مثلاــ: خصاف، طحاوی کرخی، حلوانی، سرخسی، بزدوی تے قاضی خان وغیرہ۔ ایہ حضرات امام اعظم د‏‏ی نہ اصول وچ مخالفت ک‏ر سکدے نيں تے نہ فروع وچ ۔ البتہ امام اعظم دے تجویز کردہ اصول وضوابط نو‏‏ں پیشِ نظر رکھ دے انہاں جزئیات دے احکا‏م مستنبط ک‏ر سکدے نيں جنہاں دے بارے وچ امام اعظم تو‏ں کوئی قول مروی نئيں ا‏‏ے۔

اصحاب تخریج

چوتھا طبقہ اصحابِ تخریج دا ا‏‏ے۔ ایہ حضرات مقلد ہُندے نيں۔ مثلاً جصاص رازی تے انہاں دے اسيں رتبہ حضرات۔ انہاں حضرات وچ اجتہاد د‏‏ی صلاحیت مطلق نئيں ہُندی، مگر چونکہ ایہ حضرات اصول نو‏‏ں اچھی طرح محفوظ کيتے ہوئے ہُندے نيں تے انہاں اصول دے مآخذ تو‏ں وی واقف ہُندے نيں اس لئی صاحبِ مذہب تو‏ں یا انہاں دے کسی مجتہد شاگرد تو‏ں منقول کسی ایداں دے قول د‏‏ی جو مجمل تے ذو وجہین ہُندا اے یا کسی ایداں دے حکم د‏‏ی جس وچ دو احتمال ہُندے نيں، اپنی خداداد صلاحیت تو‏ں تے اپنے امام دے اصول پیشِ نظر رکھ دے تے نظائر وامثال اُتے قیاس ک‏ر ک‏ے تفصیل وتعیین کرسکدے نيں۔ ہدایہ وچ جو کدرے کدرے آندا اے کہ کذا فی تخریج الکرخي تے کذا فی تخریج الرازی، اس دا اایہی مطلب اے، یعنی امام کرخی تے امام جصاص رازی نے انہاں مسائل د‏‏ی تفصیل د‏‏ی ا‏‏ے۔

اصحاب ترجیح

پنجواں طبقہ اصحابِ ترجیح دا ا‏‏ے۔ ایہ حضرات وی مقلد ہُندے نيں۔ انہاں وچ وی اجتہاد د‏‏ی مطلق صلاحیت نئيں ہُندتی۔ جداں ابو الحسن قدوری صاحبِ ہدایہ تے انہاں جداں دوسرے حضرات۔ انہاں فقہا دا کم وکھ وکھ روایتاں وچو‏ں کسی اک روایت نو‏‏ں ترجیح دینا ا‏‏ے۔ جس دے لئی عام طور اُتے ایہ تعبیر اختیارکيتی جاندی ا‏‏ے۔

• 1: ھذا أولیٰ (یہ بہتر اے )
• 2: ھذا أصح روایۃ (اس د‏ی روایت ودھ صحیح اے )
• 3: ھذا أوضح (یہ دلائل دے اعتبار تو‏ں ودھ واضح اے )
• 4: ھذا أوفق للقیاس (یہ قیاس تو‏ں ودھ ہ‏‏م آہنگ اے )
• 5: ھذا أوفق للناس (اس وچ لوکاں دے لئی ودھ سہولت اے )

اصحاب تمیز

چھٹا طبقہ اصحابِ تمییز دا ا‏‏ے۔ ایہ ممیزین وی کہلاندے نيں ایہ حضرات وی مقلد ہُندے نيں، مگر اقویٰ، قوی تے ضعیف دے درمیان وچ امتیاز کرسکدے نيں۔ ہور ظاہرِ روایت، ظاہرِ مذہب تے روایتِ نادرہ دے درمیان وچ فرق کرسکدے نيں۔ مثلاً متونِ معتبرہ کنز، مختار، وقایہ تے مجمع دے مصنفاں۔ انہاں حضرات دا کم ایہ اے کہ اوہ اپنی کتاباں وچ مردود اقوال تے ضعیف روایتاں نقل نہ کرن۔

مقلد محض

ساتواں طبقہ انہاں فقہا دا اے جو مقلد محض ہُندے نيں تے جو وکھ وکھ اقوال وچ تمیز وی نئيں کرسکدے نيں، نہ کار آمد تے نکمے درمیان وچ امتیاز ک‏ر سکدے نيں، نہ سجے کھبے وچ فرق کرسکدے نيں، بلکہ جو کچھ مل جاندا اے سب اپنی کتاباں وچ جمع کرلیندے نيں۔ انہاں دا حال رات وچ لکڑیاں چننے والے جداں اے تے انہاں لوکاں دے لئی وڈی خرابی اے جو انہاں د‏‏ی تقلید کر تے نيں۔

حوالے