عبد اللہ بن سبا تے دوسرے تاریخی افسانے جلد 3

عبدا لله بن سبا تے سبائياں د‏‏ی داستان د‏‏ی تحقيق

پہلی فصل

عبدا لله بن سبا حدیث و رجا ل د‏‏ی کتابو ں ميں

عبدا لله بن سبا دے بارے ميں کشی د‏‏ی روایتيں ۔

عبدا لله بن سبا تو‏ں متعلق روایتاں ميں تناقض

مرتداں نو‏‏ں جلانے د‏‏ی روایتيں ۔

مرتداں نو‏‏ں جلانے د‏‏ی روایتاں د‏‏ی تحقيق جلانے د‏‏ی روایتاں دے بارے ميں ہور تحقيق شيعاں د‏‏یاں کتاباں ميں مرتداں نو‏‏ں جلانے د‏‏ی روایتاں کامعيار

مرتداں نو‏‏ں جلانے د‏‏ی روایتاں دا حقيقی پہلو

مباحث کاخلاصہ تے نتيجہ

اس حصہ دے مآخذ

کشی د‏‏ی روایتيں

و من رجال الکشی انتشرت هذه الروایات فی کتاباں الشيعه

یہ روایتيں ، صرف رجالِ کشی تو‏ں شيعہ کتاباں ميں آگئي ہيں ۔

مؤلف

ا س کتاب د‏‏ی پہلی جلد د‏‏ی ابتدا ميں اساں عبدا لله بن سبا دے افسانہ دا خلاصہ بيان کيا تے کہیا: سيف د‏‏ی دروغ بافی د‏‏ی بنياد اُتے ، اس افسانہ دا ہيرو یعنی “ عبدا لله بن سبا ” یمن دے یہودیاں ميں تو‏ں اک شخص سی ، جو ریا کاری تے زور و زبردستی تے اسلامی ملکاں ميں شورشيں تے فتنہ انگيزیاں کرنے نيز مسلماناں ميں اختلاف و افتراق نو‏‏ں بڑهاوادینے کيلئے یمن تو‏ں اسلامی ملکاں دے وڈے شہراں دا سفر کيااور اسلام دا اظہار کرکے اس نے مسلماناں ميں وصی ، رجعت تے عثمان د‏‏ی غصبيت دا عقيدہ پھيلایا ، تے انہاں عقائد نو‏‏ں ایجاد کرکے اسلامی شہراں ميں وڈے پيمانے اُتے فتنے تے اختلافات بر پا کيتے ایتھ‏ے تک کہ عثمان دے قتل تے جنگ جمل دا سبب بنیا۔

یہ سی عبدا لله بن سبا دے افسانہ دا خلاصہ ، جسنو‏ں سيف بن عمر نے جعل کرکے مسلماناں تے اسلامی تمدن دے مآخذ ميں اس د‏ی اشاعت د‏‏ی اے ۔

اساں افسانہ عبدلله ابن سبا د‏‏ی تشریح تے اس اُتے دقيق بحث و تحقيق نو‏‏ں سيف د‏‏ی تمام جعليات و تخليقات اُتے بحث و تحقيق دے بعد چھوڑدتا اے ۔خود عبدا لله بن سبا دے بارے ميں حدیث ، رجال تے تریخ د‏‏یاں کتاباں ميں درج گلاں نو‏‏ں اختتامی بحثاں ميں بيان کرن گے۔ ليکن عبد الله بن سبا د‏‏ی شخصيت دے بارے ميں جو کثرت تو‏ں سوالات اسيں تو‏ں کيتے گئے ہيں تے اس سلسلہ ميں جو پے در پے اسيں تو‏ں اس دے بارے ميں ساڈا عقيد پُچھیا گيا اے ، اس امر دا سبب بنا کہ بحث دے اس حصہ نو‏‏ں وقت تو‏ں پہلے شروع کرن تو‏ں کہ منظور نظر مباحث دا اک حصہ واضح ہونے دے ضمن ميں انہاں سوالات دا جواب وی دتا جاسک‏‏ے تے عبدا لله بن سبا دے بارے ميں ساڈا عقيدہ وی واضح تے روشن ہوجائے ۔

اسی لئے اسيں پہلے حدیث تے رجال د‏‏یاں کتاباں ميں عبدا لله بن سبا دے قيافہ د‏‏ی تحقيق کردے ہيں تے آخر ميں ا س دے بارے ميں اپنا نظریہ بيان کرن گے:

١۔ امام محمد باقر عليہ السلام تو‏ں کشی د‏‏ی روایت:

کشی امام محمد باقر عليہ السلام تو‏ں نقل کردا اے کہ عبدا لله بن سبا نبوت دا دعوی کردا سی تے ایسا ظاہر کردا سی کہ امير المؤمنين عليہ السلام الوہيت تے خدائی مقام دے مالک ہيں ۔

جب ایہ خبر امير المؤمنين عليہ السلام کوپہنچی ، تاں انہاں نے ابن سباکو طلب کيا تے اس بارے ميں اس تو‏ں سوال کيا ، ابن سبا نے اپنے اس عقيدہ دا فوراً اعتراف کيا تے کہیا: جی ہاں آپ اوہی خدا ہيں ! تے وادھا کيا کہ ميرے دل ميں ایہی الہام ہويا اے کہ آپ خدا ہيں تے ميں آپ دا پيغمبر ہاں ۔

امير المؤمنين عليہ السلام نے فرمایا: افسوس ہوئے تسيں اُتے ! شيطان نے تجھ اُتے اثر کيا اے ،

اور تيرا مذاق اڑایا اے تيری ماں تيری سوگوار بنے اس بيان تے فاسد عقيدہ تو‏ں دست بردار ہوجاؤ تے توبہ کرو!

ابن سبا اپنی گل اُتے اصرار کردا رہیا تاں امير المؤمنين عليہ السلام نے اسنو‏ں جيل ميں ڈال دتا تے اسنو‏ں تين دن د‏‏ی مہلت دتی تو‏ں کہ توبہ کرے ، ليکن اس نے توبہ نہيں د‏‏ی ۔

امير المؤمنين عليہ السلام نے وی اسنو‏ں مقررہ مہلت دے بعد نذرآتش کيااور فرمایا :

اس اُتے شيطان مسلط ہوگيا اے تے اس نے ایہ عقيدہ اسنو‏ں تلقين کيا ا‏‏ے۔

٢۔ اما م جعفرصادق عليہ السلام تو‏ں کشی د‏‏ی روایت:

کشی ہشام بن سالم تو‏ں نقل کردا اے کہ اس نے کہیا: ميں نے امام صادق عليہ السلام تو‏ں جدو‏ں کہ اوہ اپنے اصحاب دے نال عبدا لله بن سبا دے عقيدہ دے بارے ميں گفتگو ک‏ر رہ‏ے سن سنیا کہ اوہ فرماندے سن ، جدو‏ں ابن سبا نے علی عليہ السلام د‏‏ی الوہيت دے بارے ميں ا پنا عقيدہ ظاہرکيا ، تاں امير المؤمنين عليہ السلام نے اس تو‏ں چاہیا کہ اوہ اپنے عقيدہ تو‏ں دست بردار ہوجائے تے توبہ کرے ۔ ليکن اس نے توبہ نہيں د‏‏ی فیر امير المومنين عليہ السلام نے اسنو‏ں اگ ميں ڈال کر جلادتا ۔

٣۔ اما م صادق ں تو‏ں کشی د‏‏ی اک ہور روایت :

کشی ابان بن عثمان تو‏ں نقل کردا اے : ميں نے امام صادق عليہ السلام تو‏ں سنیا کہ اوہ فرماندے سن : خدا لعنت کرے عبدا لله بن سبا اُتے کہ اوہ امير المؤمنين عليہ السلام د‏‏ی ربوبيت تے الوہيت دا قائل سی ، جدو‏ں کہ خدا د‏‏ی قسم آنحضرت عليہ السلام خدا دے اک مطيع تے فرمانبردار بندہ دے علاوہ کچھ نہيں سن ۔ افسوس اے انہاں اُتے جو اسيں اُتے تہمتيں لگاندے ہيں ۔ بعض لوک ساڈے بارے ميں ایسی باتيں کردے ہيں تے ساڈے لئے ایداں دے اوصاف دے قائل ہيں کہ اسيں خود اپنے لئے انہاں چيزاں دے قائل نہيں ہيں ۔ اس قسم دے اوصاف جو خدا تو‏ں مخصوص ہيں اسيں تو‏ں مربوط نہيں ہيں ۔ خدا د‏‏ی قسم اسيں ایداں دے افرا دسے بيزار ہيں ۔

۴ ۔امام سجادں تو‏ں کشی د‏‏ی روایت:

کشی اما م سجاد عليہ السلام تو‏ں نقل کرتاہے کہ انہاں نے فرمایا: خدا انہاں اُتے لعنت کرے جو ساڈی طرف جھوٹی نسبت دیندے ہيں جدو‏ں مینو‏ں عبدا لله بن سبا یاد آندا اے تاں ميرے بدن دے رونگٹے کھڑے ہوجاندے ہيں اس نے اک وڈی چيز د‏‏ی دعویٰ کيا سی ، خدا اس اُتے لعنت کرے ۔ایہ کيا عقيدہ سی جس دا اس نے اظہار کيا ؟! خدا د‏‏ی قسم علی ابن ابيطالب عليہ السلام خدا دے صالح بندہ تے رسول خدا صلی الله عليہ وآلہ وسلم دے بھائی سن اوہ خدا دے حضور صرف خدا و رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم د‏‏ی اطاعت د‏‏ی رو تو‏ں عالی ترین مقام اُتے پہنچے سن ۔جس طرح صرف خداوند عالم د‏‏ی اطاعت تو‏ں پيغمبر صلی الله عليہ و آلہ وسلم عالی ترین مقام اُتے فائز ہوئے سن ۔

۵ ۔امام جعفر صادق ں تو‏ں کشی د‏‏ی روایت کشی امام صادق عليہ السلام تو‏ں نقل کرتاہے کہ انہاں نے فرمایا : اسيں اک سچے اورراست گو خاندان ہيں تے کدی وی ایداں دے کذاب او رجھوٹھے افراد تو‏ں خوشحال نہيں ہيں جو اسيں اُتے جھوٹھ باندتے ہيں ایہ جھوٹھے لوک اسيں اُتے جھوٹھ د‏‏ی نسبت دے ک‏‏ے ساڈی صحيح گل نو‏‏ں لوکاں د‏‏ی نظراں ميں بے اعتبار بنا‏تے ہيں اس دے بعد امام نے وادھا کيا۔

پيغمبر صلى اله عليه وسلملوکاں ميں سب تو‏ں سچے سن ، ليکن مسيلمہ نے انہاں اُتے کئی جھوٹھ د‏‏ی نسبت دتی ۔ امير المؤمنين رسول خدا صلى اله عليه وسلمکے بعد لوکاں ميں سب تو‏ں سچے سن ، ليکن عبدا لله بن سبا نے انہاں اُتے جھوٹھ د‏‏ی نسبت دتی تے اس برے کم تو‏ں انہاں د‏‏ی سچی گل نو‏‏ں جھوٹھ د‏‏ی صورت ميں پيش کرکے انہيں بے اعتبار بناتاہے ۔ عبدا لله بن سبا اوہ سی جس نے خداوند عالم اُتے وی جھوٹھ د‏‏ی نسبت دتی اے ( اس دے بعد امام صادق عليہ السلام نے فرمایا :

ابا عبدا لله الحسين بن علی وی مختار دے جال ميں پهنس گئے سن )(۱)

عبدا لله بن سبا دے بارے ميں کشی د‏‏ی وضاحت کشی مذکوہ پنجگانہ روایتاں نو‏‏ں نقل کرنے دے بعد کہندا اے : بعض مؤرخين نے نقل کيا اے کہ عبدالله بن سبا اک یہودی سی، اس دے بعد اس نے اسلام قبول کيااور علی عليہ السلام دے اصحاب ميں شامل ہوگيا اوہ جس طرح یہودی ہونے دے دوران یوشع نون دے بارے ميں غلو آميز عقيدہ رکھدا سی کہ جو حضرت موسی دے وصی ہيں ايس‏ے طرح اسلام د‏‏ی طرف مائل ہونے تے پيغمبر خدا صلى اله عليه وسلم د‏‏ی رحلت دے بعد علی دے بارے ميں وی اس غلو و افراط ميں مبتلا ہوگيا۔ اوہ پہلا شخص تھاجس نے پيغمبر اسلام صلی الله عليہ و آلہ وسلم د‏‏ی وفات دے بعد علی ابن ابيطا لبں د‏‏ی امامت تے انہاں د‏‏ی خلافت دا عقيدہ لوکاں د‏‏ی زباناں اُتے جاری کيا تے حضرت ں دے دشمناں تو‏ں بيزاری تے دوری اختيار د‏‏ی ۔ حضرت دے مخالفاں دے نال سخت مخالفت کيتی تے انہاں د‏‏ی تکفير د‏‏ی ۔ ايس‏ے لئے شيعاں دے مخالفين کہندے ہيں : تشيع دا سرچشمہ در حقيقت یہودیت اے ۔

____________________

۱: حدیث دا آخر جملہ وادھا اے جو کتاب اختيار رجال کشی ميں اس حدیث دے ذیل ميں مقلاص بن ابی خطاب د‏‏ی ۱ ص ٣٠۵ د‏‏ی تشریح ميں آیا اے ۔

ان روایتاں د‏‏ی جانچ پڑتال کشی نے عبدا لله بن سبا د‏‏ی وضاحت ميں جو روایتيں نقل کيتی ہيں اوہ انہاں روایتاں دا خلاصہ جنہيں عبدا لله بن سبا دے بارے ميں سيف نے نقل کيا اے تے طبری نے وی اس تو‏ں نقل کيا اے تے دوسرےآں نے طبری تو‏ں نقل کيا اے اساں کتاب د‏‏ی پہلی جلد ميں اس د‏ی تحقيق د‏‏ی اے ۔ليکن ،مذکورہ پنجگانہ روایتيں ، جنہيں کشی نے نقل کيا اے اسيں انہاں دے مضمون نو‏‏ں کشی تو‏ں پہلے یا اس دے زمانے ميں “ملل و نحل” تے ادیان تے عقائد د‏‏ی شناخت دے بارے ميں لکھی گئی کتاباں تو‏ں حاصل کردے ہيں ۔

کشی ابن بابویہ (وفات ٣ ٦ ٩ هء ) دا ہ‏معصر سی، اس د‏ی روایتاں دا مضمون کتاب “المقالات” تاليف سعد بن عبدا لله اشعری (وفات ٣٠١ هء) ، کتاب “ فرق الشيعہ ” تاليف نوبختی (وفات ٣١٠ هء) تے “ مقالات الاسلاميين ” تاليف علی ابن اسماعيل ( وفات ٣٣٠ هء ) ميں نقل ہويا ا‏‏ے۔ ایہ سب مؤلفين کشی تے ابن بابویہ تو‏ں پہلے سن ،فرق صرف اِنّا اے کہ انہاں نے انہاں روایتاں نو‏‏ں اک ہی روش تے سياق ميں سند دے بغير نقل کيا اے ، ليکن رجال کشی ميں ایہ روایتيں مختلف صورتاں ميں تے سند دے نال نقل ہوئی ہيں انشاء الله اسيں انہاں پرآنے والی فصل ميں تحقيق کرن گے ۔

یہ روایتيں “ معرفة الناقلين” نامی رجال کشی تو‏ں شيعاں د‏‏ی دوسری کتاباں ميں درج ہوک‏ے منتشر ہوئی ہيں ۔ کيونکہ شيخ طوسی وفات ۴٦ ٠ هء) نے ايس‏ے رجال کشی نو‏‏ں خلاصہ کرکے اس دا ناں “ اختيار معرفة الرجال ” رکھیا اے تے ایہی کتاب اج رائج تے معروف تے ساڈی دسترس ميں اے ۔

اس دے علاوہ احمدبن طاؤس ( وفا ت ٦ ٧٣ ئه) نے اپنی کتاب “ حل الاشکال ” ٦۴۴ ئه )ميں تاليف د‏‏ی اے ، اس نے اس کتاب ميں مندرجہ ذیل پنج کتاباں د‏‏ی عبارتاں نو‏‏ں یکجا ک‏ے دتا اے:

١۔ رجال شيخ طوسی ۔

٢۔ لسٹ شيخ طوسی ۔

٣۔ اختيار رجال کشی ، تاليف شيخ طوسی ۴ ۔ رجال نجاشی ( وفات ۴۵ ٠ هء) تے ۵ ۔ کتاب ‘ ‘ الضعفاء” جو ابن غضائری ( وفات ۴ ٠٠ هء) تو‏ں منسوب اے ، ابن طاؤس دے بعد ، انہاں دے دو شاگرداں نے اس د‏ی پيروی د‏‏ی تے انہاں دے استاد نے جو کچھ اپنی کتاب ميں درج کيا اے ، انہاں نے وی ايس‏ے نو‏‏ں من و عن اپنی کتاباں ميں نقل کردتا اے انہاں دو ميں تو‏ں اک علامہ حلی (وفات ٧٢ ٦ ه) ہيں جنہاں نے اپنی رجال د‏‏ی کتاب “ خلاصة الاقوال” ميں ا ور دوسرے ابن داؤد اے جنہاں نے ( ٧٠٧ ئه) ميں تاليف کيتی گئی اپنی رجال د‏‏ی کتاب ميں درج کيا اے انہاں دے بعد مرحوم شيخ حسن بن زین الدین عاملی ( وفات ١٠١١ هء) نے “ اختيار رجال کشی ” نو‏‏ں ابن طاؤس د‏‏ی کتاب “ حل الاشکال ” تو‏ں وکھ کرکے اس دا ناں “ تحریر طاوس ”

رکھیا اے ، قہبائی نے ١٠١ ٦ ئه ) ميں تاليف کيتی گئی اپنی کتاب “ مجمع الرجال ” ميں مذکورہ پنجگانہ کتاباں نو‏‏ں اکٹها کرکے اپنی کتاب ميں انہاں کتاباں د‏‏ی من و عن عبارتاں نو‏‏ں نقل کيا اے ۔

اس طرح ایہ کتابيں شيعہ دانشوراں ميں رجال و حدیث دے راویاں دے بارے ميں بحث و تحقيق دے منابع و مآخذ قرار پائی ہيں تے رجال شناسی ميں شيعاں دے مباحث ، صرف انہاں کتاباں اُتے منحصر ہيں ۔ انہاں کتاباں دے مؤلفين نے مطالب نو‏‏ں اک دوسرے تو‏ں نقل کرکے اک کتاب تو‏ں دوسری کتاب ميں منتقل کردیاا‏‏ے۔

بعد ميں آنے والے علماء حدیث تے رجال نے وی ايس‏ے روش نو‏‏ں جاری رکھیا اے ،جيسے:

ا لف ) تفرشی : جو علمائے رجال ميں تو‏ں اک ہيں نے ١٠١ ۵ ئه) ميں تاليف کيتی گئی اپنی کتاب “نقد الرجال ” ميں “ ابن سبا ” دے حالات د‏‏ی تشریح ميں کشی د‏‏ی روایتاں ميں تو‏ں اک نو‏‏ں نقل کياہے اورعلامت “کش ” تو‏ں اسنو‏ں مشخص کيا ا‏‏ے۔

ب) اردبيلی : اس نے ١١٠٠ ئه ميں تکميل نو‏‏ں پہنچائی گئی اپنی تاليف “ جامع الرواة ”

ميں عبدا لله بن سبا دے حالا ت د‏‏ی تشریح نو‏‏ں کشی تے انہاں تو‏ں نقل کيا اے جنہاں نے کشی تو‏ں ليا اے تے اسنو‏ں علامت “کش” تو‏ں مشخض کيا اے ۔

ا ن دے علاوہ علم رجال دے دوسرے دانشوراں نے وی ايس‏ے روش د‏‏ی تقليد کردے ہوئے رجال کشی تے انہاں دے تابعين نو‏‏ں اپنا منبع و مآخذقرار دتا۔

علمائے حدیث:

ج ) علمائے حدیث ميں تو‏ں علامہ مجلسی ( وفات ١١١٠ ئه) نے کشی د‏‏ی پنجگانہ روایتاں نو‏‏ں ايس‏ے بيان و وضاحت دے نال جسنو‏ں آخر ميں ذکر کياہے اپنی اہ‏م ترین کتاب “

بحار الانوار ” ميں نقل کيا اے ۔

د) شيخ محمد بن حسن حر عاملی ( وفات ١١٠ ۴ ئه) جو اکابرعلمائے حدیث ميں شمار ہوتےہيں ، نے اپنی کتاب “ تفصيل الوسائل ” ميں عبدا لله بن سبا دے بارے ميں کشی د‏‏ی پہلی تے دوسری روایت نقل کيتی اے ۔

ه) ابن شہر آشوب ( وفات ۵۵ ٨ ئه )نے وی اپنی کتا ب“ مناقب ” ميں کشی د‏‏ی پہلی روایت نو‏‏ں اس دے مآخذ د‏‏ی طرف کسی قسم دا اشارہ کيتے بغير نقل کيا اے ۔

بات دا خلاصہ خلاصہ ایہ کہ اسيں عبدا لله بن سبا دے بارے ميں شيعہ کتاباں ميں ذکر کيتی گئی روایتاں دے بارے ميں تحقيق دے دوران اس نتيجہ اُتے پہنچے کہ ایہ سب روایتيں کتاب رجال کشی تو‏ں نقل کيتی گئی ہيں تے درج ذیل منابع نے وی انہاں روایتاں نو‏‏ں ايس‏ے تو‏ں نقل کيا اے:

١۔ “ اختيار رجال کشی ” ت اليف شيخ طوسی (وفات ۴٦ ٠ هء(١١١ هء(

٢۔ “ بحار الانوار ” ت اليف مجلسی ( وفات ١

٣۔ “وسائل ” ت اليف شيخ حر عاملی ( وفات ١١٠ ۴ ئه(

۴ ۔ “جامع الرواة ” ت اليف ا ردبيلی ( وفات ١١٠٠ هء(

۵ ۔“ مجمع الرجال” ت اليف قہپائی ( وفات ١٠١ ٦ هء(

٦ ۔ “نقد الرجال” ت اليف ت فرشی (وفات ١٠١ ۵ هء(

٧۔ “تحریر طاؤس” ت اليف شيخ حسن عاملی(وفات ١٠١١ هء(

٨۔ “الخلاصہ ” ت اليف علامہ حلی ( وفات ٧٢ ٦ هء(

٩۔ “رجال” ت اليف ا بن داؤد ( وفات ٧٠٧ هء(

١٠ ۔ “حل الاشکال” ت اليف ا حمد بن طاؤس( وفات ٦ ٧٣ هء(

١١ ۔“ مناقب ” ت اليف ا بن شہر آشوب (وفات ۵ ٨٨ هء (

رجال کشی تے اس د‏ی روایتاں د‏‏ی جانچ پڑتال

روی الکشی عن الضعفاء کثيراً و فی رجاله اغلاط کثيرة

کشی غير قابل اعتماد افراد تو‏ں بہت روایتيں نقل کردا اے تے اس د‏ی کتاب رجال غلطياں تو‏ں بھری پئی اے

. نجاشی جدو‏ں کہ ساڈے لئے ایہ واضح ہوگياکہ شيعاں د‏‏ی حدیث تے رجال د‏‏ی تمام کتاباں نے عبدا لله بن سبا د‏‏ی غلو د‏‏ی داستان نو‏‏ں کسی د‏‏ی معروف کتاب “ معرفة الناقلين ” تو‏ں نقل کياہے ،تواب ہميں مذکورہ کتاب تے اس د‏ی روایتاں د‏‏ی جانچ پڑتال اُتے توجہ دینی چاہیدا ۔

١۔ کتاب ‘ ‘ معرفة الناقلين ” دا مؤلف اس کتاب دا مؤلف ، ابو عمر محمد بن عمرو بن عبدا لعزیز کشی اے ، نجاشی نے اس دے بارے ميں کہاہے : کشی اک مؤثق تے قابل اعتماد شخص اے ليکن اس نے کثرت تو‏ں ضعيف تے ناقابل اعتماد افراد تو‏ں روایت نقل کيا اے مزیدکہندا اے کشی عياشی دا شاگرد سی لہذا اس نے بعض مطالب ايس‏ے تو‏ں سيکهے ہيں تے عياشی دے حالات د‏‏ی تشریح ميں ایويں کہندا اے : اوہ ضيعف تے ناقابل اعتماد افراد تو‏ں زیادہ نقل کردا اے: نيز عقيدہ و مذہب دے لحاظ تو‏ں ابتداء ميں مکت‏‏ب تسنن دا پيرو سی تے اہل سنت د‏‏ی احادیث نو‏‏ں زیادہ سن چکيا سی ،

لہذا اس نے ایسی احادیث زیادہ نقل کيتی ہيں ۔

٢۔ معرفة الناقلين یا رجال کشی رجال کشی “معرفة الناقلين عن الائمة المعصومين ” دے ناں تو‏ں سی ۔ شيخ طوسی نےاس دا خلاصہ کيا اے تے اس دا “ اختيار رجال الکشی ” ناں رکھیا اے ۔ ایہ کتاب اج تک دانشوراں د‏‏ی دسترس ميں اے ۔

نجاشی نے کشی د‏‏ی کتاب دے بارے ميں کہاہے : علم رجال ميں کشی د‏‏ی اک کتاب اے اس کتاب ميں بہت زیادہ مطالب ہيں ،جن ميں بے شمار غلطياں پائی جاندی ہيں ۔

نجاشی نے کشی دے بارے ميں کہیا اے : اوہ ضيعف تے ناقابل اعتماد افراد تو‏ں نقل کردا ا‏‏ے۔

مرحوم محدث نوری کتاب “ مستدرک الوسائل ” دے خاتمہ دے فائدہ سوم ميں ، شيخ طوسی د‏‏ی “اختيار رجال الکشی ” دے بارے ميں کہندے ہيں : “ بعض قرائن تو‏ں ساڈے لئے واضح ہويا اے کہ اس کتاب ميں وی بعض علماء ،مؤلفين تے ناسخاں نے کچھ تصرفات تے تغيرات انجام دتے ہيں ”(۱)

____________________

١۔ مستدرک ( ٣۵٣٠ )مرحوم نوری اس بيان دے بعد اپنی گل کيلئے کئی دلائل پيش کردے ہيں ۔

قاموس الرجال دے مؤلف نے کہاہے : “ رجال کشی دا کوئی صحيح نسخہ کسی دے پاس نہيں پہنچیا اے حتی شيخ طوسی تے نجاشی نو‏‏ں وی ”۔ نجاشی نے اس بارہ ميں کہیا اے “ رجال کشی ميں بہت ساری غلطياں ہيں “

اسک‏‏ے بعد“ قاموس ” دے مؤلف کہندے ہيں : رجال کشی ميں اس قدر تحریف اے کہ انہاں دا شمار کرنا ممکن نہيں اے اس کتاب ميں تحریف نہ ہوئے مطالب معدود چنداور انگشت شمار ہيں جيسے : “ احمد بن عائذ”، “احمد بن فضل ” ، “اسامہ بن حفص ”، “اسماعيل بن فضل ”،

“اشاعثہ ”، “حسين بن منذر ”، “درست بن ابی منصور ”، “ابو جریر قمی ”، “عبدا لواحد بن مختار ”، “ علی بن حدید ”، “علی بن وهبان ” ، “عمر بن عبدا لعزیز زحل ”، “ عنبسہ بن بجاد ”، تے “منذر بن قابوس ” د‏‏ی تشریح ۔

اس دے بعدکہندے ہيں :

” ميں نے انہاں چندناواں دے حالات د‏‏ی تشریح ميں کوئی تحریف نہيں پائی اگرچہ احتمال اے کہ انہاں ميں وی تحریف کيتی گئی اے انہاں ناواں دے علاوہ ميں نے کتاب د‏‏ی تمام تشریحاں ميں تحریفات مشاہدہ د‏‏ی اے تے تمام تحریفات د‏‏ی اس دے مقام اُتے بحث و تحقيق د‏‏ی اے “

ا س کتاب ميں بوہت گھٹ ایسی روایتيں پائی جاندی ہيں جو تحریف و تغيرات تو‏ں پاک و صاف ہاں ، ایتھ‏ے تک کہ کتاباں دے بوہت سارے عنوان وی تحریف ہوئے ہيں کسی شخص تو‏ں متعلق روایت نو‏‏ں کسی دوسرے شخص دے حالا ت ميں بيان کيا گياہے اک طبقہ دے راویاں نو‏‏ں دوسرے طبقہ ميں درج کيا اے ۔

ابو بصير ليث مرادی د‏‏ی روایت نو‏‏ں غلطی تو‏ں ابو بصير یحيیٰ اسدی د‏‏ی تشریح ميں ذکر کيا اے ۔

ابو بصير یحيیٰ د‏‏ی روایت نو‏‏ں اشتباہ سے“ علباء اسدی ” دے سلسلے ميں درج کيا اے تے ابو بصير عبدالله فرزند محمد اسدی دے بارے ميں وی غلطی دا شکا ہويا اے ۔

عبدا لله بن عباس د‏ی تشریح دے سلسلہ ميں پہلی روایت نو‏‏ں حزیمہ د‏‏ی تشریح ميں اس تشریح تو‏ں پہلے نقل کيا ا‏‏ے۔

علی بن یقطين د‏‏ی تشریح دے آخر ميں اک روایت تے ابتداء ميں اک ہور روایت نو‏‏ں حذف کيا اے ۔

ابو الخطاب د‏‏ی تشریح ميں ٢٣ روایتيں نقل کيتی ہيں کہ جنہاں دا ابو الخطاب تو‏ں کوئی ربط ہی نہيں ا‏‏ے۔ ایہی وجہ سی کہ قہپائی نے اپنی کتاب ميں ابو الخطاب د‏‏ی تشریح ميں انہاں روایتاں نو‏‏ں نقل کرنے دے بعد انهيں کٹ دتا اے ۔

حميری کہ جو اما م حسن عسکری عليہ السلام دے صحابی سن نو‏‏ں امام رضا عليہ السلام دے اصحاب ميں شمار کيا اے ۔

لوط بن یحيیٰ نو‏‏ں حضرت امير المؤمنين عليہ السلام دے اصحاب ميں درج کيا اے جدو‏ں کہ لوط امام باقر عليہ السلام یا امام صادق عليہ السلام دے اصحاب ميں تو‏ں سی تے اس دا داداامير المؤمنين عليہ السلام دے اصحاب ميں تو‏ں سی۔

شيخ طوسی نے اس کتاب دے اک حصہ نو‏‏ں اس ميں موجود تمام تحریفات ، تغيرات تے اشتباہات دے نال انتخاب کيا اے تے انہاں دے ابواب دے عنوان نو‏‏ں حذف کياہے

قہپائی نے اس کتاب د‏‏ی بعض خرابياں نو‏‏ں صحيح کرنا چاہیا اے ليکن اس دے برعکس اس کتاب د‏‏ی خرابياں ميں وادھا ہی کردتا اے تے باطل دا م انجام دتا اے ۔

ان سب تحریفات دے باوجود کہ کتاب کشی دا ایہ نتيجہ ہواکہ اس کتاب دے مطالب اُتے کسی وی طرح دا اعتما دنہيں کيا جاسکدا مگر ایہ کہ مطلب دے صحيح ہونے دے سلسلہ ميں کتاب کشی دے علاوہ کسی کتاب ميں دليل موجو د ہوئے ۔

اس بنا اُتے متاخرین دانشوراں نے کتاب کشی اُتے اعتماد کرکے متفق القول کہیا اے کہ : “

ابان بن عثمان”فرقہ ناوسيہ تو‏ں اے جيساکہ رجال کشی ميں ایسا ہی ذکر ہويا اے انہاں علماء دا رجال کشی اُتے ایہ اعتماد بے جاتھا تے احتمال ایہ اے کہ ایہ جملہ اس کتاب ميں تحریف ہويا اے تے ایہ جملہ در حقيقت کان من القادسيہ سی یعنی ابان اہل قادسيہ سی ۔

اصل کتاب کشی دے علاوہ ‘ ‘ اختيار رجال کشی ” شيخ طوسی دا خلاصہ اے تے شيخ دے بعد اج تک ایہ کتاب دانشوراں دے پاس موجود اے اس کتاب ميں اصل کتاب رجال کشی ميں موجود تحریفات دے علاوہ ، شيخ یا اسک‏‏ے بعد والے علماء نے وی اس ميں بعض تبدیلياں د‏‏ی ہيں ا س سبب تو‏ں اس دے نسخےآں ميں اختلاف پایا جاتاہے جيسے : قہپائی دا نسخہ جو موجودہ طبع شدہ نسخےآں تو‏ں اختلاف رکھدا اے ، گویا قہپائی دے نسخہ ميں کتاب دا حاشيہ متن ميں داخل کيا گيا اے ۔

جو کچھ علامہ حلی نے‘ خلاصة الاقوال ” ميں کشی تو‏ں نقل کيا اے ، اس ميں وی تحریفات ہيں ، ليکن کم ہيں ۔

جو کچھ اس کتاب تو‏ں نقل کرکے ابن داؤد د‏‏ی رجال ميں آیا اے ، اس د‏ی تحریفات بے شمار ہيں تے خود ابن داؤد د‏‏ی کتاب رجال متاخرین دانشوراں د‏‏یاں کتاباں ميں اوہی حيثيت رکھدی اے جو کتاب کشی گزشتہ دانشورں د‏‏یاں کتاباں ميں ر کھدی تھی(۱)

ا س دانشور دے محققانہ بيان دے صحيح ہونے د‏‏ی حقيقت کتاب رجال کشی د‏‏ی طرف رجوع کرنے تو‏ں واضح وآشکار ہوجاندی ا‏‏ے۔ جے اسيں اسک‏‏ے علاوہ اس کتاب د‏‏ی اصل دے بارے ميں بحث کرناچاہيں ، تواک مستقل کتاب تاليف ہوئے گی کہ اس د‏ی ضرورت نہيں اے تے موجودہ نسخہ د‏‏ی جانچ پڑتال دے بارے ميں اسيں اِنّے ہی اُتے اکتفاء کردے ہيں ۔

٣۔ گزشتہ پنج روایتيں الف ) علماء نے انہاں روایتاں اُتے اعتمادنہيں کيا اے: گزشتہ پنج روایتاں نو‏‏ں شيخ کلينی (وفات ٣٢٩ هء ) نے اپنی کتاب “ کافی” ميں درج نہيں کيا اے ۔

اس طرح شيخ صدوق ( وفات ٣٨١ ئه) نے اپنی کتاب ‘‘ من لا یحضرہ الفقيہ ” ميں تے شيخ طوسی جو خود ہی کتاب اختيار رجال کشی دے مؤلف تھیاپنی کتاب “ رہتل ”اور “استبصار ” ميں انہاں روایتاں د‏‏ی طرف اشارہ تک نہيں کيا اے تے ایہ مطلب خوداس دتی دليل اے کہ ایہ بزگواران روایتاں اُتے اعتماد نہيں کردے سن ، خاص کر پہلی تے دوسری روایت نو‏‏ں نقل کردے سن کہ حضرت امير المؤمنين ں نے عبدا لله بن سبا نو‏‏ں مرتد ہونے دے جرم ميں نذر آتش کياہے اس طرح فقہا ء نے اج تک مرتد دے حکم دے بارے ميں ا ن دو روایتاں د‏‏ی طرف اشارہ تک نہيں کيا اے ۔

ب) تناقض دا اشکال : شيعہ کتاباں ميں عبد الله بن سبا دے بارے ميں دو تے روایتيں موجود ہيں جو کشی د‏‏ی انہاں پنج روایتاں تو‏ں تناقض رکھدی ہيں انہاں دو روایتاں دا مفہوم انہاں پنج روایتاں دے مضمون کومکمل طور اُتے جھٹلاتاہے ۔

پہلی روایت : کتاب ‘ ‘ من لا یحضرہ الفقيہ ” ، ‘ خصال ” ، “رہتل ” ، “ حدائق ” ،“وسائل ” تے “وافی ” ميں نقل ہوئی اے اوروہ روایت ایہ اے :

امام صادق عليہ السلام اپنے باپ اما م باقر عليہ السلام تو‏ں نقل کردے ہيں کہ اک دن امير المومنين نے فرمایا: جدو‏ں نما زسے فارغ ہوجاؤ تاں ، اپنے ہتھ آسمان د‏‏ی طرف بلند کرو

____________________

۱ ۔ ۴٨ - .۴٢ ) تو‏ں خلاصہ دے طور اُتے نقل / مذکورہ مطالب نو‏‏ں کتاب قاموس الرجال طبع مصطفوی تہران ١٣٧٩ ه ( ج ١کياگيا اے ۔

اور خداسنو‏ں دعا و مناجات کرو ، ابن سبا نے جدو‏ں امير المؤمنين عليہ السلام دے اس بيان نو‏‏ں سنیا ، تاں اعتراض کيا تے کہیا :اے امير المؤمنين ! کيا خداوند عالم ہر جگہ موجود نہيں اے ؟

امير المؤمنينں نے فرمایا: جی ہاں خداوند متعال ہر جگہ موجود اے ابن سبا نے کہیا: فیر کياں حالت دعا ميں ہتھ آسمان د‏‏ی طر ف اٹھائے جائيں ؟ امير المؤمنينں نے فرمایا: کيا تسيں نے قرآن مجيد ميں اس آیت نو‏‏ں نہيں پڑها اے کہ خدا وند عالم فرماندا اے:

>و فی السماء رزقکم وما توعدون <

تواڈا رزق تے جس چيز دا وعدہ کيا گيا اے آسمان اُتے اے پس رزق کيلئے اپنی جگہ تو‏ں F درخواست کرنی چاہیدا تے رزق وہيں اُتے اے جس دا خدا نے وعدہ کيا اے تے اوہ آسمان اے (۲)

و آلہ وسلم اُتے جھوٹھ د‏‏ی نسبت دیندا اے ؟ امير المؤمنينں نے فرمایا: کيا کہندا اے ؟

راوی کہندا اے کہ ميں نے اس قدر سناکہ امير المومنين نے فرمایا :هيهات ! هيهات ! “بعيد اے !

بعيد اے ! ” ليکن اک مرد جو تند رفتار اونٹھ اُتے سوار اے تے اونٹھ اُتے کجاوہ بندها ہويا تواڈے درميان آئے گا حج و عمرہ د‏‏ی خاک نو‏‏ں حالے پاک نہ کيا ہوئے گا تسيں لوک اسنو‏ں قتل کر ڈالو گے (اس شخص تو‏ں علی دا مقصود انہاں دے فرزندحسين بن علی سن )

غيبت نعمانی ميں ایہ روایت مسيب بن نجبہ تو‏ں ایويں نقل ہوئی اے کہ : اک شخص “

ابن سوداء ” نامی اک مرد دے ہمراہ امير المؤمنين عليہ السلام د‏‏ی خدمت ميں آیا تے کہیا: یا امير المؤمنين ! ایہ مرد “ ابن سوداء” خدا و رسول خدا صلی الله عليہ وآلہ وسلم د‏‏ی طرف جھوٹھ نسبت دیندا اے تے آ پ نو‏‏ں وی اپنے جھوٹھ کيلئے گواہ بناتاہے ۔ امير المؤمنين عليہ السلام نے فرمایا: “لقد اعرض وا طول” بکواس د‏ی گل اے کيا کہندا اے ۔اس نے کہیا، لشکر غضب دے بارے ميں کہندا اے ، کہ امام نے فرمایا: اسنو‏ں چھوڑدو ، جی ہاں ، لشکر غضب اک ایسا گروہ اے جو آخر زمانہ ميں ظاہر ہوئے گا

یہ تھيں دو روایتيں جنہاں دا مضمون کشی د‏‏ی پنجگانہ روایتاں تو‏ں مخالف تے تناقض رکھدا اے کيونکہ پنجگانہ روایتيں دلالت کردی ہيں کہ ابن سبا الوہيت وبشری خدائی جو شکل و صورت اورجسم رکھدا سی ، انتقال مکانی کردا رہندا اے، کدی حاضر ہُندا سی تے کهبيغائب دا قائل

____________________

۲. خدا د‏‏ی طر ف دل تو‏ں توجہ کردے وقت جسم وی اک خا ص جہت ميں ہونا چاہيے اوہ وی اک خاص کيفيت ميں تاکہ روحانی و فکری توجہ زیادہ ہوجائے ایہ جہت تے کيفيت وی خداکی طرف تو‏ں معين ہونی چاہئيے مسيب ،علی عليہ السلام دے اصحاب ميں تو‏ں سی ، تے “جنگ عين الوردہ” دے توبہ کرنے والےآں دا کمانڈر سی جنہاں نے حضرت سيد الشہداء د‏‏ی خونخواہی د‏‏ی راہ ميں بغاوتکيتی سی ( جمہرة ابن حزم / ٢۵٨ ) اوہ ايس‏ے / ٦٧٧ ) ترمذی نے اس تو‏ں حدیث نقل کيتی اے ( التقریب ٢ / جنگ ميں ٦۵ هء ميں قتل ہويا ( سفينة البحار ج ١٢۵٠)۲

تھا ، جدو‏ں کہ ایتھ‏ے اُتے پہلی روایت دلالت کردی اے کہ ابن سباخدا نو‏‏ں منزہ تے اس تو‏ں بلند تر جاندا سی کہ اجسام د‏‏ی طرح کسی مکان ميں موجود ہوئے تے کسی دوسرے مکان ميں نہ ہوئے۔

اور دوسری روایت اس اُتے دلالت کردی اے کہ ابن سبا یا ابن سوداء نے پيشن گوئی د‏‏ی اے تے ایہ پيشن گوئی مسيب د‏‏ی نظر ميں ( یا دوسرے شخص د‏‏ی نظر ميں ) عجيب تے ناقابل یقين اے تے اسنو‏ں خدا تے رسول د‏‏ی طرف اک قسم دے جھوٹھ د‏‏ی نسبت دینا تصور کيا اے ،

لہذا اسنو‏ں امام دے حضور ميں لیایا جاندا اے ليکن امام عليہ السلام اس پيشن گوئی د‏‏ی تائيد فرماندے ہيں تے اسنو‏ں آزاد کرنے دا حکم جاری کردے ہيں جدو‏ں کہ اس قسم دا شخص کدی بشر د‏‏ی الوہيت دا قائل نہيں ہوسکدا اے تے اس عقيدہ اُتے اس قدر اصرار تے ہٹ دهرمی د‏‏ی ایتھ‏ے تک کہ اسنو‏ں نذر آتش کيا جاتاہے ۔

مرتد نو‏‏ں جلانے د‏‏ی روایتيں

انی اذا بصرت امراً منکراً اوقدت ناری ودعوت قنبر

جب ميں سماج ميں کسی برے دا م دا مشاہدہ کردا ہاں تاں اپنی اگ جلاندا ہاں تے اپنی نصرت دے لئی قنبر نو‏‏ں بلاندا ہاں ۔

اساں گزشتہ فصلاں ميں دسیا کہ کشی د‏‏ی جنہاں پنج روایتاں ميں عبدا لله بن سبا دا ناں آیا اے اوہ چند پہلو تو‏ں خدشہ دار تے ناقابل قبول ہيں ۔ انہاں دے ضعف دا اک پہلو اوہی تناقض اے جو ایہ روایتيں چند دوسری روایتاں دے نال رکھدی ہيں ، کيونکہ کشی د‏‏ی پنجگانہ روایتيں ،

علی عليہ السلام دے بارے ميں غلو دا موضوع ، انہاں دتی الوہيت دا اعتقاد ، تے داستان احراق تے انہاں اُتے عبد الله بن سبا نو‏‏ں جلانے د‏‏ی نسبت دیندی ہيں ، ليکن روایتاں دا اک دوسرا سلسلہ انہاں روداداں نو‏‏ں دوسرے افراد دے بارے ميں نقل کردی ہيں چنانچہ :

١۔ کشی ہور کہندا اے:

جب امير المؤمنين عليہ السلام اپنی بيوی ( ام عمرو عنزیہ ) دے گھر ميں سن ۔ حضرت دا غلام ، قنبر آیا تے عرض کيا یا امير المؤمنين عليہ السلام ! دس افراد گھر دے باہر کھڑے ہيں تے اعتقاد رکھدے ہيں کہ آپ انہاں دے خدا ہيں ۔

امام نے فرمایا: انہيں گھر ميں داخل ہونے د‏‏ی اجازت دیدو ۔

کہندا اے جدو‏ں ایہ دس آدمی داخل ہوئے تاں حضرت نے سوال کيا : ميرے بارے ميں تواڈا عقيدہ کيا اے ؟

انہاں نے کہیا؛ “ اسيں معتقد ہيں کہ آپ ساڈے پروردگار ہيں تے ایہ آپ ہی ہيں جس نے ہميں خلق کيا اے تے ساڈا رزق آپ دے ہتھ ميں اے “

امير المؤمنين عليہ السلام نے فرمایا: افسوس ہوئے تسيں اُتے ! اس عقيدہ نو‏‏ں نہ اپناؤ ، کيونکہ ميں وی تواڈی طرح اک مخلوق ہاں ۔ ليکن اوہ اپنے عقيدہ تو‏ں باز نہيں آئے۔

امير المؤمنين عليہ السلام نے فرمایا: افسوس ہوئے تسيں اُتے ! ميرا تے تواڈا پروردگار الله اے !

افسوس ہوئے تسيں اُتے توبہ کرو تے اس باطل عقيدہ تو‏ں دست بردار ہوجاؤ!

انہاں نے کہیا: اسيں اپنے عقيدہ تے بيان تو‏ں دست بردار نہيں ہون گے تے آپ ساڈے خدا ہيں ، ہميں خلق کيا اے تے ہميں رزق دیندے ہيں ۔

اس وقت امام نے قنبر نو‏‏ں حکم دتا تو‏ں کہ چند مزدوراں نو‏‏ں لیائے ، قنبر گئے تے امام دے حکم دے مطابق دو مزدوراں نو‏‏ں بيل و زنبيل دے ہمراہ لائے۔ امام نے حکم دتا کہ ایہ دو مزدور زمين کھوداں ۔ جدو‏ں اک لمبا گڑها تيار ہويا تاں حکم دتا کہ لکڑی تے اگ لائيں ۔ تمام لکڑیاں نو‏‏ں گڑهے ميں ڈال کر اگ لگادتی گئی شعلے بهڑکنے لگے اس دے بعد علی عليہ السلام نے انہاں دس افراد تو‏ں جو انہاں د‏‏ی الوہيت دے قائل سن --دوسری بار فرمایا : افسوس ہوئے تسيں اُتے ! اپنی گل تو‏ں دست بردار ہوجاؤ ، اس دے بعد امير المؤمنين عليہ السلام نے انہاں ميں تو‏ں بعض نو‏‏ں اگ ميں ڈال دتا ایتھ‏ے تک کہ دوسری بار باقی لوکاں نو‏‏ں وی اگ ميں ڈال دتا ۔ اس دے بعد مندرجہ ذیل مضمون دا اک شعر پڑها:

”جب ميں کسی گناہ یا برے کم نو‏‏ں دیکھدا ہاں ، اگ جلیا ک‏ے قنبر نو‏‏ں بلاندا ہاں ”

کشی نے اس روایت نو‏‏ں “ مقلاص ” د‏‏ی زندگی دے حالات ميں مفصل طور اُتے تے “ قنبر ”

کی زندگی دے حالات ميں خلاصہ دے طور اُتے نقل کيا اے ۔ مجلسی نے وی ايس‏ے روایت نو‏‏ں کشی تو‏ں نقل کرکے “بحار الانوار ” ميں درج کيا اے ۔

٢۔دوبارہ کشی ، کلينی، صدوق ، فيض ، شيخ حر عاملی تے مجلسی نے نقل کيا اے :

اک شخص نے امام باقر تے امام صادق عليہما السلام تو‏ں نقل کيا اے : جدو‏ں امير المؤمنين عليہ السلام بصرہ د‏‏ی جنگ تو‏ں فارغ ہوئے تاں ستر افراد “ زط” سياہ فام حضرت د‏‏ی خدمت ميں آئے تے انهيں سلام کيا ۔ اس دے بعد اپنی بولی ميں انہاں تو‏ں گفتگو کرنے لگے ۔

ا مير المؤمنين نے وی انہاں د‏‏ی ہی بولی ميں انهيں جواب دتا ۔ اس دے بعد فرمایا جو کچھ

تم ميرے بارے ميں تصور کردے ہوئے ميں اوہ نہيں ہاں بلکہ ميں وی تواڈی طرح بندہ تے خدا د‏‏ی مخلوق ہاں ۔ ليکن انہاں نے اس گل نو‏‏ں مننے تو‏ں انکار کردے ہوئے کہیا: آپ خدا ہيں ۔

ا مير المؤمنين عليہ السلام نے فرمایا: جے اپنی گلاں تو‏ں پيچھے نہيں ہٹتے تے خدا د‏‏ی بارگاہ ميں توبہ نہيں کردے تے ميرے بارے ميں رکھنے والے عقيدہ تو‏ں دست بردار نہيں ہُندے ہوئے تاں ميں تمہيں قتل کرڈالاں گا ، چونکہ انہاں نے تاں بہ کرنے تو‏ں انکار کيا تے اپنے باطل عقيدہ تو‏ں دست بردار نہيں ہوئے ، لہذا امير المؤمنين علی عليہ السلام نے حکم دتا کہ کئی کنويں کھودے جائيں تے انہاں کنوواں نو‏‏ں زمين دے نيچےسے سوراخ کرکے آپس ميں ملیا دتا جائے اس دے بعد حکم دتا کہ انہاں افراد نو‏‏ں انہاں کنوواں ميں ڈال کر اُتے تو‏ں انهيں بند کردو ۔ صرف اک کنويں دا منہ کهلا ہويا تھااس ميں اگ جلادتی گئی تے اس اگ ميں دهواں کنوواں دے آپس ميں رابطہ دینے دے سوراخاں تو‏ں ہر کنويں ميں پہنچیا تے ايس‏ے دهواں د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ سب لوک مرگئے!

اس واقعہ نو‏‏ں بزرگ علماء نے اک گمنام “ شخص” تو‏ں نقل کيا اے کہ جس کاکوئی ناں و نشان نہيں اے تے اسيں نہيں جاندے کہ ایہ شخص جس نے امام باقر عليہ السلام تے امام صادق عليہ السلام تو‏ں ایہ روایت نقل کيتی اے ، کون اے ؟ کتھے تے کدو‏‏ں زندگی کردا سی ، تے کيا بنيادی طور اُتے اس قسم دا کوئی راوی حقيقت ميں وجود رکھدا اے یا نہيں ؟!

اس داستان نو‏‏ں ابن شہر آشوب نے اپنی کتاب “ مناقب ” ميں اس طرح نقل کيا اے کہ :

جنگ بصرہ دے بعد ستر افراد سياہ فام امير المؤمنين عليہ السلام د‏‏ی خدمت ميں حاضر ہوئے تے اپنی بولی ميں گل کيتی تے انہاں دا سجدہ کيا۔

ا مير المؤمنين نے فرمایا: افسوس ہوئے تسيں اُتے ! ایہ کم نہ کرو ، کياں کہ ميں وی تواڈی طرح اک مخلوق دے علاوہ کچھ نہيں ہاں ۔ ليکن اوہ اپنی گل اُتے مصر رہے ۔ امير المؤمنين عليہ السلام نے فرمایا: خدا د‏‏ی قسم ! جے ميرے بارے ميں اپنے اس عقيدہ تو‏ں دست بردار ہوک‏ے خداکی طرف نہيں پلٹے تاں ميں تمہيں قتل کرڈالاں گا ۔ راوی کہندا اے : جدو‏ں اوہ اپنے عقيدہ تو‏ں دست بردار ہونے اُتے آمادہ نہ ہوئے تاں امير المؤمنين عليہ السلام نے حکم دتا کہ زمين د‏‏ی کهدائی کرکے چند گڑهے تيار کيتے جائيں تے انہاں ميں اگ جلادی جائے ۔ حضرت عليہ السلام دے غلام قنبران نو‏‏ں اک اک کرکے اگ ميں ڈالدے سن ۔ امير المؤمنين عليہ السلام اس وقت اس مضمون دے اشعار پڑه رہے سن ۔

جب ميں گناہ تے کسی برے کم نو‏‏ں دیکھدا ہاں تاں اک اگ روشن کردا ہاں تے قنبر نو‏‏ں بلاندا ہاں !

اس دے بعد گڑهاں اُتے گڑهے کھودتا ہاں تے قنبر ميرے حکم تو‏ں گنہگاراں نو‏‏ں انہاں ميں ڈالدا اے اس روداد نو‏‏ں مرحوم مجلسی نے وی “ بحار الانوار ” ميں تے نوری نے ‘ مستدرک ”

ميں کتاب “مناقب ” تو‏ں نقل کيا اے ۔

٣۔ مرحوم کلينی تے شيخ طوسی درج ذیل روایت نو‏‏ں امام صادق عليہ السلام تو‏ں ایويں نقل کيا اے:

کچھ لوک امير المؤمنين عليہ السلام دے پاس آئے تے اس طرح سلام کيا :“ السلام عليک یا ربنا” سلام ہوئے آپ پرہ‏ے ساڈے پروردگار!!

امير المؤمنين عليہ السلام نے انہاں تو‏ں کہیا : اس خطرنا‏‏ک عقيدہ تو‏ں دست بردار ہوک‏ے توبہ کرو۔ ليکن انہاں نے اپنے عقيدہ اُتے اصرار کيا امير المؤمنين عليہ السلام نے حکم دتا کہ دو گڑهے اک دوسرے تو‏ں متصل کھود کر اک سوراخ دے ذریعہ انہاں دونے گڑهاں نو‏‏ں آپس ميں ملایا جائے جدو‏ں انہاں دے توبہ تو‏ں نااميد ہوئے تاں انهيں اک گڑهے ميں ڈال کر دوسرے ميں اگ لگادی ایتھ‏ے تک کہ اوہ مرگئے ۔

۴ ۔شيخ طوسی تے شيخ صدوق نے امام صادق عليہ السلام تو‏ں نقل کيا اے : اک شخص امير المؤمنين عليہ السلام د‏‏ی خدمت ميں حاضر ہويا ور کوفہ ميں مقيم دو مسلماناں دے بارے ميں شہادت دتی کہ اس نے دیکھیا اے کہ ایہ دوشخص بت دے سامنے کھڑے ہُندے ہيں ا ور انہاں د‏‏ی پوجا کردے ہيں ۔ حضرت عليہ السلام نے فرمایا: افسوس ہوئے تسيں اُتے ! شاید تسيں نے غلط فہمی د‏‏ی ہوئے ۔ اس دے بعد کسی دوسرے نو‏‏ں بھيجا تو‏ں کہ انہاں دو افراد دے حالات دا اچھی طرح جائزہ لے تے نزدیک تو‏ں مشاہد ہ کرے ۔حضرت عليہ السلام دے ایلچی نے اوہی رپورٹ دتی جو پہلے شخص نے دتی سی ۔ امير المؤمنين عليہ السلام نے ا نهيں اپنے پاس بلايا تے کہیا: اپنے اس عقيدہ تو‏ں دست بردار ہوجاؤ ! ليکن انہو ں نے اپنی بت پرستی اُتے اصرار کيا لہذا حضرت عليہ السلام دے حکم تو‏ں اک گڑها کھودا گيا تے اس ميں اگ لگادتی گئی تے انہاں دوا فراد نو‏‏ں اگ ميں ڈالدتا گيا ۔

۵ ۔ذہبی نقل کردا اے کہ کچھ لوک امير المؤمنين عليہ السلام دے پاس آک‏ے کہنے لگے:

آپ اوہ ہيں ۔ اميرالمؤمنين عليہ السلام نے فرمایا : افسوس ہوئے تسيں اُتے ! ميں کون ہاں ؟ انہاں نے کہیا : آپ ساڈے پروردگار ہيں ! حضرت نے فرمایا : اپنے اس عقيدہ تو‏ں توبہ کرو ! ليکن انہاں نے توبہ نہيں د‏‏ی تے اپنے باطل عقيدہ اُتے ہٹ دهرمی کردے ہوئے باقی رہ‏‏ے۔ امير المؤمنين عليہ السلام نے انہاں دا سر قلم کيا ۔ اس دے بعد اک گڑها کھودا گيا تے قنبر تو‏ں فرمایا: قنبر لکڑی دے چندگٹهر لے آؤ ، اس دے بعدان دے جسماں نو‏‏ں نذر آتش کيا ۔ فیر اس مضمون دا اک شعر پڑها:

” جدو‏ں وی ميں کسی برے کم نو‏‏ں دیکھدا ہاں ، اگ نو‏‏ں شعلہ ور کرکے قنبر نو‏‏ں بلاندا ہاں “

٦ ۔ ابن ابی الحدید ابو العباس تو‏ں نقل کردا اے کہ علی ابن ابيطالب عليہ السلام مطلع ہوئے کہ کچھ لوک شيطان دے دهوکہ ميں آک‏ے “ حضرت د‏‏ی محبت ميں غلو ” کرکے حد تو‏ں تجاوز کردے ہيں ، خدا تے اس دے پيغمبر دے لیائے ہوئے دے بارے ميں کفر کردے ہوئے حضرت نو‏‏ں خدا جاندے تے انہاں د‏‏ی پرستش کردے ہيں تے انہاں دے بارے ميں ایداں دے اعتقادرکھدے ہيں کہ اوہ انہاں دے خالق تے رزق دینے والے ہيں ۔

ا مير المؤمنين عليہ السلام نے انہيں کہیا کہ اس خطرنا‏‏ک عقيدہ تو‏ں دست بردار ہوجاؤاور توبہ کرو ليکن انہاں نے اپنے عقيدہ اُتے اصرار کيا ۔ حضرت عليہ السلام نے جدو‏ں انہاں د‏‏ی ہٹ دهرمی دیکھی تاں اک گڑها کھودا تے اس ميں ڈال کر اگ تے دهواں تو‏ں انهيں جسمانی اذیت پہنچائی تے ڈرایا دهمکایا ۔

ليکن جِنّا انہاں اُتے زیادہ دباؤ ڈالیا گيا ، انہاں دے باطل عقيدہ دے بارے ميں انہاں د‏‏ی ہٹ دهرمی وی تيز تر ہوگئی، جدو‏ں انہاں د‏‏ی ایسی حالت دیکھی تاں انہاں سب نو‏‏ں اگ دے شعلاں ميں جلادتا گيا ۔ اس دے بعد ایہ شعر پڑهے :

”دیکھیا کس طرح ميں نے گڑهے کھودے ” اس دے بعد اوہی شعر پڑهے جو گزشتہ صفحات ميں بيان کيتے گئے ہيں ۔

اس داستا ن نو‏‏ں نقل کرنے دے بعد ابن ابی الحدید کہندا اے ساڈے علما ء مکت‏‏ب خلفاء دے پيرو--۔-۔ نے اپنی کتاباں ميں درج کيا اے : جدو‏ں اميرالمؤمنين نے اس گروہ نو‏‏ں نذر آتش کيا تاں انہاں نے فریاد بلند د‏‏ی : ہن ساڈے لئے ثابت ہويا کہ آپ ساڈے خدا ہيں ، آپ دا چچيرا بھائی جوآپ دا فرستادہ تھاکہندا سی: اگ دے خدا دے سوا کوئی وی اگ دے ذریعہ عذاب نہيں کردا

٧۔ احمد بن حنبل عکرمہ تو‏ں نقل کردے ہيں کہ امير المؤمنين عليہ السلام نے اسلام تو‏ں منحرف کچھ لوکاں نو‏‏ں نذر آتش کرکے ہلاک کر دتا ایہ روئداد جدو‏ں ابن عباس نے سنی تاں اس نے کہیا: جے انہاں دا اختيار ميرے ہتھ ميں ہُندا تاں ميں انہاں نو‏‏ں ہرگز نذر آتش نہ کردا کيونکہ رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم نے فرمایاہے : “ کسی نو‏‏ں عذاب خدا تو‏ں عذاب نہ کرنا ” ميں انهيں قتل کر ڈالدا ۔

جب ابن عباس د‏ی ایہ باتيں امير المؤمنين عليہ السلام تک پہنچيں تاں انہاں نے فرمایا:

وہ ، یعنی ابن عباس نقطہ چينی کرنے ميں ماہر اے “ویح ابن عم ابن عباس انه لغواص علی الهنات ”۔

اک دوسری روایت دے مطابق جدو‏ں ابن عباس دا بيان امير المؤمنين عليہ السلام تک پہنچیا تاں انہاں نے فرمایا: ابن عباس نے صحيح کہیا اے ۔

اس داستان نو‏‏ں شيخ طوسی نے “ مبسوط ” ميں ایويں درج کيا اے کہ: نقل کيا گيا اے کہ اک گروہ نے امير المؤمنين عليہ السلام تو‏ں کہیا: آپ خدا ہيں ۔ حضرت نے اک اگ روشن د‏‏ی تے انہاں سب نو‏‏ں نذر آتش کر دتا۔ ابن عباس نے کہیا؛ جے ميں علی عليہ السلام د‏‏ی جگہ اُتے ہُندا تاں انهيں تلوار تو‏ں قتل کردا کياں کہ ميں نے پيغمبر خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم تو‏ں سنیا اے اوہ فرماندے سن : “ کسی نو‏‏ں عذاب خدا تو‏ں عذاب نہ کرنا ” جو وی اپنا دین بدلے اسنو‏ں قتل کرنا !

امير المؤمنين عليہ السلام نے اس سلسلہ ميں اپنا مشہور شعر پڑها اے ١شيخ طوسی نے ایتھ‏ے اُتے روایت کيتی سندکا ذکر نہيں کيا اے ليکن احمد بن حنبل دے نال روایت ميں اس د‏ی سند نو‏‏ں خارجی مذہب عکرمہ تک پہنچایا اے !

مرحوم کلينی نے امام صادق عليہ السلام تو‏ں نقل کيا اے کہ امير المؤمنين عليہ السلام مسجد کوفہ ميں بيٹھے سن کہ چند افراد جو ماہ رمضان ميں روزہ نہيں رکھدے سن،

حضرت عليہ السلام دے پاس لیائے گئے حضرت نے انہاں تو‏ں پُچھیا : کياتم لوکاں نے افطار د‏‏ی نيت تو‏ں کهانا کهایا اے ؟

-جی ہاں ۔

-کيا تسيں دین یہود دے پيرو ہوئے ؟

- نہيں ۔

- دین مسيح دے پيرو ہو؟

- نہيں ۔

- پس تسيں کس دین دے پيرو ہوئے کہ اسلام دے نال مخالفت کردے ہوئے تے روزہ نو‏‏ں علی الاعلان توڑدے ہو؟

- اسيں مسلما‏ن ہيں ۔

-یقيناً مسافر سن ، اس لئی روزہ نہيں رکھیا اے ؟

- نہيں ۔

- پس یقيناً کسی بيماری ميں مبتلا ہوئے جس تو‏ں اسيں مطلع نہيں ہيں تسيں خود جاندے ہوئے کيونکہ انسان اپنے بارے ميں د وسراں تو‏ں آگاہ تر اے کيونکہ خدا نے فرمایا: الانسان علی نفسہ بصيرة ۔

-ہم کسی بيماری یا تکليف ميں مبتلا نہيں ہيں ۔

اس دے بعد امام صادق عليہ السلام نے فرمایا: ایتھ‏ے اُتے امير المؤمنين عليہ السلام نے ہنس کر فرمایا : پس تسيں لوک خدا د‏‏ی وحدانيت تے محمد صلی الله عليہ و آلہ وسلم د‏‏ی رسالت دا اعتراف کردے ہو؟

-ہم خدا د‏‏ی وحدانيت دا اعتراف کردے ہيں او رشہادت دیندے ہيں ليکن محمد نو‏‏ں نہيں پہچاندے ۔

-وہ رسول تے خدا دے پيغمبرہيں ۔

- اسيں انهيں نبی د‏‏ی حيثيت تو‏ں نہيں پہچاندے بلکہ اسنو‏ں اک بيابانی عرب جاندے ہيں کہ جس نے لوکاں نو‏‏ں اپنی طرف دعوت دتی ا‏‏ے۔

-تمہيں محمد صلی الله عليہ وآلہ وسلم د‏‏ی نبوت دا اعتراف کرنا ہوئے گا ورنہميں تمہيں قتل کرڈالاں گا!

-ہم ہرگز اعتراف نہيں کرن گےخواہ ہميں قتل کر دتا جائے۔

اس دے بعد امير المؤمنين عليہ السلام نے مامورین نو‏‏ں حکم دے ک‏ے کہیا انهيں شہر تو‏ں باہر لے جاؤ فیر اوتھ‏ے اُتے دو گڑهے اک دوسرے تو‏ں نزدیک کھودو۔

فیر انہاں لوکاں تو‏ں مخاطب ہوک‏ے فرمایا : ميں تمہيں انہاں گڑهاں ميں تو‏ں اک ميں ڈال داں گا تے دوسرے گڑهے ميں اگ جلاداں گا تے تمہيں اس دے دهواں دے ذریعہ مار ڈالاں گا ۔

انہاں نے علی عليہ السلام دے جواب ميں کہیا: جو چاہندے ہوئے انجام دو ، تے ساڈے بار ے ميں جو وی حکم دینا چاہندے ہوئے اسنو‏ں جاری کرو ۔ اس دے علاوہ اس دنيا ميں آپ دے ہتھو‏ں تے کوئی کم انجام نہيں پا سکدا اے فانما تقضی هذه الحياة الدنيا ۔ حضرت نے انهيں آرام تو‏ں انہاں دو گڑهاں ميں تو‏ں اک ميں ڈالیا، اسک‏‏ے بعد حکم دیاکہ دوسرے کنويں ميں اگ جلاداں ۔

اس دے بعد مکرر انهيں اس سلسلے ميں آواز دتی کہ کيا کہندے ہوئے ؟ اوہ ہر بار جواب ميں کہندے سن : جو چاہندے ہوئے انجام دو تے انہاں دا ایہ جواب تکرار ہورہیا سی ، ایتھ‏ے تک کہ سب مرگئے ۔

راوی کہندا اے کہ اس داستان د‏‏ی خبر کارواناں نے مختلف شہراں ميں پہنچادی تے تمام جگہاں اُتے بہترین طریقے تو‏ں اہ‏م حادثہ د‏‏ی صورت ميں نقل کردے سن تے لوک وی اس موضوع نو‏‏ں اک دوسرے تو‏ں بيان کردے سن ۔

امير المؤمنين عليہ السلام اس واقعہ دے بعد اک دن مسجدکوفہ ميں بيٹھے سن کہ مدینہ دے یہودیاں ميں تو‏ں اک شخص (جس دے اسلاف تے خود اس یہودی دے علمی مقام تے حيثيت دا سارے یہودی اعتراف کردے سن ) اپنے کاروان دے چند افراد دے ہمراہ حضرت عليہ السلام نال ملاقات کرنے کيلئے کوفہ ميں داخل ہويا تے مسجد کوفہ دے نزدیک پہنچیا تے اپنے اونٹھاں نو‏‏ں بٹھا دتا تے مسجد دے دروازے دے پاس کھڑا ہوگيا تے اک شخص نو‏‏ں امير المؤمنين عليہ السلام دے پاس بھيج دتا کہ اسيں یہودیاں دا اک گروہ، حجاز تو‏ں آیا اے او رآپ نال ملاقات کرنا چاہندا اے کيا آپ مسجد تو‏ں باہر آئيں گے یا اسيں خودمسجد ميں داخل ہوجائيں ؟

امام صادق عليہ السلام نے فرمایا: حضرت عليہ السلام انہاں د‏‏ی طرف ایہ جملہ کہندے ہوئے آئے: جلدی ہی اسلام قبول کرن گے تے بيعت کرن گے ۔

اس دے بعد علی عليہ السلام ے فرمایا : کيا چاہندے ہوئے ؟

ان دے سردار نے کہیا: اے فرزند ابوطالب ! ایہ کیہڑی بدعت اے کہ جو آپ نے دین محمد ميں ایجاد د‏‏ی اے ؟

علی عليہ السلام نے کہیا: کیہڑی بدعت ؟

رئيس نے کہیا: حجاز دے لوکاں ميں يہ افواہ پهيلی اے کہ آپ نے انہاں لوکاں نو‏‏ں کہ جو خدا د‏‏ی وحدانيت دا اقرار کرتےہيں ليکن محمد صلى اله عليه وسلمکی نبوت دا اعتراف نہ کردے دهواں دے ذریعہ مار ڈالیا اے !

علی عليہ السلام : تینو‏ں قسم دیندا ہاں انہاں نو معجزات د‏‏ی جو طور سينا اُتے موسیٰ نو‏‏ں دتے گئے ہيں تے پنجگانہ کنيتاں تے صاحب سرِ ادیان کيلئے ، کيا نہيں جاندے ہوئے کہ موسیٰ د‏‏ی وفا ت دے بعد کچھ لوکاں نو‏‏ں یوشع بن نون دے پاس لیایا گيا جو خدا د‏‏ی وحدانيت دا اعتراف کردے سن ليکن موسیٰ د‏‏ی نبوت نو‏‏ں قبول نہيں کردے سن ۔ یوشع بن نون نے انهيں دهواں دے ذریعہ قتل کيا ؟!

سردار : جی ہاں ، ایسا ہی سی تے ميں شہادت دیندا ہاں کہ آپ موسی دے محرم راز ہيں ا س دے بعد یہودی نے اپنے آستين تو‏ں اک کتاب کڈی تے امير المؤمنين عليہ السلام دے ہتھ ميں دتی ۔

حضرت عليہ السلام نے کتاب کهولی اس اُتے اک نظر ڈالنے دے بعد روئے یہودی نے کہیا:

اے ابن ابيطالب آپ دے رونے دا سبب کيا اے ؟آپ نے جو اس خط اُتے نظر پائی کيا آپ اس مطلب نو‏‏ں سمجھ گئے ؟ جدو‏ں کہ ایہ خط سریانی بولی ميں لکھیا گيا اے تے آپ د‏‏ی بولی عربی اے ؟

امير المؤمنين عليہ السلام نے فرمایا: جی ہاں ، اس خط ميں ميرا ناں لکھیا اے ۔

یہودی نے کہیا: ذرا بتایئے تو‏ں کہ ميں جان لاں کہ سریانی بولی ميں آپ دا ناں کيا اے ؟ تے اس خط ميں اس ناں نو‏‏ں مینو‏ں دکھایئے!

امير المؤمنين عليہ السلام نے کہیا: سریانی بولی ميں ميرانام “اليا ” اے اس دے بعد اس یہودی نو‏‏ں اس خط ميں لفظ دکھایا ۔

اس دے بعد یہودی نے اسلام قبول کيا تے شہادتين نو‏‏ں بولی اُتے جاری کيا تے علی عليہ السلام د‏‏ی بيعت د‏‏ی فیر مسلماناں د‏‏ی مسجد ميں داخل ہويا ایتھ‏ے اُتے اميرالمؤمنين نے حمد و ثنا تے خد اکا شکر بجالانے دے بعد کہیا:

” شکر خدا دا کہ اس دے نزدیک ميں فراموش نہيں ہويا سی ، شکر اس خداکا جس نے اپنے نزدیک ميرا ناں ابرار تے نيکاں کاراں دے صحيفہ ميں درج کيا اے تے شکر اس خدا دا جو صاحب جلال و عظمت اے “

ابن ابی الحدید نے اس روداد نو‏‏ں دوسری صورت ميں نقل کيا اے کہ علم و تحقيق دے ۴ ٢ ۵ د‏‏ی طرف رجوع کرسکدے ہيں : / دلدادہ حضرات شرح نہج البلا غہ ج ١

٩۔ اسيں انہاں روایتاں کچھ دوسری روایت دے نال ختم کردے ہيں جس دا باطل تے خرافات اُتے مشتمل ہونا واضح تے عياں اے:

اس روایت نو‏‏ں ابن شاذان نے کتاب “ فضائل ” ميں درج کيا اے تے انہاں تو‏ں مجلسی نے نقل کرکے بحا الانوار ميں درج کيا اے اس دے علاوہ اسنو‏ں علامہ نوری نے وی ‘ عيون المعجزات ” تو‏ں نقل کرکے “ مستدرک ” ميں درج کيا اے:

امير المؤمنين عليہ السلام ، کسریٰ دے مخصوص منجم دے ہمراہ کسری دے محل ميں داخل ہوئے اميرالمؤمنين عليہ السلام د‏‏ی نظر اک کونے ميں اک بوسيدہ کهوپئی اُتے پئی حکم دتا اک طشت لیایا جائے اس ميں پانی ڈال کر کهوپئی نو‏‏ں اس ميں رکھیا گيا فیر اس تو‏ں خطاب کردے ہوئے فرمایا: اے کهوپئی تینو‏ں خداکی قسم دے ک‏‏ے پوچهتا ہاں تاں بتا کہ ميں کون ہاں ؟ تے تسيں کون ہوئے ؟ کهوپئی گویا ہوئی تے فصيح بولی ميں جواب دتا : آپ امير المؤمنين عليہ السلام تے سيدا وصياء ہيں ! ليکن، ميں بندہ خدا تے کنيز خدا دا بيٹا نوشيروان ہاں ؟

” ساباط ” دے چند باشندے ، امير المؤمنين عليہ السلام دے پاس سن تے انہاں نے اس روداد دا عينی مشاہدہ کيا اوہ اپنی آبادی تے قبيلہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے تے جو کچھ اس کهوپئی دے بارے ميں دیکھیا سی لوکاں ميں بيان کيا ایہ روداد انہاں دے درميان اختلاف دا سبب بنی تے ہر گروہ نے اميرالمؤمنين عليہ السلام دے بارے ميں اک قسم دے عقيدہ دا اظہار کيا ۔ کچھ لوک حضرت عليہ السلام دے بارے ميں ايس‏ے چيز دے معتقد ہوئے جس دے عيسائی حضرت عيسیٰ دے بارے ميں معتقد سن تے عبدالله بن سبا تے اس دے پيرواں دا جيسا عقيدہ اختيار کيا ۔

ا ميرالمؤمنين عليہ السلام دے اصحاب نے اس بارے ميں حضرت علی عليہ السلام تو‏ں عرض کيتی : جے لوکاں نو‏‏ں ايس‏ے اختلاف و افتراق د‏‏ی حالت ميں رکھو گے تاں دوسرے لوک وی کفر و بے دینی ميں گرفتار ہون گے جدو‏ں امير المؤمنين عليہ السلام نے اپنے اصحاب تو‏ں ایہ باتيں سنیاں تاں فرمایا: آپ دے خيال ميں انہاں لوکاں تو‏ں کيسا برتاؤ کيا جانا چاہیدا ؟ عرض کيا مصلحت اس ميں اے کہ جس طرح عبدا لله بن سبا تے اس دے پيرواں نو‏‏ں جلادتا گيا اے ۔ان لوکاں نو‏‏ں وی نذر آتش کيجئے ۔ اس دے بعدا مير المؤمنين عليہ السلام نے انهيں اپنے پاس بلايا تے انہاں تو‏ں سوال کيا کہ : تواڈے اس باطل عقيدہ دا محرک کيا سی ؟ انہاں نے کہیا :اساں اس بوسيدہ کهوپئی د‏‏ی آپ دے نال گفتگو نو‏‏ں سنیا ، چونکہ اس قسم دا غير معمولی کم خدا دے علاوہ اورکسی کيلئے ممکن نہيں اے لہذا اسيں آپ دے بارے ميں اس طرح معتقد ہوئے۔

اميرالمؤمنين عليہ السلام نے فرمایا: اس باطل عقيدہ تو‏ں دست بردار ہوجاؤ تے خدا د‏‏ی طرف پرت کر توبہ کرو، انہاں نے کہیا: اسيں اپنے اعتقاد نو‏‏ں نہيں چھڈن گے آپ ساڈے بارے ميں جو چاہيں کرن ۔ علی عليہ السلام جدو‏ں انہاں دے توبہ دے بارے ميں نااميد ہوئے تاں حکم دتا تو‏ں کہ اگ نو‏‏ں آمادہ کرن اس دے بعد سب نو‏‏ں اس اگ ميں جلادتا ۔ اسک‏‏ے بعد انہاں جلی ہوئی ہڈیاں نو‏‏ں ٹنے دے بعد ہويا ميں بکهيرنے دا حکم دتا۔ حضرت دے حکم دے مطابق جلی ہوئی تمام ہڈیاں نو‏‏ں چور کرنے دے بعد ہويا ميں بکهير دتا گيا۔ اس روداد دے تين دن بعد “ ساباط” دے باشندے حضرت علی عليہ السلام د‏‏ی خدمت ميں آئے تے عرض کيا : اے اميرالمؤمنين عليہ السلام ! دین محمد صلی الله عليہ و آلہ وسلم دا خيال رکھو ، کياں کہ جنہيں آ پ نے جلا دتا سی اوہ صحيح و سالم بدن دے نال اپنے گھراں نو‏‏ں لوٹے ہيں ، کيا آپ نے انہاں لوکاں نو‏‏ں نذر آتش نہيں کيا سی تے انہاں د‏‏ی ہڈیاں ہويا ميں نہيں بکهيراں تھيں ؟ اميرالمؤمنين عليہ السلام نے فرمایا: جی ہاں ، ميں نے انہاں افراد نو‏‏ں جلیا ک‏ے نابود کردتا، ليکن خداوند عالم نے انهيں زندہ کيا۔

ایتھ‏ے اُتے “ ساباط” دے باشندے حيرت و تعجب دے نال اپنی آبادی د‏‏ی طرف لوٹے ۔

اک ہور روایت دے مطابق اميرالمؤمنين عليہ السلام نے انهيں نذر آتش نہيں کيا ۔ ليکن انہاں ميں تو‏ں کچھ لوک بهاگ گئے تے مختلف شہراں ميں منتشر ہوئے تے کہیا: جے علی ابن ابيطالب مقام ربوبيت دے مالک نہ ہُندے تاں ہميں نہ جلاندے ۔

یہ مرتدین دے احراق تو‏ں مربوط روایتاں دا اک حصہ سی کہ اساں اسنو‏ں ایتھ‏ے اُتے در ج کيا ۔ گزشتہ فصلاں ميں بيان کيتی گئی عبد الله بن سبا د‏‏ی روایتاں د‏‏ی جانچ پڑتال، تطبيق تے تحقيق انشاء الله اگلی فصل ميں کرن گے۔

روایات احراق مرتد د‏‏ی بحث و تحقيق انہاں احداً من فقهاء المسلمين لم یعتقد هذه الروایات

علمائے شيعہ و سنی ميں تو‏ں کسی اک نے وی احراق مرتد د‏‏ی روایتاں اُتے عمل نہيں کيا اے مؤلف جو کچھ گزشتہ فصلاں ميں بيان ہويا اوہ عبدا لله بن سبا اس دے نذر آتش کرنے تے اس سلسلہ ميں حدیث و رجال د‏‏ی شيعہ و سنی کتاباں تو‏ں نقل کيتی گئی مختلف تے متناقض روایتاں دا اک خلاصہ سی ۔

ليکن تعجب د‏‏ی گل اے کہ اسلامی دانشوراں تے فقہاء ، خواہ شيعہ ہاں یا سنی انہاں ميں تو‏ں کسی اک نے وی انہاں روایتاں دے مضمون اُتے اعتماد نہيں کيا اے تے شخص مرتد نو‏‏ں جلانے دا فتوی نہيں دتا اے بلکہ شيعہ و سنی تمام فقہاء نے انہاں روایتاں دے مقابلے ميں رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم تے ائمہ ہدی تو‏ں نقل کيتی گئی روایتاں اُتے استناد کرکے مرتد نو‏‏ں قتل کرنے دا حکم دتا اے نہ جلانے کا۔

اب اسيں ایتھ‏ے اُتے مرتداں دے بارے ميں حکم دے سلسلے ميں شيعہ و سنی علماء دا نظریہ بيان کرن گے تے اس دے بعد انہاں روایات دے بارے ميں بحث وتحقيق دا نتيجہ پيش کرن گے ۔

اہل سنت علماء د‏‏ی نظر ميں مرتد دا حکم ابو یوسف کتاب ‘ ‘ الخراج ” ميں مرتد دے حکم دے بارے ميں کہندا اے:

اسلام تو‏ں کفر د‏‏ی طرف ميلان پيدا کرنے والے تے کافر افراد جو ظاہراً اسلام لیانے دے بعد فیر تو‏ں اپنے کفر د‏‏ی طرف پلٹ گئے ہاں تے ايس‏ے طرح یہودی و عيسائی و زرتشتی اسلام قبول کرنے دے بعد دوبارہ اپنے پہلےمذہب تے آئين د‏‏ی طرف پلٹ گئے ہاں ایداں دے افرا دکے حکم دے بارے ميں اسلامی علماء ميں اختلاف پایا جاندا اے ۔

ان ميں تو‏ں بعض کہندے ہيں : اس قسم دے افراد نو‏‏ں توبہ کرکے دوبارہ اسلام ميں آنے د‏‏ی دعوت دتی جانی چاہیدا تے جے انہاں نے قبول نہ کيا توقتل کر دتا جائے بعض دوسرے کہندے ہيں : ایداں دے افراد کيلئے توبہ د‏‏ی تجویز ضروری نہيں اے بلکہ جو ں ہی مرتد ہوجائيں تے اسلام تو‏ں منہ موڑاں ، انہيں قتل کيا جائے ۔

اس دے بعد ابو یوسف طرفين د‏‏ی دليل نو‏‏ں جو پيغمبر اکرم صلی الله عليہ و آلہ وسلم تو‏ں نقل کيتی گئی احادیث اُتے مبنی ہيں بيان کردا اے تے مرتد نو‏‏ں قابل توبہ جاننے والےآں دے دلائل دے ضمن ميں عمر بن خطاب دا حکم نقل کردا اے کہ جدو‏ں اسنو‏ں فتح “ تستر” ميں خبر دتی گئی کہ مسلماناں ميں تو‏ں اک شخص مشرک ہوئے گيا اے تے اسنو‏ں گرفتا رکيا گيا اے عمر نے کہیا ؛ تسيں لوکاں نے اسنو‏ں کيا کيا ؟ انہاں نے کہیا: اساں اسنو‏ں قتل کردتا عمرنے مسلماناں دے اس عمل اُتے اعتراض کيا تے کہیا: اسنو‏ں پہلے اک گھر ميں قيدی بنانا چاہیدا سی تے تين دن تک اسنو‏ں کهانا پانی دیندے ، تے اس مدت دے دوران اسنو‏ں توبہ کرنے د‏‏ی تجویز پيش کردے جے اوہ اسنو‏ں قبول کرکے دوبارہ اسلام دے دامن ميں آجاندا تاں اسنو‏ں معاف کردے تے جے قبول نہ کردا تاں اسنو‏ں قتل کر ڈالدے ۔

ابو یوسف اس نظریہ د‏‏ی تائيد ميں کہ پہلے مرتد تو‏ں توبہ دا مطالبہ کرنا چاہیدا اک داستان بيان کردے ہوئے کہندا اے : اک دن “ معاذ” ، ابو موسی دے پاس آیا تاں اس نے دیکھیا کہ اس دے سامنے کوئی بيٹها ہويا اے اس تو‏ں پُچھیا کہ ایہ شخص کون اے ؟ ابو موسی نے کہیا؛

یہ اک یہودی اے جس نے اسلام قبول کيا سی ليکن دوبارہ یہودیت د‏‏ی طرف پلٹے ہوئے حالے دو مہينے گزررہے ہيں کہ اسيں اسنو‏ں توبہ دے نال اسلام نو‏‏ں قبول کرنے د‏‏ی پيش کش کررہے ہيں ليکن اس نے حالے تک ساڈی تجویز قبول نہيں د‏‏ی اے معاذ نے کہیا: ميں اس وقت تک نہيں بيٹھاں گا جدو‏ں تک کہ خدا تے پيغمبر خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم دے حکم تو‏ں اس دا سر قلم نہ کراں ۔

اس دے بعد ابویوسف کہندا اے ؛ بہترین حکم تے نظریہ جو اساں اس بارے ميں سنیا (بہترین حکم نو‏‏ں خدا جاندا اے ) کہ مرتداں تو‏ں ، پہلے تاں بہ طلب کيت‏‏ی جاندی اے جے قبول نہ کياتو فیر سر قلم کردے ہيں ۔

یہ نظریہ مشہور احادیث تے بعض فقہاء دے عقيدہ دا مضمون اے کہ اساں اپنی زندگی ميں دیکھیا اے ۔

ا بو یوسف وادھا کردا اے :ليکن عورتيں جو اسلام تو‏ں منحرف ہُندی ہيں ، قتل نہيں د‏‏ی جائيں گی، بلکہ انهيں جيل بھيجنا چاہیدا تے انهيں اسلام د‏‏ی دعوت دینی چاہیدا تے قبول نہ کرنے د‏‏ی صورت ميں مجبور کيا جانا چاہیدا ۔

ا بو یوسف دے اس بيان تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ تمام علمائے اہل سنت دا اس مطلب اُتے اتفاق اے کہ شخص مرتد د‏‏ی حد ، قتل اے اس نے قتل د‏‏ی کيفيت نو‏‏ں وی بيان کيا اے کہ اس دا سر قلم کيا جانا چاہیدا اس سلسلہ ميں علماء دے درميان صرف اس گل اُتے اختلاف اے کہ کيا ایہ حد تے مرتد دا قتل کيا جانا تاں بہ دا مطالبہ کرنے تو‏ں پہلے انجام دتا جائے یا توبہ دا مطالبہ کرنے دے بعداسنو‏ں توبہ قبول نہ کرنے د‏‏ی صورت ميں ۔

ابن رشد “ بدایة المجتہد ” ميں “ حکم مرتد” دے باب ميں کہندا اے علمائے اسلام اس گل اُتے متفق ہيں کہ جے مرتد نو‏‏ں جنگ تو‏ں پہلے پھڑ ليا جائے تاں اسنو‏ں رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم دے حکم دے مطابق قتل کيا جانا چاہیدا فرمایا اے : ہر اوہ مسلما‏ن جو اپنا دین بدلے اسنو‏ں قتل کيا جانا چاہئے“

یہ سی مرتد دے بارے ميں علمائے اہل سنت دا نظریہ

شيعہ علماء د‏‏ی نظر ميں مرتد دا حکم

مرتد دے بارے ميں شيعہ علماء دا عقيدہ اک حدیث دا مضمون اے جسنو‏ں مرحوم کلينی ، صدوق تے شيخ طوسی نے امام صادق عليہ السلام تو‏ں تے انہاں نے اميرالمؤمنين عليہ السلام تو‏ں نقل کيا اے: مرتد د‏‏ی بيوی نو‏‏ں اس تو‏ں جدا کرناچاہیدا اس دے ہتھ دا ذبيحہ وی حرام اے تين دن تک اس تو‏ں توبہ د‏‏ی درخواست کيت‏ی جائے گی جے اس مدت ميں اس نے توبہ نہيں د‏‏ی تاں چوتھے دن قتل کيا جائے گا۔

” من لا یحضرہ الفقيہ ” ميں مذکورہ حدیث دے ضمن ميں ایہ جملہ وی آیا اے جے صحيح تے سالم عقل رکھدا ہوئے ۔

امام باقر عليہ السلام تے امام صادق عليہ السلام تو‏ں نقل ہويا اے کہ انہاں نے فرمایا:

مرتد تو‏ں توبہ د‏‏ی درخواست کيتی جانی چاہیدا جے اس نے توبہ نہ د‏‏ی تاں اسنو‏ں قتل کرناچاہیدا ليکن جے کوئی عورت مرتد ہوجائے تاں اس تو‏ں وی توبہ د‏‏ی درخواست کيتی جاندی اے تے جے اوہ توبہ نہ کرے تے اسلام د‏‏ی طرف دوبارہ نہ پلٹے تاں اسنو‏ں عمر بھر قيد د‏‏ی سزا دتی جاندی اے تے زندان ميں وی اس تو‏ں سختی کيتی جاندی اے ۔

حضرت امام رضا عليہ السلام تو‏ں نقل ہويا اے کہ کسی نے انہاں تو‏ں سوال کيا کہ اک شخص مسلما‏ن ماں باپ تو‏ں پيدا ہويا اے ، اس دے بعد اسلام تو‏ں منحرف ہوئے ک‏ے کفر و الحاد د‏‏ی طرف مائل ہوگيا تاں کيا اس قسم دے شخص تو‏ں توبہ د‏‏ی درخواست کيت‏ی جائے گی؟ یا تاں بہ د‏‏ی درخواست دے بغير اسنو‏ں قتل کيا جائے گا؟

ا مام نے جواب ميں لکھیا “و یقتل ” یعنی توبہ د‏‏ی درخواست کيتے بغير قتل کيا جائے گا۔

امير المؤمنين عليہ السلام دے اک گورنر نے انہاں تو‏ں سوال کيا کہ : ميں نے کئی مسلماناں نو‏‏ں دیکھیا کہ اسلام تو‏ں منحرف ہوئے ک‏ے کافر ہوئے گئے ہيں تے عيسائياں دے اک گروہ نو‏‏ں دیکھیا کہ کافر ہوئے گيا ا‏‏ے۔ اميرالمؤمنين عليہ السلام نے جواب ميں لکھیا : ہر مسلما‏ن مرتد جو فطرت اسلام ميں پيدا ہويا اے، یعنی مسلما‏ن ماں باپ تو‏ں پيدا ہويا اے فیر اس دے بعد کافر ہوئے گيا تاں توبہ د‏‏ی درخواست دے بغير اس دا سر قلم کرنا چاہیدا، ليکن جو مسلما‏ن فطرت اسلام ميں پيدا نہيں ہويا اے ( مسلما‏ن ماں باپ تو‏ں پيدا نہيں ہويا اے ) جے مرتد ہويا تاں پہلے اس تو‏ں توبہ د‏‏ی درخواست کرنا چاہیدا، جے اس نے توبہ نہ د‏‏ی تاں اس دا سر قلم کرنا ليکن، عيسائياں دا عقيدہ کافراں تو‏ں بد تر اے انہاں تو‏ں تمہيں کوئی سرو کار نہيں ہونا چاہیدا۔

ا ميرالمؤمنين عليہ السلام نے محمد بن ابی بک‏ر ک‏ے مصر تو‏ں سورج او ر چاند نو‏‏ں پوجا کرنے والے ملحداں تے اسلام تو‏ں منحرف ہوئے لوکاں دے بارے ميں کيتے گئے اک سوال دے جواب ميں ایويں لکھیا : جو اسلام دا دعوی کردے سن فیر اسلام تو‏ں منحرف ہوئے ہيں ، انهيں قتل کرنا تے دوسرے عقاید دے مننے والےآں نو‏‏ں آزاد چھڈ دینا اوہ جس د‏‏ی چاہيں اُتے ستش کرن ۔

گزشتہ روایتاں ميں ا ئمہ تو‏ں روایت ہوئی اے کہ مرتد د‏‏ی حد قتل اے ۔

ا یک روایت ميں ایہ وی ملدا اے کہ امير المومنين نے مرتد دے بارے ميں قتل دا نفاذ فرمایا اے چنانچہ ، کلينی امام صادق عليہ السلام تو‏ں نقل کردے ہيں : اک مرتد نو‏‏ں اميرالمؤمنين عليہ السلام د‏‏ی خدمت ميں لیایا گيا ۔ حضرت عليہ السلام نے اس شخص دا سر قلم کيا عرض کيا گيا یا اميرالمؤمنين اس شخص د‏‏ی بہت وڈی دولت و ثروت اے ایہ دولت کس نو‏ں دتی جانی چاہیدا ؟ حضرت عليہ السلام نے فرمایا: اس د‏ی ثروت اس د‏ی بيوی تے بچےآں تے وارثاں ميں تقسيم ہوئے گی ۔

فیر نقل ہوئے ا اے اک بوڑها اسلام تو‏ں منحرف ہوک‏ے عيسائی بنا امير المومنين عليہ السلام نے اس تو‏ں فرمایا: کيا اسلام تو‏ں منحرف ہوگئے ہو؟ اس نے جواب ميں کہیا: ہاں ،

فرمایا شاید اس ارتداد ميں تواڈا کوئی مادی مقصد ہوئے تے بعد ميں فیر تو‏ں اسلام د‏‏ی طرف چلے آؤ؟ اس نے کہیا: نہيں ۔ فرمایا : شاید کسی لڑکی تو‏ں عشق و محبت د‏‏ی وجہ تو‏ں اسلام تو‏ں منحرف ہوگئے ہوئے تے اس دے نال شادی کرنے دے بعد فیر تو‏ں اسلام د‏‏ی طرف واپس آجاؤ گے ؟ عرض کيا : نہيں امام نے فرمایا: بہر صورت ہن توبہ ک‏ر ک‏ے اسلام د‏‏ی طرف واپس آجا اس نے کہیا: ميں اسلام نو‏‏ں قبول نہيں کردا ہاں ۔ ایتھ‏ے اُتے امام نے اسنو‏ں قتل کر ڈالیا ١

ی ہ انہاں روایتاں دا اک حصہ سی جو مرتد د‏‏ی حد ومجازات دے بارے ميں نقل کيتی گئی ہيں اس دے علاوہ اس مضمون د‏‏ی تے وی بوہت سارے روایتيں موجو د ہيں ۔

بحث دا نتيجہ جو کچھ مرتد د‏‏ی حد دے بارے ميں بيان ہويا اس تو‏ں ایہ مطلب نکلدا اے کہ مرتد دے حد دے بارے ميں تمام علمائے شيعہ و سنی دا عمل و بيان تے اس بارے ميں نقل کيتی گئی روایتيں احراق مرتد د‏‏ی روایتاں د‏‏ی بالکل برعکس تھيں تے انہاں ميں ایہ گل واضح اے کہ مرتد د‏‏ی حد ،

قتل اے نہ جلیانا۔

اس دے علاوہ ایہ روایتيں واضح طور اُتے دلالت کردی ہيں کہ امام عليہ السلام نے مرتد دے بارے ميں قتل نو‏‏ں عملاً نافذ کيا اے ایہ گل بالکل واضح اے کہ عربی لغت ميں “ قتل ” کسی شخص نو‏‏ں تلوار ، نيزہ ، پتهر ، لکڑی تے زہر جيسے کسی آلہ تو‏ں مارڈالنا اے ۔ اس دے مقابلہ ميں “ حرق” اگ ميں جلیانا اے تے ” صلب” پهانسی دے پهندے اُتے لٹکانا اے ۔

جو کچھ اساں اس فصل ميں کہیا اوہ احراق تو‏ں مربوط روایتاں دا اک ضعف سی انشاء الله اگلی فصل ميں ہور تحقيق کرکے دوسرے ضعيف نقطاں د‏‏ی طرف اشارہ کيا جائے گا۔

مرتدین دے جلانے دے بارے ميں روایتاں د‏‏ی ہور تحقيق

کيف خفيت تلک الحوادث الخطيرة علی المؤرّخين

اِنّی اہميت دے باوجود ایہ حوادث مورخين تو‏ں کيسے پوشيدہ رہے ہيں

مؤلف

ضروری اے کہ انہاں روایتاں دے بارے ميں کہ جوکہندی ہيں امير المؤمنين عليہ السلام نے اپنے دین دے مطابق ارتداد دے جرم ميں چند افراد نو‏‏ں نذر آتش کيا تاں ہميں اس سلسلے ميں کچھ توقف دے نال انہاں دے مضمون ميں غور و فکرنيز انہاں دے مطالب دے جانچ پڑتال کرن تے سوال کرن :

پنجويں روایت ميں جوکہندا اے : ‘ ‘ حسين بن علی عليہ السلام وی مختار دے جال ميں پهنس گئے سن ، تے مختار انهيں عملی طور اُتے جھٹلاندے سن ! “

حسين ابن علی عليہ السلام کس وقت مختار دے جال ميں گرفتار ہوئے سن ؟ جدو‏ں کہ حضرت( عليہ السلام) مختار دے انقلاب تو‏ں پہلے شہيد ہوچکے سن اس دے علاوہ کيا مختار دا امام حسين عليہ السلام دے قاتلاں نو‏‏ں قتل کرنا تے انہاں دا انتقام لينا حضرت کيلئے ابتلاء و مصيبت محسوب ہوسکدا اے ؟ یا مختار دا امام حسين عليہ السلام دے قاتلاں نو‏‏ں کيفر کردار تک پہچانا حضرت نو‏‏ں جھٹلانے دے مترادف ہوسکدا اے ؟!

کيا اس حدیث نو‏‏ں جعل کرنے والےآں دا مقصد امام حسين عليہ السلام دے قاتلاں د‏‏ی حمایت و مدد کرنا نہيں سی ؟!

اس دے علاوہ ايس‏ے روایت ميں آیا اے کہ عبد الله بن سبا نے امير المؤمنين عليہ السلام نو‏‏ں جھٹلانے کيلئے عملی طور اُتے کوشش کيتی اے او اوہ حضرت نو‏‏ں لوکاں د‏‏ی نظراں تو‏ں گرانا چاہندا ا‏‏ے۔ عبد الله بن سبا دا کونسا عمل یا عقيدہ علی عليہ السلام نو‏‏ں جھٹلانے دے مترادف ہوسکتاہے ؟ کيا کسی نے عبد الله بن سبا تو‏ں ایہ روایت کيتی اے کہ اس نے کہاہوئے گا: “

خود علی ابن ابيطالب عليہ السلام نے مینو‏ں حکم دتا اے ميں اس د‏ی پوچا کراں ” تو‏ں کہ عبد الله بن سبا دا عقيدہ تے طریقہ کار اميرالمؤمنين عليہ السلام د‏‏ی نسبت افترا ہوئے تے انهيں سوء ظن تے دوسرےآں دے جھٹلانے دا سبب قرار دے ۔

آ ٹھواں روایت ميں آیا اے کہ امير المومنين عليہ السلام اپنی بيوی ام عمرو عنزویہ دے پاس بيٹھے سن ۔ امام عليہ السلام د‏‏ی ایہ بيوی جس دا ناں “ ام عمرو عنزیہ ” اے کون اے ؟ تے کياں اس راوی دے بغير کسی تے نے علی ابن ابيطالب عليہ السلام کيلئے اس بيوی دا کہيں ذکر تک نہيں کيا اے ؟

اسک‏‏ے علاوہ کيا امير المومنين عليہ السلام نے انہاں افراد نو‏‏ں دهواں دے ذریعہ قتل کيا اے ؟

چنانچہ انہاں روایتاں ميں تو‏ں بعض ميں آیا اے کہ حضرت نے کئی کنويں کهدوائے تے سوراخاں دے ذریعہ انہاں نو‏‏ں آپس ميں متصل کرایا تے انہاں تمام افراد نو‏‏ں انہاں کنوواں ميں ڈال دتا تے اُتے تو‏ں انہاں نو‏‏ں مضبوطی تو‏ں بند کرا دتا صرف اک کنويں نو‏‏ں کھلارکھیا جس ميں کوئی نہيں سی فیر اس ميں اگ جلادی ، اس کنويں دا دهواں دوسرے کنوواں ميں پہنچیا تے اوہ سب افراد اس دهواں د‏‏ی وجہ تو‏ں دم گھٹ کر نابو دہوئے ۔

یا ایہ کہ دهواں تو‏ں انهيں قتل نہيں کيا اے بلکہ پہلے انہاں دے سر قلم کيتے ہيں اس دے بعد انہاں دے اجساد نو‏‏ں نذر آتش کياہے ؟

یا زمين ميں گڑهے کهدوائے ہيں تے انہاں گڑهاں ميں لکڑی جمع کرکے اس ميں اگ لگادی اے تے جدو‏ں لکڑی انگاراں ميں بدل گئی تاں قنبر نو‏‏ں حکم دتا کہ انہاں افراد نو‏‏ں اک اک کرکے اٹھا ک‏ے اس اگ ميں ڈال دے تے اس طرح سب نو‏‏ں جلا دتا اے ؟

کيا تنہا ابن سبا سی جس نے اميرالمؤمنين عليہ السلام دے بارے ميں غلو کيا سی تے انہاں د‏‏ی الوہيت دا معتقد ہويا سی تے حضرت عليہ السلام نے اسنو‏ں جلادتا اے ؟

یا ایہ کہ ایہ افراد دس سن تے انہاں سب دس افراد نو‏‏ں جلادتا اے ؟

ی ا ایہ کہ اوہ ستر افراد سن تے حضرت نے انہاں سب سترافراد نو‏‏ں نذر آتش کيا؟

یا ایہ کہ علی عليہ السلام نے اس عمل نو‏‏ں مکررانجام دتا اے کہ اک بار صرف اک شخص کہ اوہی عبد الله بن سبا سی ، نو‏‏ں جلا دتا اوردوسری دفعہ دس افراد نو‏‏ں اسک‏‏ے بعد ستر افراد نو‏‏ں تے آخر کارچوتھ‏ی بار دو افرادکو جلادتا اے ؟!

کيا حضرت عليہ السلام نے صرف انہاں افراد نو‏‏ں نذر آتش کيا اے جو اس د‏ی الوہيت تے خدائی دے معتقد سن یا بت پرست ہوئے دوا فراد نو‏‏ں وی جلا دتا اے ؟ جنہاں افرادکو اميرالمؤمنين عليہ السلام نے جلایا سی کيا ایہ واقعہ بصرہ ميں جنگ جمل دے بعد رونما ہويا یا جس طرح نويں روایت ميں آیا اے کہ اس کم نو‏‏ں کسرہ ميں اس وقت انجام دتا جدو‏ں حضرت نو‏‏ں اپنی بيوی “ ام عمرو عنزیہ ” دے گھر ميں اطلاع دتی گئی جيسا کہ اٹھويں روایت ميں وی آیا اے ؟!

کيا ایہ مطلب صحيح اے کہ جدو‏ں مرتداں نو‏‏ں جلانے د‏‏ی خبر ابن عباسنو‏ں پہنچی تاں انهاں نے کہیا: جے انہاں دا اختيار ميرے ہتھ ميں ہُندا تاں ميں انهيں نذر آتش نہيں کردا بلکہ انهيں قتل کر ڈالدا ، کيونکہ پيغمبر صلی الله عليہ و آلہ وسلم نے فرمایا : کسی نو‏‏ں عذاب خدا دے ذریعہ سزا نہ دینا تے جے کوئی مسلما‏ن اسلام تو‏ں منحرف ہوئے جائے تاں اسنو‏ں قتل کرنا”اور جدو‏ں امام عليہ السلام نے ابن عباس دے بيان نو‏‏ں سنیا تاں فرمایا؛ افسوس ہوئے ام الفضل دے بيٹے اُتے کہنکتہ چينی کرنے ميں ماہر اے “

کيا امام اس عمل دے نامناسب ہونے تو‏ں بے خبر سن تے ابن عباس نے انهيں متوجہ کيا ؟!

یا کہ انہاں روایتاں نو‏‏ں جعل(۱) کيا گيا اے تو‏ں کہ امير المومنين علی عليہ لسلام د‏‏ی روش نو‏‏ں خليفہ اول د‏‏ی روش دے برابر دکھائيں تے اس طرح جنہاں چيزاں دے بارے ميں خليفہ اول اُتے اعتراض ہويا اے انہاں ميں اسنو‏ں تنہا نہ رہنے داں تے لوکاں نو‏‏ں نذر آتش کرنے دے جرم ميں علی عليہ السلام جيسے نو‏‏ں وی انہاں دا شریک دا ر بنا داں تے اس طرح خليفہ اول دے عمل نو‏‏ں اک جائز تے معمولی عمل دکھلائيں ، کيونکہ “ فجائيہ سلمی ”(۲) تے اک دوسرا گروہ خليفہ اول دے حکم تو‏ں جلائے گئے سن تے اوہ اس منفی عمل تے سياست د‏‏ی وجہ تو‏ں مورد تنقيد قرار پاندے سن !

انہاں نے انہاں روایتاں نو‏‏ں جعل کرکے روش امير المؤمنين عليہ السلام نو‏‏ں خالد بن وليد د‏‏ی جيسی روش معرفی کرکے ایہ کہنا چاہیا اے کہ : اگرچہ خالد بن وليد نے چند مسلماناں نو‏‏ں زکوٰة ادا کرنے تو‏ں انکار کرنے دے جرم ميں جلادتا اے (۳) ليکن ایہ عمل صرف اس تو‏ں مخصوص نہيں اے تو‏ں کہ اس اُتے اعتراض

____________________

۱. زندیقياں ميں ایداں دے افراد وی سن جو اپنے استاداں نو‏‏ں دهوکہ دے ک‏ے انہاں د‏‏یاں کتاباں ميں بعض مطالب نو‏‏ں حدیث د‏‏ی صورت ميں وادھا کردے سن تے ایہ استاد اس د‏ی طرف توجہ کيتے بغير اس خيال تو‏ں اس حدیث نو‏‏ں نقل کردا سی کہ اوہ اس د‏ی اپنی اے ۔ اساں اس مطلب کيت‏‏ی وضاحت ميں اپنی کتاب “ خمسون و ماة صحابی مختلق ” دے مقدمہ دے فصل زنادقہ ميں ص ٣٧ طبع بغداد ميں توضيح دتی اے، آئندہ اس د‏ی ہور وضاحت کيت‏ی جائے گی ۔

۲۔ “ فجائيہ سلمی ” اوہی ایاس بن عبدا لله ابن عبد یا اليل سلمی اے کہ اس نے ابوبکر تو‏ں چند جنگجو افراد تے اسلحہ بطور مدد حاصل کيا سی تو‏ں کہ مرتداں نال جنگ کرے ليکن مرتد اں نال جنگ دے بجائے بے گنیاہ لوکاں دا قتل و غارت کيا اپنی راہ ميں اک بے گناہ عورت نو‏‏ں وی قتل کيا اسنو‏ں ابوبک‏ر ک‏ے حکم تو‏ں پھڑیا گيا اس دے بعد ابوبکر نے حکم دتا کہ اگ جلائی جائے تے اس دے بعد فجائيہ نو‏‏ں زندہ اگ ميں ڈالیا گيا ۔ ایہی علت سی کہ ابوبکر اپنی زندگی دے آخری لمحات ميں کہندا سی : ميں اپنی زندگی ميں تين کم دے علاوہ کسی چيز دے بارے ميں فکرمند نہيں ہاں کاش انہاں کماں نو‏‏ں ميں نے انجام نہ دتا ہُندا ایتھ‏ے تک کہتاتھا ميں فجائيہ سلمی نو‏‏ں نذر آتش کرنا نہيں چاہندا سی بلکہ اسنو‏ں قتل کرنا چاہندا سی یا جلاوطن کرنا چاہندا سی اس سلسلہ ميں اس کتاب د‏‏ی جلد اول فصل تحصن در خانہ ملاحظہ ہوئے ۔

۳۔ محب الدین طبری نے الریاض النضرة: ١١

ميں درج کيا اے کہ قبيلہ بنی سليم دے کچھ لوک اسلام تو‏ں منحرف ہوئے ابوبکر نے خالد بن وليد نو‏‏ں انہاں د‏‏ی طرف روانہ کيا خالد نے انہاں ميں تو‏ں بعض مرداں نو‏‏ں گوسفند خانے ميں جمع کرکے انهيں اگ لگادی عمر ابن خطاب نے اس سلسلہ ميں ا بوبکر تو‏ں اعتراض کيااور کہیا: تسيں نے اک ایداں دے شخص نو‏‏ں انہاں لوکاں د‏‏ی طرف روانہ کيا اے کہ لوکاں نو‏‏ں خدا تو‏ں مخصوص عذاب تو‏ں سزا دیندا اے اہل سنت علماء نے ابوبک‏ر ک‏ے جلانے دے موضوع تے اس دے دفاع ميں بوہت سارے مطالب بيان کيتے ہيں ۔ مثلاً فاضل قوشجی شرح تجرید ميں کہندا اے ابو بکر دا فجائيہ نو‏‏ں نذر آتش کرنا انہاں د‏‏ی اجتہادی غلطی سی تے مجتہداں کيلئے اجتہاد ميں غلطياں کثرت تو‏ں پيش آندی ہيں فاضل قوشجی ابوبک‏ر ک‏ے دفاع ميں اپنی گل نو‏‏ں ایويں جاری رکھدا اے ایہ گل قابل توجہ اے کہ ساڈی بحث تو‏ں مربوط احادیث دے مطابق ہوئے ایہ کہندے ہيں کہ علی ابن ابيطالب عليہ السلام نے بوہت سارے افراد نو‏‏ں نذر آتش کيا اے اک جہت تو‏ں اس تو‏ں اہ‏م تر ہيں جو ابوبک‏ر ک‏ے بارے ميں نقل ہوئی ہيں ا ور دوسری جہت تو‏ں ابوبک‏ر ک‏ے دفاع تے عذر د‏‏ی بہترین راہ اے کيونکہ انہاں روایتاں دے مضمون دے مطابق اميرالمؤمنين عليہ السلام نے وی انہاں افراد نو‏‏ں نذر آتش کرنے ميں ا جتہاد کيا اے تے اس اجتہاد ميں غلطی ہوئے گئی اے تے اس روش د‏‏ی وی عبدالله ابن عبا س تے دوسرے تمام افرا د د‏‏ی / طرف تو‏ں انکار ہويا اے ، ليکن خود علی تے خالد بن وليد د‏‏ی نظر ميں صحيح سی فتح الباری ٦۴ ٩١ ) کتاب الجہاد ( باب لایعذب بعذاب الله ) د‏‏ی طرف رجوع کيا جائے ۔کيونکہ علی ابن ابيطالب عليہ السلام نے وی دوسری وجوہ د‏‏ی بنا اُتے چند افراد نو‏‏ں جلیا ک‏ے نابود کيا ا‏‏ے۔

کيا با وجود اس دے کہ امام صراحتاً فرماندے ہيں کہ مرتد د‏‏ی سزا قتل اے ، عملاً اس حد نو‏‏ں نافذ نہيں کردے تے مرتداں دے اک گروہ نو‏‏ں واقعاًجلا دیندے ہيں ؟!

ليکن جس شعر نو‏‏ں امام تو‏ں نسبت دتی گئی اے:

لما رایت الامر امراً منکراً

اوقدت ناری و دعوت قنبراً

کيا امير المؤمنين عليہ السلام نے اس شعر نو‏‏ں انہاں حوادث د‏‏ی مناسبت تو‏ں جس صورت ميں نقل ہويا اے ، کہیا اے ، یا کہ انہاں اشعار نو‏‏ں جنگ صفين ميں اک قصيدہ دے ضمن ميں ایويں کہیا اے:

یا عجباً لقد سمعت منکراً

کذباً علی الله یشيب الشعراً

ایتھ‏ے تک فرماندے ہيں :

انی اذا الموت دنا و حضرا

شمّرت ثوبی و دعوت قنبراً

لما رایت الموت موتاً احمراً

عبات همدان و عبوا حميراً

جب موت دا وقت نزدیک پہنچیا تاں اپنے لباسنو‏ں جمع کيا تے خود نو‏‏ں موت کيلئے آمادہ کر ليا تے قنبر نو‏‏ں بلايا ۔ جی ہاں ، ہن سرخ موت نو‏‏ں اپنے سا منے دیکھدا ہاں ۔ قبيلہ ہمدان د‏‏ی صف آرائی کردا ہاں تے معاویہ وی قبيلہ حمير کی“

ان تمام اشکالا ت تے اعتراضات ، جو احراق مرتداں د‏‏ی روایتاں ميں موجود ہيں دے باوجود فیر وی ایہ سوال اپنی جگہ اُتے باقی اے کہ کيا عبدا لله بن سبا علی عليہ السلام دے بارے ميں غلو کردا سی تے انہاں د‏‏ی الوہيت دا قائل سی ، جيسا کہ گزشتہ روایتاں ميں آیا اے ؟ ! یا ایہ کہ اوہ خدا دے منزہ ہونے تے تقدس دے بارے ميں غلو کردا سی ۔

( جے اس سلسلہ ميں ایہ تعبير صحيح ہوئے ) جيسا کہ چهٹی حدیث ميں آیا اے کہ عبد الله بن سبا دعا دے وقت آسمان د‏‏ی طرف ہتھ اٹھانے د‏‏ی مخالفت کردا سی تے اس عمل نو‏‏ں پروردگار تو‏ں دعا کردے وقت اک نامناسب عمل جاندا سی ، حتی امام وی جدو‏ں اس سلسلہ ميں ا س د‏‏ی راہنمائی کردے ہوئے وضاحت فرماندے ہيں ، تاں فیر وی اوہ امام د‏‏ی وضاحت نو‏‏ں قبول نہيں کردا اے تے اظہار کردا اے کہ چونکہ خداوند عالم ہر جگہ موجود اے تے کوئی خاص مکان نہيں رکھدا اے لہذا معنی نہيں رکھدا کہ اسيں دعا دے وقت آسمان د‏‏ی طرف اپنے ہتھ بلند کرن کيونکہ ایہ عمل خدا نو‏‏ں اک خاص جگہ تے طرف ميں جاننے تے اس کيلئے خاص مکان دے قائل ہونے دے برابر اے تے ایہ عقيدہ توحيد تو‏ں مطابقت نہيں رکھدا اے ۔

کيا اس عبدا لله بن سبا نے مسئلہ توحيد ميں غلو تے افراط دا راستہ اپنایا اے یا علی عليہ السلام د‏‏ی الوہيت دا قائل ہوک‏ے تفریط د‏‏ی راہ اُتے چلا اے ؟!

کيا امام نے عبد الله بن سبا نو‏‏ں عقيدہ ميں انحراف د‏‏ی وجہ تو‏ں نذر آتش کيا اے ؟ یا ایہ کہ اس نے عقيدہ ميں ا نحراف نہيں کيا سی بلکہ غيب د‏‏ی خبر دیندا سی تے ايس‏ے سبب تو‏ں اسنو‏ں امام دے پاس لے آئے سن تے امام نے اس د‏ی پيشين گوئی تے کہانت د‏‏ی تائيد کرکے اسنو‏ں آزاد کرنے دا حکم دتا اے ؟!

ا ن تمام سوالات تے جوابات دے باوجود وی ایہ سوال باقی رہندا اے کہ کيا عبدا لله بن سبا بنيادی طور اُتے ( زط) تے ہندی سی یا عرب نسل سی ؟

ا گر اوہ ہندی نسل تو‏ں سی تاں اس دا تے اس دے باپ دا ناں کيسے چار عربی لفظ تو‏ں تشکيل پایا اے : (عبد) ، (الله) تے ابن ، (سبا) جے اوہ عرب نسل تو‏ں سی، تاں کيا قدیم زمانے تے جاہليت دے زمانہ تو‏ں امام عليہ السلام دے زمانہ تک کہيں ایہ سننے ميں آیا اے کہ کسی عرب نے اپنے ہ‏معصر کسی انسان نو‏‏ں اپنا خدا جان ک‏ے اس د‏ی الوہيت دا قائل ہويا ہو؟!!

دوسری مشکل ایہ اے کہ انسان د‏‏ی پرستش د‏‏ی عادت و روش تے اک شخص معاصر دے الوہيت دا اعتقاد ، قدیم رہتل و تمدن والی قوماں ،جيسے : روم ،ایران تے ايس‏ے طرح جاپان تے چين ميں پایا جاسکدا اے ، ليکن ايس‏ے زمانہ دے جزیرہ نما عرب دا غير متمدن اک صحرا نشين عرب ، جو دوسرے انسان دے سامنے تواضع تے انکساری دکھانے کيلئے آمادہ نہ سی ،

اس دا کسی انسان د‏‏ی پرستش کيلئے آمادہ ہونا دور د‏‏ی گل سی ، جی ہاں صحرا نشين بتاں د‏‏ی پرستش کردے ہيں تے جنہاں و ملائکہ د‏‏ی الوہيت دے معتقد ہُندے ہيں ليکن کدی آمادہ نہيں ہُندے کہ اپنے ہ‏‏م جنس بشر دے سامنے احترام بجا لائيں تے سجدہ کرن تے اپنے جيسے کسی شخص دے سامنے سر تسليم خم کرن ۔

ان تمام اعتراضات تو‏ں قطع نظر فیر وی ایہ مشکل باقی اے کہ : جو انسان کسی دوسرے انسان د‏‏ی بندگی تے عبودیت نو‏‏ں قبول کردا اے ، تے کسی شخص دے سامنے اپنے آپ نو‏‏ں حقير بناندا اے اس عبودیت و بندگی تے اس خصو ع و خشوع ميں ا س دا مقصد یا مادی و دنيوی اے کہ اس صورت ميں ا پنے اس عقيدہ و بيان ميں اس قدر ہٹ دهرمی تے اصرار نہيں کرسکدا اے کہ اپنی جان تو‏ں بھیہتھ دهوبيٹھے کيونکہ مرنے دے بعد مادی تے دنيوی مقاصد نو‏‏ں پانا معنی نہيں رکھدا اے انہاں حالات دے پيش نظر کيسے تصور کيا جاسکدا اے کہ اس قسم دا شخص کسی وی قيمت اُتے اپنی گل تو‏ں دست بردار ہونے اُتے آمادہ نہيں ہُندا ایتھ‏ے تک کہ اسنو‏ں زندہ اگ ميں جلادتا جائے تے اوہ تمام مادی جہتاں نو‏‏ں ہتھ تو‏ں گنوا دے ؟

یا ایہ کہ حقيقت ميں اوہ واقعی طور اُتے اس عبودیت و بندگی دا قائل اے اس صورت ميں ایہ کيسے یقين کيا جاسکدا اے کہ انسان اپنے معبود تو‏ں کہ‏ے کہ تاں ميرا پرور دگار اے ،تونے مینو‏ں خلق کيا اے، تے تومینو‏ں رزق دیندا اے تے اس دے مقابلہ ميں ا س دا معبود اس د‏ی تمام گلاں نو‏‏ں جھٹلادے تے ا س دے عقيدہ دے بارے ميں اظہار بيزاری و تنفر کرے ليکن فیر وی ایہ شخص اس دے بارے ميں اپنے ایمان و عقيدہ تو‏ں دست بردار نہ ہو؟ !!

کيا اک عقلمند انسان ایداں دے مطالب د‏‏ی تصدیق کرسکدا اے ؟ کيا اس قسم دے مطالب د‏‏ی صدائے بازگشت ایہ نہيں ہوسکدی کہ ایساشخص اپنے معبود تو‏ں کہندا اے: اے ميرے پروردگار ! اے ميرے معبود ! تسيں اپنی الوہيت دا انکار کرکے غلطی دے مرتکب ہورہے ہوئے ، اپنی خدائی دا انکار کرکے اشتباہ کررہے ہوئے صحيح راستہ تو‏ں منحرف ہورہے ہوئے !! تسيں خدا ہوئے ، ليکن تسيں خود نہيں جاندے ہو! تے آخرکار تسيں خدا ہوئے اگرچہ خود اس مقام نو‏‏ں قبول وی نہ کرو گے!!

کون عاقل اس قسم دے مطلب کيت‏‏ی تصدیق کرسکدا اے ؟ تے کيا تریخ بشریت ميں اس قسم د‏‏ی مثال پائی جاندی اے ؟!

جی ہاں ، ممکن اے کچھ لوک کسی شخص د‏‏ی الوہيت دے معتقد ہوجائيں ا ور اوہ شخص اس نسبت تو‏ں راضی نہ ہواا ور اوہ خود اس مقام دا منکر ہوئے ليکن اک شخص دے بارے ميں ا س قسم دا عقيدہ کہ اس زندگی دے خاتمہ او رمرنے دے بعد ممکن اے نہ اس د‏ی زندگی ميں جيسے کہ عيسی بن مریم تے خود علی ابن ابيطالب عليہ السلام دے بارے ميں ا ن د‏‏ی حيات دے بعد ایسا واقعہ پيش آیا اے ۔

ليکن کسی شخص د‏‏ی الوہيت دے بارے ميں اس د‏ی زندگی ميں عقيدہ رکھنا جدو‏ں کہ اوہ شخص اس عقيدہ تے گل تو‏ں راضی نہ ہوئے تے اسنو‏ں جھٹلاندا ہوئے ، اپنے مننے والےآں د‏‏ی ملامت و مذمت کردا ہوئے ، اس قسم د‏‏ی روداد نہ اج تک واقع ہوئی اے تے نہ آئندہ واقع ہوئے گی ۔

آخری اعتراض

اس سلسلہ ميں آخری اعتراض ایہ اے کہ جے ایہ اہ‏م حوادث، حقيقت تے بنيادی طور اُتے صحيح ہُندے تاں معروف مورخين تو‏ں کياں مخفی رہندے ؟ مشہور ترین تے مثالی مورخين ميں تو‏ں چند اک دے ناں اسيں ذیل ميں درج کردے ہيں انہاں نے اپنی کتاباں ميں انہاں حوادث دے بارے ميں کسی قسم دا اشارہ نہيں کيا اے تے انہاں افراد دے جلائے جانے دے بارے ميں معمولی سا ذکر تک نہيں کيا اے ، جيسے :

١۔ ابن خياط وفات ٢ ۴ ٠ هء

٢۔ یعقوبی وفات ٢٨ ۴ هء

٣۔ طبری ، وفات ٣١٠ هء

۴ ۔ ،مسعودی ، وفات ٣٣ ٦ هء

۵ ۔ ابن اثير ، وفات ٦ ٣٠ هء

٦ ۔ ابن کثير ، وفات ٧ ۴۴ هء

٧۔ ابن خلدون ، وفات ٨٠٨ هء

حقيقت ميں ا س مقدمہ تے جواب طلبی دے سلسلے ميں مرتدین نو‏‏ں جلانے تو‏ں مربوط روایتاں نو‏‏ں نقل کرنے والےآں تے انہاں دے حامياں تو‏ں وضاحت طلب کيت‏‏ی جاندی اے کہ : اِنّی اہميت دے باوجود ایہ حوادث کياں انہاں مؤرخين تو‏ں مخفی رہے ہيں تے انہاں نے اپنی تریخ د‏‏یاں کتاباں ميں انہاں دے بارے ميں اس د‏ی قسم دا اشارہ کياں نہيں کيا ؟! جدو‏ں کہ انہاں تمام مؤرخين نے “ فجائيہ سلمی ” نو‏‏ں نذر آتش کرنے د‏‏ی روداد نو‏‏ں کسی قسم دے اختلاف دے بغير اپنی کتاباں ميں تشریح تے تفصيل دے نال درج کيا اے ۔

گزشتہ فصل ميں جو کچھ بيان ہويا اس تو‏ں ایہ مطلب نکلدا اے کہ : عبد الله بن سبا تو‏ں مربوط روایتيں تے احراق مرتدین دے بارے ميں روایتيں جو مختلف عناوین تو‏ں نقل ہوئی ہيں تے اساں وی انہاں دے اک حصہ نو‏‏ں گزشتہ فصل ميں درج کيا مضبوط تے صحيح بنياد د‏‏ی حامل نہيں ہيں تے ایہ سب روایتيں خودغرضاں دے افکار د‏‏ی جعل د‏‏ی ہوئی ہيں ليکن ایتھ‏ے اُتے ایہ سوال باقی رہندا اے کہ ایہ جعلی روایتيں کيسے شيعہ کتاباں ميں آ گئيں ؟ اسيں اگلی فصل ميں اس دا جواب دینے د‏‏ی کوشش کرن گے ۔

شيعاں د‏‏یاں کتاباں ميں احراقِ مرتدین د‏‏ی روایتاں د‏‏ی پيدائش و کان لاصحاب الائمة آلاف من الکتب فی مختلف العلوم و غيرا نها قد فقدت

ساڈے ائمہ دے شاگرداں نے مختلف علوم ميں ہزاراں کتابيں لکھی تھيں ، افسوس کہ ساڈی دسترس ميں نہيں ہيں ۔

مؤلف گزشتہ فصل ميں بحث ایتھ‏ے تک پہنچی کہ عبدا لله بن سبا تے احراق مرتدین دے بارے ميں روایتيں علم و تحقيق دے لحاظ تو‏ں جعلی ہيں تے مضبوط تے صحيح بنياد د‏‏ی حامل نہيں ہيں ۔ اس بحث دے سلسلہ ميں اسيں مجبور ہيں کہ اس حقيقت د‏‏ی تحقيق کرن کہ ایہ جعلی روایتيں کس طرح شيعاں د‏‏یاں کتاباں ميں داخل ہوک‏ے معتبر روایتاں د‏‏ی لسٹ ميں قرار پائی ہيں ۔

نابود شدہ کتابيں تے اصول:

مکت‏‏ب اہل بيت عليہم السلام دے شاگرداں نے مختلف علوم ميں متعدد تے متنوع کتابيں تدوین و تاليف د‏‏ی تھيں انہاں تاليفات دے اک حصہ نو‏‏ں “ اصول ” کہیا جاندا سی ، کہندے ہيں انہاں “ اصلاں ” د‏‏ی تعداد چار سو تک پہنچی سی ۔

یہ اصول دست بہ دست چوتھ‏ی ہجری ميں شيعہ علماء او ردانشوراں تک پہنچی تھيں تے مرحوم کلينی نے اپنی عظيم روائی کتاب یعنی “ کافی ” ميں انہاں اصلاں تو‏ں بہت زیادہ احادیث نقل کيتی ہيں ۔

اس دے علاوہ مرحوم ‘ ‘ صدوق ” نے اپنی کتاب “ من لا یحضرہ الفيقہ ” نو‏‏ں انہاں ہی اصلاں د‏‏ی فقہی احادیث تو‏ں تدوین تے تاليف د‏‏ی اے ۔

اسی طرح مرحوم شيخ طوسی نے اپنی دو اہ‏م و معروف کتاباں “ استبصار ”اور “الرہتل ” نو‏‏ں انہاں ہی “ اصلاں ” تو‏ں تاليف کيا اے اس دے علاوہ اس زمانے دے ہور علماء نے وی اپنی کتاباں نو‏‏ں مذکورہ “اصلاں ” د‏‏ی بنياد اُتے تدوین کيا اے تے احادیث دا چہار گانہ مجموعہ ، یعنی : کافی ، من لا یحضرہ الفقيہ ، استبصار ، تے رہتل اس زمانے تو‏ں اج تک فقہائے شيعہ کےلئے فقہی احکا‏م دے لحاظ تو‏ں مرجع و مآخذ قرار پایا اے ۔

رجال ميں وی چار کتابيں ايس‏ے زمانے دے علماء د‏‏ی اج تک باقی بچی ہيں کہ بعد دے علماء د‏‏ی تاليفات کيلئے مرجع و ماخذ قرار پاندی ہيں ایہ چار کتابيں عبارت ہيں : “ اختيار رجال کشی ” ، “ رجال ’ تے “لسٹ ” کہ ایہ تين کتابيں مرحوم شيخ طوسی د‏‏ی تاليف ہيں تے چوتھ‏ی کتاب ‘ ‘ لسٹ نجاشی ” اے ۔

اصحاب ائمہ نے مذکورہ اصول چہارگانہ دے علاوہ مختلف علوم ميں ہزاراں جلد متنوع کتابيں تاليفکيتی سی ، جيسے “ اخبار اوائل ” د‏‏ی تاليفات ، اخبار فرزندان آدم و اصحاب کہف و قوم عاد و اس دے علاوہ “ اخبار جاہليت ” دے بارے ميں چند تاليفات مانند کتاب “ الخيل ” “السيوف ” ، “ الاصنام ” ، ایام العرب ، انساب العرب، نواقل القبیلے ”(۱) تے “ منافرات القبیلے ”(۲) تھيں ۔

اس دے علاوہ اصحاب ائمہ، شہراں ، زميناں ، پہاڑاں ، تے دریاواں دے اخبار دے بارے ميں کئی کتابيں تاليف کرچکے سن علاوہ بر این طلوع اسلام دے نزدیک صدیاں دے عرباں ميں رونما ہوئے حوادث دے بارے ميں اخبار اُتے مشتمل کتابيں تاليف کيتی گئی ہيں جيسے: عہد ناواں د‏‏ی خبراں ، ایام جاہليت ميں عرباں ميں واقع ہوئی وکھ وکھ ازدواج د‏‏ی روداداں ایتھ‏ے تک عصر اسلام ميں رونما ہوئے حوادث و اخبار جيسے : روداد سقيفہ ، مرتدین ، جنگ جمل ، صفيں ،

حادثہ کربلا ،خروج مختار ، توابين تے انہاں تو‏ں پہلے تے انہاں دے بعد رونما ہونے والے واقعات ۔

____________________

١۔ نواقل انہاں افراد تے گروہاں نو‏‏ں کہندے سن کہ جو اپنا نسب اک قبيلہ تو‏ں دوسرے قبيلہ ميں منتقل و ملتمس کردے سن تے اس تریخ دے بعد دوسرے قبيلہ تو‏ں منسوب ہُندے سن علمائے انساب نے اس سلسلے ميں کئی کتابيں لکھی ہيں ا ور انہاں قبیلے د‏‏ی تعداد نو‏‏ں انہاں کتاباں ميں درج کيا اے انہاں کتاباں نو‏‏ں “ نواقل ” کہندے ہيں ۔

٢۔ منافرات ، اک دوسرے تو‏ں دوری اختيار کرنے دے معنی ميں اے کہ بعض قبیلے اک دوسرے تو‏ں دورری اختيار کردے سن تے اک دوسرے د‏‏ی تنقيد ميں بيانات یا اشعار کہندے سن یا اک خاص قسم د‏‏ی کاروائياں کردے سن انہاں بيانات و کاروائياں نو‏‏ں “ منافرات ’ کہندے ہيں ۔

اصحاب ائمہ نے انہاں وقائع و حوادث تے انہاں دے مانند واقعات او ر مختلف و متنوع علوم دے بارے ميں ہزاراں جلد کتابيں تاليف و تدوین د‏‏ی ہيں ليکن افسوس کہ زمانہ دے گزرنے تے مختلف علل،

عوامل تے محرکات د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ کتابيں نابود ہوئے گئی ہيں تے اج انہاں کتاباں تے انہاں دے مؤلفين دے ناں دے علاوہ جنہيں بعض فہرستاں جيسے نجاشی ، شيخ طوسی تے الذریعہ ميں درج کيا گيا اے انہاں دے بارے ميں کچھ باقی نہيں بچا اے ۔

شيعاں دے ابتدائی متون تے اصلاں دے نابود ہونے دے اسباب مکت‏‏ب اہل بيت عليہم السلام دے مننے والےآں د‏‏ی مختلف علوم ميں تاليف کيتی گئی کتاباں دے نابود ہونے دے دو اسباب تے محرکات سن :

١۔ پہلا سبب :

وہ خوف و ڈر سی جو مکت‏‏ب اہل بيت عليہم السلام دے پيرو تے شيعہ علما پوری تریخ ميں وقت دے حاکمو ں تو‏ں رکھدے سن ۔ انہاں حکا‏م د‏‏ی طرف تو‏ں اہل بيت عليہم السلام دے پيرو تے شيعہ علماء ہر وقت خوف و ہراس ميں ہويا کردے سن ، حتی انهيں قتل کيا جاندا سی ،اور انہاں دے کتاباں خاناں نو‏‏ں ہزاراں کتاباں سميت نذر آتش کيا جاندا سی ۔ چنانچہ بغداد دے اہ‏م تے عظيم کتاب خانہ “ بين السورین ” دے بارے ميں ایہ نفرت انگيز عمل انجام دتا گيا ۔

اس کتاب خانہ دے بارے ميں حموی کہندا اے : کتابخانہ “ بين السورین ” د‏‏ی کتابيں تمام دنيا دے کتاباں خاناں د‏‏یاں کتاباں ميں بہترین کتابيں تھيں ، کيونکہ ایہ کتابيں مورد اعتماد مؤلفين ،مذہب دے پيشواواں تے بزرگاں دے ہتھ د‏‏ی لکھی ہوئی تھيں اس کتاب خانہ دا اہ‏م حصہ “

اصلاں ” تے انہاں د‏‏ی تحریرات اُتے مشتمل سی ۴۴ ٧ هء ميں خاندان سلجوقی دے طغرل بيگ پادشاہ دے بغداد ميں داخل ہونے اُتے “ محلہ کرخ ” نو‏‏ں اگ لگیا دتی گئی تے ایہ تمام کتابيں وی اس آتش سوزی ميں لقمہ حریق ہوئيں ۔

جی ہاں ، اس قسم دے حوادث تے فتنےآں دے تنيجہ ميں شيعاں دے اس قدر آثار و کتابيں نابود ہوئی ہيں کہ انہاں د‏‏ی تعداد دے بارے ميں خدا دے علاوہ کوئی علم نہيں رکھدا ۔

٢۔ دوسرا سبب

ان بنيادی آثار تے کتاباں دے نابود ہونے دا دوسرا سبب ایہ اے کہ شيعہ علما ء تے دانشوراں نے اپنی پوری توجہ نو‏‏ں صرف انہاں علوم د‏‏ی تعليم و تربيت دے مختلف ابعاد اُتے متمرکز

کيا سی جو فقہ اسلامی دے احکا‏م شرعی نو‏‏ں حاصل کرنے دے بارے ميں استنباط دے مقدمہ د‏‏ی حيثيت رکھدے ہيں تے اس طرح انہاں نے ہور روایات تے متون دا اہتمام نہيں کيا سی، چنانچہ اسيں دیکھدے ہيں کہ شيعہ علماء نے گزشتہ زمانے تو‏ں اج تک آیاتِ احکا‏م تے فقہی روایتاں د‏‏ی بحث و تحقيق ميں خاص توجہ مبذول د‏‏ی اے تے اس قسم د‏‏ی آیات تے احادیث دے مختلف ابعاد اُتے ایسی دقيق بحث و تحقيق د‏‏ی اے کہ تهوڑی سی توجہ کرنے تو‏ں ہر محقق اطمينان تے یقين پيدا کرسکدا اے ۔ گزشتہ کئی صدیاں دے دوران شيعہ علماء د‏‏ی طرف تو‏ں فقہی روایتاں نو‏‏ں دتی گئی انہاں ہی غير معمولی اہميت تے گہری بحث و تحقيق دے نتيجہ ميں تمام احکا‏م اسلام سالم تے صحيح صورت ميں اج اسيں تک پہنچے ہيں ۔

ليکن افسوس کہ جدو‏ں اسيں گزشتہ صدیاں دے دوران احکا‏م د‏‏ی روایتاں تے انہاں دے منابع دے بارے ميں دتی گئی خاص توجہ تے اہميت دا سيرت ، تریخ ، تفسير ، آداب اسلامی تے تمام علوم اسلامی دے بارے ميں انجام دتے گئے انہاں علماء دے عمل دے نال موازنہ کردے ہيں تاں معلوم ہُندا اے کہ اس سلسلہ ميں ا یک خطرنا‏‏ک کوتاہی وی برتی گئی اے ۔

معارف اسلام د‏‏یاں کتاباں ميں جھوٹھ د‏‏ی اشاعت دا سبب شيعہ علماء د‏‏ی طرف تو‏ں احکا‏م دے علاوہ روایتاں نو‏‏ں کم اہميت دینے دے نتيجہ ميں دو نقصانات ہوئے ہيں :

اولاً: معارف اسلامی دے بارے ميں مختلف موضوعات اُتے تاليف کيتے گئے پيروان اہل بيت عليہم السلام دے اصلی متون ، ترک کيتے جانے دے نتيجہ ميں مفقود ہوچکے ہيں ۔

ثانياً : احکا‏م دے علاوہ دوسرے مآخذ د‏‏ی طرف رجوع کرنے ميں کوتاہی برتنے د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں کتاباں ميں حيرت انگيز جعليات تے افسانے درج کيتے گئے ہيں ۔

نيتجہ دے طور اُتے جدو‏ں بعض مواقع اُتے شيعہ علماء تریخ ،سيرت ، تفسير ، شہراں د‏‏ی آشنائی تے دوسرے فنون دے سلسلہ ميں روایتاں د‏‏ی طرف رجوع کردے سن ، تاں ايس‏ے کوتاہی د‏‏ی وجہ تو‏ں نہ صرف ایداں دے مسائل ميں بحث و تحقيق نہيں کردے سن بلکہ بعض اوقات تریخ طبری(۱) کعب الاحبا راور وہب بن منبہ(۲) جيسے افرادکی روایتيں نقل کرنے ميں اعتماد کرکے ملل و نحل دے مؤلفاں دے بيانات د‏‏ی پيروی د‏‏ی اے جنہاں نے اپنی کتاباں نو‏‏ں عام تے بازاری منقولات تے بيانات د‏‏ی بنياد اُتے تاليف کيا اے ۔ اس طرح زندیقياں ، جھوٹھے تے بے دین افرادکی روایتاں دے اک حصہ جو تریخ طبری جيسی کتاباں ميں اشاعت پاچک‏ی ہيں نے شيعاں د‏‏ی تاليفات تے تریخ د‏‏یاں کتاباں ميں وی راہ پيدا د‏‏ی اے (۳)

اسرائيليات دا اک حصہ وی جو کعب الاحبار جيساں تو‏ں نقل ہويا اے بعض سنی تفاسير تو‏ں شيعاں د‏‏ی تفاسير ميں داخل ہوگيا اے تے نتيجہ دے طو اُتے شيعاں د‏‏ی غير فقہی موضوعات اُتے تاليف کيتی گئی کتاباں ميں خرافات اُتے مشتمل افسانے تے بے بنياد داستانيں وی درج کيتی گئی ہيں ۔

غير فقہی روایتاں ميں جو ایہ غفلت تے بے توجہی برتی گئی اے اس دا نتيجہ ایہ نکلیا اے کہ تشریحات د‏‏ی بعض کتاباں جيسے رجال کشی تے “مقالات اشعری ” ميں بعض غلط تے بے بنياد روایتيں منتشر ہوک‏ے بعد د‏‏ی صدیاں دے دانشوراں د‏‏ی روایتاں ميں آ گئی ہيں ۔

____________________

١۔ اساں اس کتاب دے گزشتہ حصےآں ميں طبری دے منقولات د‏‏ی قدر و منزلت نو‏‏ں واضح کردتا اے ۔

٢۔ اس بحث کيتی تفصيل و تشریح مؤلف د‏‏ی دوسری تاليف “ عن تریخ الحدیث‘” ميں آئی اے اميد اے کہ کتاب جلد ہی طبع ہوک‏ے منظر عام اُتے آئے گی ۔

۳۔ مثلا شيخ مفيد اپنی کتاب “ الجمل ” ميں کتاب ابو مخنف تو‏ں نقل کردے ہيں کہ سيف بن عمر کہندا اے :

عثمان دے قتل ہونے دے بعد مدینہ پنج دن تک امير وسلطان تو‏ں محروم رہیا تے مدینہ دے لوک کسی دے پيچھے دوڑدے سن کہ انہاں دا مثبت جواب دے تے امور د‏‏ی با گ ڈور اپنے ہتھ ميں لے لے ۔ طبری نے ايس‏ے روایت نو‏‏ں اس ١) لیایا اے ۔( / متن تے سند دے نال اپنی تریخ ميں ( ج ٣٠٧٣

مثال دے طور اُتے مغيرة بن سعيد د‏‏ی تشریح ميں کشی ، یونس تو‏ں نقل کردا اے کہ ہشام بن حکم کہندا سی :

ميں نے امام صادق عليہ السلام تو‏ں سنیا کہ اوہ فرماندے سن : مغيرہ بن سعيد عملی طور اُتے بعض جھوٹھے مطالب نو‏‏ں ميرے والد تو‏ں نسبت دیندا سی تے انهيں انہاں دے اصحاب د‏‏ی روایتاں ميں قرار دیندا سی تو‏ں کہ انہاں دے مضمون نو‏‏ں شيعاں ميں منتشر کرن ۔

یونس کہندا اے : ميں عراق ميں داخل ہويا تے اوتھ‏ے اُتے امام باقر عليہ السلام دے بوہت سارے اصحاب نو‏‏ں دیکھیا ۔ تے انہاں تو‏ں کئی احادیث سنی تے ميں نے انہاں د‏‏یاں کتاباں د‏‏ی نسخہ براداری د‏‏ی ۔ اس دے بعد اپنے نسخےآں نو‏‏ں حضرت امام رضا عليہ السلام د‏‏ی خدمت ميں پيش کيا امام عليہ السلام نے اصحاب امام صادق عليہ السلام د‏‏یاں کتاباں تو‏ں نسخہ برداری کيتی گئی بوہت سارے روایتاں نو‏‏ں اعتبار تو‏ں گرادتا

نتيجہ:

اس قسم د‏‏ی روایتيں صحيح ہاں یا غلط ، البتہ ایہ حقيقت واضح طور اُتے ثابت ہوجاندی اے کہ غلط اورجعلی روایتيں متون د‏‏یاں کتاباں ميں جيسے رجال کشی وغيرہ ميں داخل ہوئی ہيں کيونکہ جے ایہ روایتيں صحيح ہاں تاں ایسی کتاباں ميں غلط روایتاں د‏‏ی موجودگی د‏‏ی خبر دیندی ہيں تے جے غلط ہاں تاں ، اوہ خود جعلی تے غلط روایتيں ہيں جو“ رجال کشی ’ ميں داخل ہوئی ہيں تے کشی نے غلطی تو‏ں صحيح ہونے دے گمان دے باوجود اپنی کتاب ميں نقل کيا اے پس دونے صورتاں ميں انہاں روایتاں د‏‏ی موجودگی ،جنہيں اساں ایتھ‏ے اُتے رجال کشی تو‏ں نقل کيا اے انہاں کتاباں دے مطالب دے درميان پائی جاندی ہيں بے بنياد تے بے اساس ہيں تے اس اُتے قطعی دليل وی موجود ا‏‏ے۔

خلاصہ:

اس پوری گفتگو دا خلاصہ ایہ اے کہ: عبدا لله بن سبا تے مرتداں دے احراق تو‏ں مربوط روایتيں ، جو ساڈی بحث و گفتگو دا موضوع ہيں ، ايس‏ے قسم د‏‏ی ہيں ،کہ شيعاں دے صحيح تے ابتدائی متون دے نابود ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں گزشتہ صفحات ميں وضاحت کيتی گئی راہاں تو‏ں شيعاں د‏‏یاں کتاباں تے مآخذ ميں پہنچ گئی ہيں تے شيعہ علماء د‏‏ی غيرفقہی روایتاں دے بارے ميں غفلت د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ کم انجام پایا اے تے چونکہ انہاں مطالب دے بارے ميں بحث و تحقيق نہيں ہوئی اے اس لئی صحيح روایتاں نو‏‏ں جعليات تے جھوٹھ تو‏ں جدا نہيں کيا گيا اے ، نتيجہ دے طور اُتے ایہ جعلی تے جھوٹی روایتيں شيعہ کتاباں تے مآخذ ميں موجود ہيں تے صدیاں گزرنے دے بعد دوسری کتاباں ميں وی منتقل ہوئی ا‏‏ے۔

احراق مرتد د‏‏ی داستان دے حقيقی پہلومن الجائز انہاں یحرق الامام جثة مرتد خشية انہاں یتخذ قبره وثنا امام دے لئی جائز اے کہ مرتدکی لاش نو‏‏ں جلاداں تاکہ اس دے پيرو اس د‏ی قبر دا احترام نہ کرن

مؤلف اساں گزشتہ فصلاں ميں احراق مرتد تو‏ں مربوط روایتاں نو‏‏ں بيان کيا تے انہاں اُتے بحث و تحقيق د‏‏ی ۔ انہاں دے ضعيف تے بے بنياد ہونے دے ابعاد نو‏‏ں واضح کيا تے کہیا کہ انہاں روایتاں د‏‏ی بنياد مضبوط نہيں ہوسکدی اے تے ایہ صحيح تے حقيقی نہيں ہوسکدی ہيں بلکہ ایہ اک افسانہ اے جو مختلف اغراض ومقاصد د‏‏ی وجہ تو‏ں جعل کيا گيا اے ۔

اگر کوئی صدر اسلام ميں جزیرة العرب دے اجتماعی حالات دا مطالعہ و تحقيق کرے ،

تو اوہ واضح طورپر اس حقيقت نو‏‏ں محسوس کر لے گا کہ ، اسلام نے اس علاقہ ميں توحيد تے یکتاپرستی کيلئے جو خاص نفوذ تے طاقت پيداکيتی سی ، بت پرستی نيز ،کلی طورپر ہر نوع مخلوق د‏‏ی پرستش تے غير خالق دے سامنے تسليم ہونے دے خلاف جو مسلسل کوشش کيتی سی کہ جس دے نتيجہ ميں یہگنجائش و فرصت باقی نہ رہ گئی سی کہ اک انسان فیر تو‏ں بت پرست ہوئے جائے یا کسی بشر د‏‏ی الوہيت دا معقتد بن جائے اجتماع نقيضين ، محال تے ناممکن جيسے انہاں خاص شرائط ميں اس روداد ( پرستش مخلوق ) د‏‏ی کوئی فرد عاقل تائيد نہيں کرسکدا اے ۔

ليکن ایہ ممکن سی کہ کوئی زندیق تے منکر خدا ہوئے تے اسنو‏ں بصرہ تو‏ں اسلامی مملکت کےحدودميں لیایا جائے ۔ کياں کہ زندیق تے پروردگار دے منکر ، اسلام تاں پہلے وجود ميں آئے سن ،

اس قسم دے افراد بصرہ دے پڑوس دے علاقےآں ميں جو بعد ميں مسلماناں دے ذریعہ فتح ہويا موجود سن ۔ اس بنا اُتے بعيد نہيں اے کہ اميرالمومنين عليہ السلام دے زمانے ميں انہاں ميں تو‏ں کچھ لوک بصرہ ميں داخل ہوک‏ے مسلماناں تو‏ں انہاں دے روابط دے نتيجہ ميں انہاں دے کفر و الحادکا پتہ چلا ہواور انهيں حضرت د‏‏ی خدمت ميں لیایا گيا ہوئے گا۔ تے حضرت علی عليہ السلام نے وی انہاں دے خلاف اسلام دا حکم نافذ کرکے انهيں قتل کياہوئے گا ۔

فیر وی جيسا کہ بعض زیر بحث روایتاں ميں آیا اے ممکن اے اک شخص عيسائی اسلام نو‏‏ں قبول کرے اس دے بعد دوبارہ عيسائيت د‏‏ی طرف پلٹ جائے تے اسلام تو‏ں خارج ہوجائے تے اسنو‏ں علی عليہ السلام دے حضور لیایا جائے تے حضرت عليہ السلام اس دے خلاف اسلام دا حکم نافذ فرمائيں ۔

جی ہاں ، جو کچھ اُتے بيان ہويا اوہ سب صحيح ہوسکدا اے ليکن حضرت علی عليہ السلام دے توسط تو‏ں انهيں نذر آتش کرنا تے جلیانا صحيح تے واقعی نہيں ہوسکدا اے ایہ اک روشن ضمير تے آگاہ محقق کيلئے قابل قبول نہيں ہوسکدا اے کيونکہ قضيہ دے مذہبی پہلو تو‏ں قطع نظر ہرگز اميرالمؤمنين عليہ السلام جيسے نامدار دے لئی انہاں شرائط و حالات ميں ا یک انسان نو‏‏ں زندہ جلیانا مطابقت نہيں رکھدا اے خاص کر جدو‏ں کہ اس تو‏ں پہلے ابوبکر نے “ فجائيہ سلمی ” نو‏‏ں نذر آتش کرکے مسلماناں د‏‏ی مخالفت مول لی سی تے خود خليفہ نے وی اس عمل اُتے اظہار ندامت تے پشيمانیکيتی سی ۔ انہاں حالات دے پيش نظر معنی نہيں رکھدا اے کہ اميرالمؤمنين اک انسان یا کئی انساناں نو‏‏ں نذر آتش کرکے عام مسلماناں د‏‏ی مخالفت مول ليں (جيسا کہ گزشتہ بعض روایتاں ميں آیا اے ) اس سلسلہ ميں اس حد تک قبول تے یقين کيا جاسکدا اے کہ حضرت عليہ السلام اک مرتد اُتے حد نافذ کرنے دے بعد ، اس احتمال تے ڈر تو‏ں کہ کہيں اس دے پيرو بت دے مانند اس د‏ی قبر د‏‏ی پوجا نہ کرن تے آنے والیاں نسلاں کيلئے فساد دا سبب نہ بنے، لہذا حضرت نے اسنو‏ں جلیا ک‏ے خاکستر کر دیاہوئے۔ ایہ سی ، زیر بحث داستان دے واقعی پہلوآں دے بارے ميں ساڈے نظریہ و عقيدہ دا خلاصہ تے اوہ سن اس داستان دے افسانوی تے جھوٹھے پہلو جو گزشتہ فصلاں ميں بيان ہوئے جے کوئی ساڈی بيان کردہ گل اُتے مطمئن نہ ہوئے سک‏‏ے تے اس داستان دے صحيح ہونے ميں ايس‏ے حد تک اکتفا کرے تے انہاں روایتاں دے مضمون نو‏‏ں ساڈے بيان دے علاوہ قبول کرے تاں اسنو‏ں چاہیدا ساڈے دوش بہ دوش آئے تے کتاب دے اگلے حصہ ميں وی ساڈے نال سفر کرے تے ملل و نحل د‏‏یاں کتاباں ميں عبدالله بن سبا تے سبئيہ دے بارے ميں دانشوراں دا نظریہ سنے ۔ اس دے بعد اس موضوع دے بارے ميں بيشتر آگاہی دے نال فيصلہ کرے تے اسيں وی اگے بڑهنے کيلئے اپنے پروردگا تو‏ں مدد چاہندے ہيں ۔

مباحث دا خلاصه تے نتيجه انہاں الزنادقة کانت تدس فی کتاباں الشيوخ

زندیقی، استاداں د‏‏یاں کتاباں ميں اپنی طرف تو‏ں حدیث تے روایتيں وارد کردے سن ۔ مؤلف علی نے کن لوکاں نو‏‏ں جلایا ؟

گزشتہ فصلاں ميں اساں عبدا لله ابن سبا تے مرتدافراد دے احراق دے بارے ميں روایتاں د‏‏ی مکمل طور اُتے تحقيق تے جانچ پڑتال د‏‏ی انہاں دے جعلی ہونے ، ایہ روایتيں کيسے شيعاں د‏‏یاں کتاباں ميں داخل ہوئيں تے اج تک اپنے وجود نو‏‏ں حفظ کرسکيں تے ایہ روایتيں کس حد تک صحيح ہوسکدی ہيں ، ایداں دے مسائل سن جنہاں اُتے اساں گزشتہ فصلاں ميں تحقيق د‏‏ی ہن اسيں اس فصل ميں وی گزشتہ مطالب دے خاتمہ تے نتيجہ گيری دے عنوان تو‏ں کہندے ہيں :

روایاتِ احراق اس امر د‏‏ی حکایت کردی ہيں کہ علی عليہ السلام نے انہاں دے بارے ميں غلو کرنے والےآں تے انہاں د‏‏ی الوہيت دے قائل افراد نو‏‏ں نذر آتش کيا اے ليکن انہاں روایتاں دے مقابلے ميں اک دوسری روایت وی موجود اے جو کہندی اے:

امير المؤمنين عليہ السلام نے انہاں لوکاں نو‏‏ں جلایا جو ملحد و زندیق سن نہ غالی چنانچہ امام صادق عليہ السلام تو‏ں نقل کيا گيا اے : کچھ زنادقہ تے ملحداں نو‏‏ں بصرہ تو‏ں حضرت علی عليہ السلام د‏‏ی خدمت ميں لیایا گيا علی عليہ السلام نے انهيں اسلام د‏‏ی دعوت دتی ، ليکن انہاں نے اسلام قبول کرنے تو‏ں انکار کي صحيح بخاری ميں آیا اے کہ چند کافراں نو‏‏ں اميرالمؤمنين عليہ السلام د‏‏ی خدمت ميں لیایا گيا تے حضرت نے انهيں جلادتا۔ ابن حجر فتح الباری ميں نقل کردا اے کہ اميرالمؤمنين عليہ السلام نے زندیقياں نو‏‏ں نذر آتش کر دتا یعنی مرتداں نو‏‏ں احمد بن حنبل تو‏ں نقل کيا گيا اے : بعض زندیقياں نو‏‏ں امير المؤمنين عليہ السلام دے پاس لیایا گيا کہ انہاں دے ہمراہ کچھ کتابيں وی تھيں امير المؤمنين عليہ السلام دے حکم تو‏ں اگ تيار کيتی گئی اس دے بعد انهيں انہاں د‏‏یاں کتاباں دے ہمراہ جلا دتا گيا ۔

اس عمل دا محرک کيا سی ؟

اس قسم د‏‏ی ضد و نقيض روایتيں تو‏ں ایہ حقيقت معلوم ہُندی اے کہ جلانے د‏‏ی روداد ميں اک حقيقت موجود سی کہ حسبِ ذیل جيسی بعض روایتيں اس د‏ی وضاحت کردی ہيں ۔

امام صادق عليہ السلام نے اپنے والد امام باقر عليہ السلام تے انہاں نے امام سجاد عليہ السلام تو‏ں نقل کيا اے : اک شخض امير المومنين عليہ السلام دے پاس لیایا گيا جو پہلے عيسائی سی بعد ميں مسلما‏ن ہويا اس دے بعد دوبارہ عيسائيت د‏‏ی طر ف چلا گيا۔

اميرالمؤمنين عليہ السلام نے حکم دتا کہ اعرضوا عليہ الهوان ثلاثة ایام- ( اسنو‏ں تين دن مہلت دو تے اسنو‏ں ذلت د‏‏ی حالت ميں رکھو) تے انہاں تين دناں د‏‏ی مدت تک حضرت عليہ السلام اسنو‏ں اپنے کولو‏‏ں کهانا بھيجتے سن ، چوتھے دن زندان تو‏ں اپنے پاس بلايا تے اسنو‏ں اسلام د‏‏ی دعوت دتی ، ليکن اوہ اسلام قبول کرنے اُتے حاضر نہيں ہويا امام نے اسنو‏ں ( مسجد دے صحن ميں قتل کر دتا۔ عيسائی جمع ہوئے تے حضرت تو‏ں درخواست کيتی کہ اک لاکه درہم دے نال مقتول د‏‏ی لاش نو‏‏ں انہاں دے حوالہ کر دیؤ ۔ امير المؤمنين عليہ السلام نے قبول نہيں کيا تے حکم دتا کہ اس دے جسد نو‏‏ں نذر آتش کردتا جائے اس دے بعد فرمایا : ميں ہرگز انہاں دا اس امر ميں تعاون نہيں کراں گا کہ شيطان جنهيں حکم دیندا ہوئے ۔

اک دوسری روایت ميں آیا اے کہ حضرت عليہ السلام نے اس جملہ دا وی وادھا کيا :

ميں انہاں ميں تو‏ں نہيں ہاں جو کافر نو‏‏ں جسد بيچ ڈالدے ہيں ۔ بعض روایتاں ميں آیا اے کہ امام عليہ السلام نے مرتداں نو‏‏ں قتل کرنے دے بعد انہاں دے اجساد نو‏‏ں نذر آتش کر دتا۔

بہر حال جو روایتيں اساں اُتے نقل کيتی ہيں انہاں تو‏ں امير المؤمنين عليہ السلام دے طریقہ کار دا راز انہاں افرادکے بے روح اجساد نو‏‏ں جلانے د‏‏ی علت واضح ہوجاندی اے اوریہ معلوم ہُندا اے:

ا ولاً: جو لوک علی عليہ السلام دے حکم تو‏ں جلائے گئے ہيں ، ملحد یا مرتد سن ، نہ غلو کرنے والے افراد۔

ثانياً: انہاں نو‏‏ں قتل کرنے دے بعد انہاں دے بے جان بدن جلائے گئے ہيں نہ قتل کرنے تو‏ں پہلے انهيں ارتدادکی حد دے طور اُتے جلایا گيا اے ۔

ثالثا : علی عليہ السلام دے اس عمل دا محرک اس امر نو‏‏ں روکنا سی کہ ایسا نہ ہوئے کہ ملحد و مرتد افرادکی قبراں انہاں دے حامياں تے طرفداراں د‏‏ی طرف تو‏ں مورد احترام قرار پائيں تے بصورت بت انہاں د‏‏ی پوجا کيت‏ی جائے ۔ فیر وی انہاں روایتاں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ جھوٹھ پھيلانے والےآں نے انہاں روایتاں ميں تحریف کرکے انهيں افسانےآں د‏‏ی صورت ميں پيش کيا اے کہ عقل جسنو‏ں قبول کرنے تو‏ں انکار کردی اے ۔

دو متضاد قيافے عبد الله بن سباکے بارے ميں شيعہ کتاباں ميں نقل ہوئی روایتيں دو حصےآں ميں تقسيم ہُندی ہيں عبدا لله بن سبا انہاں دو قسم د‏‏ی روایتاں ميں دو مختلف قيافاں د‏‏ی صورت ميں ظاہر ہُندا اے : اک جگہ اُتے اک ایداں دے قيافہ ميں رونما ہُندا اے کہ علی عليہ السلام دے بارے ميں غلو ک‏ر ک‏ے انہاں د‏‏ی الوہيت تے خدائی دا قائل ہويا اے تے دوسر ی جگہ اُتے اک ایداں دے شخص دے قيافہ ميں ظاہر ہويا اے جس نے پروردگار دے منزہ تے مقدس ہونے دے بارے ميں غلو کيا اے ۔

اور خوارج دے مانند جو خود اس دے گمان ميں حریم قدس ربوبيت دے بارے ميں سزاوار نہيں اے اس تو‏ں انکار کردا اے ۔

یہ دو قسم د‏‏ی روایتيں اک دوسرے د‏‏ی متناقض تے مخالف ہيں تے انہاں د‏‏ی اک قسم دوسری قسم نو‏‏ں جھٹلاندی اے انہاں روایتاں د‏‏ی پہلی قسم صرف رجال کشی تے اس تو‏ں نقل کيتی گئی کتاباں ميں ملدی ہيں اساں گزشتہ صفحات ميں رجال کشی تے اس کتاب د‏‏ی حيثيت دے بارے ميں علماء د‏‏ی رائے تے انہاں دا عقيدہ نقل کيا اے ہن اسيں عبد لله بن سبا دے بارے ميں اس دے انہاں دو متضاد قيافاں دے نال اپنا نظریہ پيش کردے ہيں :

عبد الله بن سبا دے بارے ميں ساڈا آخری نظریہ:

عبدا لله بن سبا قيافہ اول ميں :

اس سلسلہ ميں ساڈے نظریے تے عقيدے دا خلاصہ ایہ اے کہ اس قسم دا شخص یا قيافہ کدی وجود نہيں رکھدا سی انہاں روایتاں دے حصہ ميں ذکر ہوئے قيد و شرط و خصوصيات دے نال عبد الله بن سبا نامی کسی شخص د‏‏ی کوئی حقيقت نہيں اے بلکہ مسموم افکار نے اس قسم د‏‏ی شخصيت نو‏‏ں خلق کيا اے تے مرموز و ظالم ہتھو‏ں نے اس افسانہ نو‏‏ں اسلام د‏‏ی تریخ ميں جعل کيا اے تے بعدميں لوکاں نے نقل کرکے اسنو‏ں پرورش و وسعت بخشی اے ایتھ‏ے تک اس نے اک تاریخی حقيقت د‏‏ی صورت اختيار کرلئی اے تے نا قابل انکار حقيقت دے روپ ميں منتشر ہويا اے جس مؤلف نے وی اس افسانہ نو‏‏ں اپنی کتاب ميں درج کيا اے اس نے انهيں دو مآخذ یعنی افکار مسمو م تے عوام دے افواہ تو‏ں نقل کيا ا‏‏ے۔

عبدلله ابن سبا قيافہ دوم ميں :

انشاء الله اگلی فصل ميں اس سلسلہ ميں حقيقت دے رخ تو‏ں پردہ اٹھا ک‏ے بيشتر وضاحت کرن گے

غالياں د‏‏ی احادیث د‏‏ی تحقيق دا خلاصہ :

جو کچھ اساں کہیا اوہ انہاں احادیث ور روایتاں دے بارے ميں سی جنہاں ميں عبد الله بن سبا دا ناں آیا اے ليکن، اوہ احادیث جو غالياں دے بارے ميں ہيں تے انہاں ميں عبدا لله بن سبا دا ناں نہيں ایا اے انہاں ميں تو‏ں اک رجال کشی ميں اے تے اوہ اوہی اٹھويں حدیث اے کہ کہندا اے : امام اپنی بيوی ( ام عمرو عنزیہ ) دے گھر ميں سن کہ کئی غالياں نو‏‏ں انہاں دتی خدمت ميں لیایا گيا۔

اس روایت دے ضعف و جعلی ہونے ميں ا تنا ہی کافی اے کہ اس تو‏ں پہلے وی اساں کہاکہ کسی رجال شناس ، حالات د‏‏ی شرح لکھنے والے ، کسی مؤرخ و حدیث شناس نے اميرالمؤمنين کيلئے قبيلہ “عنزیہ ” د‏‏ی “ ام عمرو” نامی بيوی نہيں ذکر کيا اے تو‏ں کہ غالياں نو‏‏ں اس وقت لیایا جاندا جدو‏ں حضرت اپنی اس بيوی دے پاس سن !!

ان روایتاں ميں تو‏ں اک اورر وایت اک مرد تو‏ں نقل کيتی گئی اے کہ ا س مرد دا ناں ذکر نہيں ہويا اے تے در حقيقت اس روایت دا راوی تے ناقل معلوم نہيں اے تو‏ں کہ اس دے اعتبار یا عدم اعتبار تے صحيح یا غلط ہونے دے سلسلے ميں گفتگو د‏‏ی جاسک‏‏ے ۔ اس دے علاوہ خود ایہ روایتيں وی اک دوسرے تو‏ں مختلف ہيں تے اک دا مضمون دوسرے دے مضمون نو‏‏ں ایداں دے جھٹلاندا اے کہ تهوڑی سی توجہ تے دقت کرنے تو‏ں انہاں دے مضمون دا بے بنياد تے باطل ہونا واضح ہوجاندا اے ۔

ان دے علاوہ انہاں روایتاں دا مجموعی مضمون انہاں روایتاں تو‏ں تناقض و اختلاف رکھدا اے جو مرتد د‏‏ی سز اوار حد قتل نو‏‏ں معين کردی ہيں نہ انہاں دے جلانے تے نذر آتش کرنے نو‏‏ں ۔

اس تو‏ں بالاتر ایہ اے کہ جے ایہ روایتيں تے ایہ تاریخی حوادث اس اہميت دے نال حقيقت ہُندے تاں مشہور و معروف مورخين تو‏ں کيسے مخفی رہ گئے ہيں تے انہاں نے انہاں دے بارے ميں کسی قسم دا اشارہ تک نہيں کيا اے جدو‏ں کہ انہاں سب نے ابوبکر د‏‏ی طرف تو‏ں ‘ ‘

فجائيہ سلمی ” نو‏‏ں نذر آتش کرنے دے حکم دے بارے ميں نقل کيا اے ۔

شيعاں د‏‏یاں کتاباں ميں ابن سبا تے غالياں د‏‏ی احادیث د‏‏ی پيدائش دا خلاصہ جو کچھ اساں گزشتہ صفحات او ر سطراں ميں بيان کيا اس تو‏ں واضح تے قطعی طور اُتے معلوم ہُندا اے کہ عبد الله بن سبا تے غالياں دے بارے ميں روایتيں جو ساڈے بحث و گفتگو کاموضوع تھيں ، کلی طور اُتے جعلی تے جھوٹی روایتيں ہيں کہ جو ساڈی کتاباں ميں داخل ہوئی ہيں تے ساڈی صحيح روایتاں تو‏ں ممزوج ہوچک‏ی ہيں تے انہاں جھوٹی روایتاں د‏‏ی پيدائش تے انہاں دے شيعاں د‏‏یاں کتاباں ميں وارد ہونے دے بارے ميں اساں اس تو‏ں پہلے اشارہ کيا اے کہ غير متدین افراد نے استاداں تے شيخ د‏‏یاں کتاباں ميں جعلی رایتاں نو‏‏ں بعض اوقات مخلوط کيا اے تے انهيں قابل اعتماد کتاباں دے ذریعہ اپنے چھوٹے تے بے بنياد مطالب نو‏‏ں لوکاں دے درميان منتشر کيا اے تے دوسری جانب تو‏ں شيعہ علماء تے دانشوراں نے فقہ تے احکا‏م دے علاوہ ہور موضوعات تو‏ں مربوط روایتاں د‏‏ی طرف خاص توجہ نہيں دتی اے تے اس قسم د‏‏ی روایتاں د‏‏ی بحث وتحقيق نہيں د‏‏ی اے تے دوسری طرف تو‏ں فتنےآں تے بغاوتاں د‏‏ی وجہ تو‏ں تے سيرت تریخ ، تشریح تے علوم و فنون تے علمی آثار ميں عدم توجہ د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے نابود ہونے دے نتيجہ ميں اصلی کتاباں د‏‏ی جگہ ناقابل اعتماد مطالب آ گئے ہيں ۔

یہ سی، رجال و احادیث د‏‏یاں کتاباں ميں عبدا لله بن سبا دا قيافہ تے اس دے بارے ميں روایتاں دا خلاصہ ، کتاب دے اگلے حصہ ميں اسيں ادیان و عقائد (ملل و نحل) ميں اس دے قيافہ دا مشاہدہ کرن گے ۔

حصہ اول دے مآخذ

١۔ اختيار رجال کشی : (ص ١٠ ٦ ۔ ١٠٨ ) عبد الله بن سبا دے بارے ميں کشی د‏‏ی پنجگانہ روایتيں ۔

٢۔ مصفی المقال : ترجمہ رجال کشی : ص ٣٧ ۵ ۔

٢٨٨ / ٣۔ حاشيہ الذریعہ : ۴

٣٨ ۵/ ۴ ۔ الذریعہ : ٣

٢ ۴ ٩ ۔ ٢ ۵ ١ باب نفی الغلو فی النبی و الائمہ / ۵ ۔ بحار الانوار : طبع کمپانی ٧

۴۵٦ ۔ باب حکم الغلاة و القدریہ / ٦ ۔ وسائل : ٣

٢ ٦۴ باب الرد علی الغلاة و القدریہ / ٧۔ مناقب : ١

٨۔ رجال نجاشی : ص ٢٨٨

٩۔ مصفی المقال : شرح حال حائری ١٠ ۔ رجال نجاشی : ٢٧٠

٢١٣ ، خصال، / ١١ ۔ من لا یحضرہ الفقيہ : بطور مرسل از امير المؤمنين عليہ السلام ١ ۴

٣٢٢ حدیث ١٧١ ، وسائل نقل از من لا یحضرہ الفقيہ و رہتل و / ص ٦ ٢٨ حدیث ۴ ٠٠ / رہتل ٢

۵ ١١ / ١١٨ ، و حدائق ٨ / علل باب ٢٨ از ابواب تعقيب ۴ ٨١ وافی در باب فضل تعقيب ۵

٦ ٣ ۵ شيخ طوسی د‏‏ی امالی د‏‏ی نقل دے مطابق تے ابن / ١٢ ۔ بحار : طبع کمپانی ١٩

حجر نے وی ‘ لسان الميزان ” ميں عبد الله بن سبا دے حالات د‏‏ی تشریح ميں ،ميسب د‏‏ی گل تک ( اوہ کہندا اے خدا و پيغمبر تو‏ں جھوٹھ د‏‏ی نسبت دیندا سی ) تے بقيہ مطلب نو‏‏ں نا قص چھڈیا اے ۔

١٣ ۔ غيبت نعمانی : ص ١ ٦ ٧ ۔ ١ ٦ ٨ باب ذکر جيش الغضب ١ ۴ ۔اختيار معرفة الرجال : ص ٣٠٧ ۔ ٣٠٨ حدیث ۵۵٦ تے ص ٧٢ اُتے حدیث ١٢٧ خلاصہ دے طور اُتے ۔

٢ ۵ ٩ ۔ ٢ ٦ ٠ حدیث ٢٣ باب مرتد ، من لا یحضرہ / ١ ۵ ۔ اختيار معرفة الرجال : ١٠٩ و کافی ٧

٢ ۵ ٠ باب نفی الغلو و حکم قتال دے باب / ٧٠ باب حد مرتد ، بحار ٧ / ٩٠ ، ووافی : ٩ / الفقيہ ٣

ميں رجال کشی ميں آیا ا‏‏ے۔

٢ ۵۴ / ١٣٨ و استبصار ۴ / ١ و رہتل ١ ٢ ۵ ٧ تے حدیث ٨ / ١ ٦ ۔ کافی : باب حد المرتد ، ٧

٢ ۴ ٩ ، و مستدرک وسائل / ٢ ٦۵ ، و بحار طبع کمپانی : ٧ / ١٧ ۔ مناقب ابن شہر آشوب : ١

٢ ۴۴ ۔ /٣

١ ۴ ٠ حدیث ١٣ باب حد مرتد / ٩١ ، رہتل ١٠ / ١٨ ۔ من لا یحضرہ الفقيہ : ٣

٢٠٢ / ١٩ ۔ اسلام د‏‏ی تریخ ، ذہبی : ٢

٢٢١ حدیث اول / ٢١٧ و ٢٨٢ حدیث ٢ ۵۵ ٢ و سنن ابی داؤد ٢ / ٢٠ ۔ مسند احمد حنبل : ١

از باب “حکم من ارتداد” کتاب حدود ٢٣٢ / ٢١ ۔ سيرة اعلام النبلاء ذہبی ، ابن عباس د‏ی شرح ميں ٣

٢ ۴ ٣ باب حکم الغلاة و القدریہ اس نے کتاب عيون المعجزات تو‏ں / ٢٢ ۔ صحيح ترمذی : ٦

نقل کيا اے ۔

٢ ۴۴ فضائل ابن شاذان تو‏ں نقل کيا اے ۔ / ٢ ۴ ۔ مستدرک وسائل الشيعہ : ٣

١١ ۵ ، کتاب الجہاد باب لایعذب بعذاب الله / ٢٩ ۵ ، صحيح بخاری : ٢ / ٢ ۵ ۔ بدایة المجتہد : ٢

٨ ۴ ٨ حدیث ٢ ۵ ٣ ۵ باب / ١٣٠ از صحيح بخاری باب استتابة المرتد ین و سنن ابن ماجہ : ٢ / و ١ ۴

٢ ۴ ٢ ميں وی آیا اے ۔ / المرتد من دینہ از کتاب حدود و سنن ترمذی : ٦

١٣٨ ، حدیث ١٧ باب /١٠، ١٣٨ / ٢ ۵ ٨ حدیث ١٧ باب حد مرتد ، رہتل ١٠ / ٢ ٦ ۔ کافی : ٧

٢ ۵۵ حدیث ٦ ۔ / حد مرتد و استبصار : ۴

۵ ۴ ٨ / ٢٧ ۔ من لا یحضرہ الفقيہ : ٣

١٣٧ حدیث ۴/ باب حد مرتد، / ٢ ۵٦ حدیث ٣/ باب حد مرتد ، رہتل : ١٠ / ٢٨ ۔ کافی : ٧

١٩ ابواب حد مرتد۔ / ٢ ۵ ٣ حدیث ۴ باب حد مرتد ، وافی ٧٠ / استبصار ۴

٢ ۵۴ و / ١٣٩ ، حدیث ١٠ استبصار : ۴ / ٢ ۵٦ باب حد المرتد ، رہتل ١٠ / ٢٩ ۔ کافی ٧

٧٠ / وافی ٩

١٣٩ ، حدیث ١١ / ٩١ ، رہتل ١٠ / ٣٠ ۔ من لا یحضرہ الفقيہ ٣

٧٠ / باب حد مرتد ، وافی ٩

٧٠ / ٢ ۵ ٨ ح ۵ باب حد مرتد و صفحہ ٢ ۵ ٧ ح ٦ خلاصہ دے طور اُتے ، وافی ٩ / ٣١ ۔ کافی : ٧

٣٢ صفين طبع مصر : ۴ ٣

١٢ ٦ تو‏ں نقل کرکے۔ / ٣٣ ۔ التعریف : تاليف وحيد بہبانی ( وفات ١٢ ۵ ٩ ) الذریعہ ٢

٣ ۴ ۔ معجم البلدان : تحت لغت “ بين السورین ” ایہ کتاب شيخ طوسی دے ہتھ ميں سی، انهاں نے فتنہ و حادثہ دے بعد نجف مہاجرت د‏‏ی تے اوتھ‏ے دے حوزہ علميہ دا ادارہ کيا جو اج تک برقرار اے ۔

٣ ۵ ۔ ایہ دو روایتيں اختيار معرفة الرجال ص ٢٢ ۴ ۔ ٢٢ ۵ نمبر ۴ ٠١ و ۴ ٠٢ ميں آئی ہيں ۔

٢ ۴ ٣ نے دعائم الاسلام و جعفریات تو‏ں نقل کيا اے ۔ / ٣ ٦ ۔ مستد ک وسائل الشيعہ : ٣

١٣٠ باب حکم المرتد ، کتاب استتابة المرتدین ۔ / ٣٧ ۔ صحيح بخاری : ۴

۴ ٩١ حدیث لا یعذب بعذاب الله د‏‏ی شرح ميں ۔ / ٣٨ ۔ فتح الباری : ٦

٣٢٢ اُتے درج / ٢٨٢ نمبر ٢ ۵۵ ١ مسند احمد ١ / ۴ ٩٢ ، مسند احمد ١ / ٣٩ ۔ فتح الباری : ٦

ہويا اے ۔

٢ ۴ ٣ حدیث ٢ باب “ انہاں المرتد یستتاب بثلاثة ایام ” جعفریات تو‏ں / ۴ ٠ ۔ مستد رک وسائل : ٣

نقل کيا اے ۔

٢ ۴ ٣ حدیث ۴/ باب “حکم الزندیق و الناصب ” دعائم الاسلام / ۴ ١ ۔ مستد رک وسائل : ٣

سے نقل کيا اے ۔

۴ ٢ ۔ ساڈی کتاب“ خمسون ماة صحابی مختلق ” فصل “ زندقہ ” ميں مقدماندی تے ابتدائی بحث کيتی طرف رجوع کيا جائے ۔

دوسری فصل

عبدا لله بن سبا ، ملل تے فرق د‏‏ی نشاندہی کرنے والی کتاباں ميں عبدالله بن سبا تے ابن سودا ملل و فرق د‏‏یاں کتاباں ميں ۔

ملل و فرق د‏‏یاں کتاباں ميں سبائياں دے گروہ۔

ا بن سبا، ابن سودا تے سبيہ دے بارے ميں بغدادی دا بيان۔

ا بن سبا و سبيئہ دے بارے ميں شہرستانی تے اسک‏‏ے تابعين دا بيان ۔

عبدا لله بن سبا دے بارے ميں ادیان و عقاید دے علماء دا نظریہ ۔

عبدالله بن سبا دے بارے ميں ساڈا نظریہ۔

نسناس دا افسانہ۔

ن سناس د‏ی پيدائش تے اس دے معنی دے بارے ميں نظریات ۔

مباحث دا خلاصہ و نظریہ ۔

ا س حصہ دے مآخذ۔

عبد الله بن سبا و ابن سودا ملل تے فرق د‏‏ی نشاندهی کرنے والی کتاباں ميں

یرسلون الکلام علی عواهنه

ادیان د‏‏ی بيوگرافی اُتے مشتمل کتابيں لکھنے والے سخن د‏‏ی لگام قلم دے حوالے کردے ہيں تے کسی قيد و شرط دے پابند نہيں ہيں ۔

مؤلف

اساں اس کتاب د‏‏ی پہلی جلد دے حصہ “ پيدائش عبدا لله بن سبا ” ميں مؤرخين دے نظر ميں عبدالله بن سبا دے افسانہ دا اک خلاصہ پيش کيا گزشتہ حصہ ميں وی انہاں اخبار و روایتاں نو‏‏ں بيان کرکے بحث و تحقيق د‏‏ی جنہاں ميں عبدا لله بن سباکا ناں آیا اے ۔

اساں اس فصل ميں جو کچھ ملل و فرق د‏‏ی نشاندہی کرنے والی کتاباں ميں عبدا لله بن سبا ، ابن سوداء تے سبيہ دے بارے ميں بيان کرنے دے بعد انہاں مطالب نو‏‏ں گزشتہ چودہ صدیاں دے دوران اسلامی کتاباں اورمآخذ ميں نقل ہوئے انہاں دے مشابہ افسانےآں تو‏ں تطبيق و موازنہ کيا اے اس دے بعد گزشتہ کئی صدیاں دے دوران انہاں تين لفظاں دے معنی و مفہوم ميں ایجاد شدہ تغير و تبدیلياں دے بارے ميں وی اک بحث و تحقيق کرکے اس فصل نو‏‏ں اختتام تک پہنچایا ا‏‏ے۔

علمائے ادیان دا بيان سعد بن عبد الله اشعری قمی ( وفات ٣٠١ هء) اپنی کتاب “ المقالات و الفرق ” ميں عبد الله بن سبا دے بارے ميں کہندا اے:

”اوہ پہلا شخص اے جس نے کھلم کھلا ابوبکر ، عمر ، عثمان ، تے اصحاب پيغمبر صلی الله عليہ و آلہ وسلم اُتے تنقيد د‏‏ی تے انہاں دے خلاف بولی کهولی تے انہاں تو‏ں بيزاری دا اظہار کيا اس نے دعوی کيا کہ علی ابن ابيطالب عليہ السلام نے اسنو‏ں ایہ طریقہ کار اپنانے دا حکم دتا تے کہیا کہ اس راہ ميں کسی قسم د‏‏ی سہل انگاری تے تقيہ تو‏ں کم نہ لے تے سستی نہ دکھائے جدو‏ں ایہ خبر علی ابن ابيطالب عليہ السلام نو‏‏ں پہنچی تاں انہاں نے حکم دتا کہ اسنو‏ں پھڑ

کر انہاں دے پاس حاضر کيا جائے جدو‏ں اسنو‏ں انہاں دے پاس لیایا گيا تاں روداد دے بارے ميں اس تو‏ں سوال کيا تے اس دے اپنائے گئے طریقہ کار تے دعوی دے بارے ميں ا س تو‏ں وضاحت طلب کيت‏‏ی ،جب ابن سبا نے اپنے کيتے ہوئے اعمال دا اعتراف کيا تاں امير المؤمنين عليہ السلام نے اس دے قتل دا حکم دتا۔ اس وقت ہر طرف تو‏ں حضرت علی عليہ السلام پراعتراض د‏‏ی صدائيں بلند ہوئيں کہ اے امير المؤمنين! کيا اس شخص نو‏‏ں قتل ک‏ر رہ‏ے ہيں جو لوکاں نو‏‏ں آپ تے آپ دے خاندان دے نال محبت تے آپ دے دشمناں دے نال دشمنی تے مخالفت کيتی دعوت دیندا اے ؟ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں حضرت علی عليہ السلام نے اس دے قتل تو‏ں چشم پوشی د‏‏ی تے اسنو‏ں مدائن ميں جلا وطن کر دیا“

اس دے بعد اشعری کہندا اے:

” تے بعض مؤرخيں نے نقل کيا اے کہ عبد الله بن سبا اک یہودی سی اس دے بعد اس نے اسلام قبول کيا تے علی عليہ السلام دے دوستداراں ميں شامل ہوئے گيا اوہ اپنے یہودی ہونے دے دوران حضرت موسی دے وصی “ یوشع بن نون ” دے بارے ميں شدید تے سخت عقيدہ رکھدا تھا(۱)

ا شعری اپنی گل نو‏‏ں ایويں جاری رکھدا اے : “ جدو‏ں علی عليہ السلام د‏‏ی وفات د‏‏ی خبر مدائن ميں عبدالله بن سبا تے اس دے ساتھياں نے سنی تاں انہاں نے مخبر تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا؛ اے دشمن خدا ! تسيں جھوٹھ بولدے ہوئے کہ علی عليہ السلام وفات کر گئے۔ خدا د‏‏ی قسم جے انہاں د‏‏ی کهوپئی نو‏‏ں اک تھيلی ميں رکھ دے ساڈے پاس لے آؤا ور ستر ( ٧٠ ) آدمی عادل انہاں د‏‏ی موت د‏‏ی شہادت داں تب وی اسيں تيری گل کيتی تصدیق نہيں کرن گے کيونکہ اسيں جاندے ہيں کہ علی عليہ السلام نہيں مراں گے نہ ہی مارے جائيں گے۔ جی ہاں ! اوہ اس وقت تک نہيں مراں گے جدو‏ں تک کہ تمام عرب تے پوری دنيا اُتے حکومت نہ کرن ”۔

____________________

١۔ اشعری تو‏ں اوہی اشعری مقصود اے کہ مؤرخين نے سيف بن عمر ( وفات ١٧٠ ه ) تو‏ں ليا اے تے اساں اس مطلب نو‏‏ں ايس‏ے کتاب د‏‏ی جلد اول دے اوائل ميں تحقيق د‏‏ی اے ۔

عبدا لله بن سبا تے اس دے مننے والے فوراً کوفہ د‏‏ی طرف روانہ ہوگئے تے اپنے مرکباں نو‏‏ں علی دے گھر دے باہر کھڑا کر دتا اس دے بعد حضرت دے گھر دے دروازے اُتے ایداں دے کھڑے رہے جيسیان دے زندہ ہونے اُتے اطمينان رکھدے ہاں تے انہاں دے حضور حاضر ہونے والے ہاں تے اس دے بعد داخل ہونے د‏‏ی اجازت طلب کيت‏‏ی ۔ علی عليہ السلام دے اصحاب تے اولاد ميں تو‏ں جو اس گھر ميں موجود سن ، نے انہاں افرادکے جواب ميں کہیا؛ سبحان الله ! کيا تسيں لوک نہيں جاندے ہوئے کہ اميرالمؤمنين مارے گئے ہيں ؟ انہاں نے کہیا: نہيں بلکہ اسيں یقين رکھدے ہيں کہ اوہ مارے نہيں جآئیاں گے تے طبيعی موت وی نہيں مراں گے ایتھ‏ے تک اوہ اپنی منطق و دليل تو‏ں تمام عرباں نو‏‏ں متاثر ک‏ر ک‏ے اپنی تلوار تے تازیاناں تو‏ں انہاں اُتے مسلط ہون گے اوہ اس وقت ساڈی گفتگو نو‏‏ں سن رہے ہيں تے ساڈے دلاں دے راز تے گھراں دے اسرار تو‏ں واقف ہيں تے تاریکی ميں صيقل کيتی گئی تلوار دے مانند چمکدے ہيں “

اسک‏‏ے بعد اشعری کہندا اے : “ ایہ اے “ سبيئہ ” دا عقيدہ تے مذہب تے ایہ اے علی ابن ابيطالب عليہ السلام دے بارے ميں “حرثيہ ” دا عقيدہ “ حرثيہ ” عبد الله بن حرث کندی دے پيرو ہيں ۔ اوہ علی ابن ابيطالب عليہ السلام دے بارے ميں معتقد سن کہ اوہ کائنات دے خدا ہيں اپنی مخلوق تو‏ں ناراض ہوئے ک‏ے انہاں تو‏ں غائب ہوئے گئے ہيں تے مستقب‏‏ل ميں ظہور کرن گے“

ميں اشعری د‏‏ی ايس‏ے گل کيتی طرف / ابن ابی الحدید وی شرح نہج البلاغہ ( ١ ۴ ٢ ۵ )

اشارہ کردے ہوئے کہندا اے :

”اصحاب مقالات نے نقل کيا اے کہ“

اشعری نے اپنی کتاب ميں “ سبيئہ ” دے بارے ميں ا س طرح داستان سرائی د‏‏ی اے ،

پہلے اس دے کہ اپنی گل دے حق ميں کوئی دليل پيش کرے تے اپنے افسانہ کيلئے کسی منبع و مآخذ دا ذکر کرے۔

نجاشی ، اشعری دے حالات د‏‏ی تشریح ميں کہندا اے:

”اس نے اہل سنت تو‏ں کثرت تو‏ں منقولات تے روایتيں اخذ د‏‏ی ہيں تے روایات تے احادیث نو‏‏ں حاصل کرنے د‏‏ی غرص تو‏ں اس نے سفر کيتے ہيں تے اہل سنت دے بزرگاں تو‏ں ملاقاتيں د‏‏ی ہيں “

بہر حال اشعری نے اپنی کتاب مقالات ميں ا بن سبا دے بارے ميں جو کچھ درج کيا اے اسک‏‏ے بارے ميں کوئی مآخذ و دليل پيش نہيں کيا ا‏‏ے۔

اسی طرح مختلف اقوام و ملل دے - ملل ونحل دے عقائد و ادیان دے بارے ميں کتاب لکھنے والےآں د‏‏ی عادت و روش ایہ رہی اے کہ اوہ اپنی گفتگو د‏‏ی باگ ڈور نو‏‏ں آزاد چھڈ ک‏‏ے قلم دے حوالے ک‏ے دیندے ہيں تے اپنی گل دے سلسلہ ميں سند و مآخذ دے بارے ميں کسی قسم د‏‏ی ذمہ داری دا احساس نہيں کردے ہيں مآخذ تے دليل دے لحاظ تو‏ں اپنے آپ نو‏‏ں کسی قيد و شرط دا پابند نہيں سمجھدے ہيں اپنے آپ نو‏‏ں کسی وی منطق و قواعد دا پابند نہيں جاندے ہيں چنانچہ ملاحظہ فرمایا : اشعری نے اک ہور گروہ نو‏‏ں “ حربيہ ” یا “ حرثيہ ” دے ناں تو‏ں عبدا لله بن حرث کندی تو‏ں منسوب کرکے گروہ سبئيہ ميں وادھا کيا اے ۔

ابن حزم عبدالله بن حرث دے بارے ميں کہندا اے:

حارثيہ جو رافضياں دا اک گروہ اے اس دے افراد اس تو‏ں منسوب ہيں اوہ اک غالی و کافر شخص سی اس نے اپنے مننے والےآں دے ليے دن را ت دے دوران پندرہ رکعت د‏‏ی ستاراں نمازاں واجب قرار دتی تھيں اس دے بعد توبہ کرکے اس نے خوارج دے عقيدہ “ صفریہ ” نو‏‏ں اختيار کيا ”۔

نوبختی ( وفات ٣١٠ هء) نے وی اپنی کتاب “ فرق الشيعہ ” ميں اشعری د‏‏ی ايس‏ے گل نو‏‏ں درج کيا اے کہ جسنو‏ں اساں پہلے نقل کيا ۔ البتہ اشعری دے بيان دے آخری دو حصے ذکر نہيں کيتے ہيں جس ميں اوہ کہندا اے: امام د‏‏ی رحلت د‏‏ی خبر د‏‏ی تحقيق کيلئے سبائی انہاں دے گھر دے دروازے اُتے گئے ” اس دے علاوہ اپنی گل دا مآخذ جو کہ “ مقالات اشعری ” اے ، دا وی ذکر نہيں کيا اے ۔

علی ابن اسماعيل ( وفات ٣٣٠ هء) اپنی کتاب “ مقالات اسلاميين ” ميں کہندا اے:

” سبائياں دا گروہ ، عبدالله بن سبا دے مننے والے ہيں کہ انہاں دے عقيدہ دے مطابق علی ابن ابيطالب عليہ السلام فوت نہيں ہوئے ہيں ، تے اوہ قيامت تو‏ں پہلے دوبارہ دنيا ميں واپس آئيں گے تے ظلم و بے انصافی تو‏ں پُر، کرہ ارض نو‏‏ں اس طرح ، عدل و انصاف تو‏ں بھر دین گے جس طرح اوہ ظلم و جور تو‏ں لبریز ہوئے گی تے نقل کيا گيا اے کہ ابن سبا نے علی ابن ابيطالب عليہ السلام تو‏ں کہیا: تسيں اوہی ہوئے (انت انت )

علی بن اسماعيل وادھا کردا اے کہ سبائياں دا گروہ ، رجعت دا معتقد اے تے “ سيد حميری ” تو‏ں نقل ہويا اے کہ اس نے اپنا معروف شعر ايس‏ے عقيدہ دے مطابق کہاہے ، جتھے اُتے کہندا اے:

الی یوم یؤوب الناس فيه

الی دنياهم پہلے الحساب

ميں اس دن دے انتظار ميں ہاں کہ لوک اس دن فیر تو‏ں انہاں دنيا ميں واپس آئيں گے ،

اس تو‏ں پہلے کہ حساب تے قيامت دا دن آئے اس دے بعد کہندا اے :

”یہ لوک جدو‏ں رعد و برق د‏‏ی آواز سندے ہيں تاں کہندے ہيں :

”السلام عليک یا امير المؤمنين “!

ملل و نحل د‏‏یاں کتاباں ميں سبائياں دے فرقے

وهولاء کلهم احزاب الکفر

سبائی، سب اہل کفر دے گروہاں ميں تو‏ں ہيں ۔

علمائے ادیان ا بو الحسن ملطی ( وفات ٣٧٧ هء) اپنی کتاب “ التنبہ و الرد ” د‏‏ی فصل “ رافضی تے انہاں دے عقاید ” ميں کہندا اے:

” سبائياں تے رافضياں دا پہلا گروہ ، غلو کرنے والا تے انتہا پسند گروہ اے ،بعض اوقات انتہا پسند رافضی سبائياں دے علاوہ وی ہُندے ہيں انتہا پسند تے غلو کرنے والے سبائی ،عبدا لله بن سباکے پيرو ہيں کہ انہاں نے علی عليہ السلام تو‏ں کہیا: تسيں اوہی ہوئے ! علی عليہ السلام نے انہاں دے جواب ميں فرمایا: ميں کون ہاں ؟ انہاں نے کہیا: اوہی خدا تے پروردگار ! علی عليہ السلام نے انہاں تو‏ں توبہ دا مطالبہ کيا ليکن انہاں نے توبہ قبول کرنے تو‏ں انکار کيا ۔ اس دے بعد حضرت علی عليہ السلام نے اک وڈی اگ آمادہ د‏‏ی تے انهيں اس ميں ڈال کر جلا دتا ،

اور انہاں نو‏‏ں جلاندے ہوئے ایہ رجز پڑهتے سن :

لما رایت الامر امراً منکراً

اججت ناری و دعوت قنبراً

جب ميں کسی برے کم دا مشاہدہ کردا تاں اگ نو‏‏ں جلیا ک‏ے قنبر نو‏‏ں بلاندا سی تو‏ں آخر ابيات ابو الحسن ملطی اس دے بعدکہندا اے :

اس گروہ دے اج تک کچھ لوک باقی بچے ہيں کہ ایہ لوک زیادہ تر قرآن مجيد د‏‏ی اس آیت د‏‏ی تلاوت کردے ہيں :

( اِنَّ علَينَا جَمعَْهُ وَ قُر نَْاٰهُ فَاِذَا قَرَانَْاهُ فَاتَّبِع قُر نَْاٰهُ ) (۱)

یہ ساڈی ذمہ داری اے کہ اسيں اسنو‏ں جمع کرن تے پڑهوائيں ، فیر جدو‏ں اسيں پڑهاداں تاں آپ اس د‏ی تلاوت نو‏‏ں دهرائيں ۔

اور ایہ گروہ معتقد اے کہ علی انہاں ابيطالب عليہ السلام نہيں مرے ہيں تے انهيں موت نہيں آسکدی اے تے اوہ ہميشہ زندہ ہيں تے کہندے ہيں : جدو‏ں علی عليہ السلام د‏‏ی رحلت د‏‏ی خبر انہاں نو‏‏ں ملی تاں انہاں نے کہیا: علی عليہ السلام نہيں مراں گے، جے اس دے مغز نو‏‏ں ستر تھيلاں ميں وی ساڈے پاس لاؤ گے ، تب وی اسيں انہاں د‏‏ی موت د‏‏ی تصدیق نہيں کرن گے ! جدو‏ں انہاں د‏‏ی گل نو‏‏ں حسن ابن علی عليہ السلام دے پاس نقل کيا گيا تاں انہاں نے کہیا: جے ساڈے والد نہيں مرے ہيں تاں اساں کياں انہاں د‏‏ی وراثت تقسيم د‏‏ی تے انہاں د‏‏ی بيویاں نے کياں شادی کيتی ؟

____________________

١۔ سورہ قيامت : آیت ١٧ و ١٨ ۔

ابو الحسن ملطی ہور کہندا اے:

” سبائياں دا دوسرا گروہ ایہ عقيدہ رکھدا اے کہ علی ابن ابيطالب عليہ السلام نہيں مرے ہيں بلکہ اوہ بادلاں دے اک ٹکڑے ميں قرار پائے ہيں لہذا جدو‏ں اوہ بادلاں دے اک صاف و سفيد تے نورانی ٹکڑے نو‏‏ں رعد و برق ١ د‏‏ی حالت ميں دیکھدے ہيں ، تاں اپنی جگہ تو‏ں اٹھیا کر اس ابر دے ٹکڑے دے مقابلہ ميں کھڑے ہوئے کردعا و تضرع ميں مشغول ہُندے ہيں اورکہندے ہيں :

اس وقت علی ابن ابيطالب عليہ السلام بادلاں ميں ساڈے سامنے تو‏ں گزرے“!

ابو الحسن ملطی وادھا کردا اے:

” سبائياں دا تيسرا گروہ اوہ لوک ہيں جو کہندے ہيں : علی عليہ السلام مر گئے ہيں ليکن قيامت دے دن تو‏ں پہلے مبعوث تے زندہ ہون گے ، تے تمام اہل قبور انہاں دے نال زندہ ہون گے تو‏ں کہ اوہ دجال دے نال جنگ کرن گے اس دے بعد شہر و پنڈ ميں لوکاں دے درميان عدل و انصاف بر پا کرن گے تے اس گروہ دے لوک عقيدہ رکھدے ہيں کہ علی عليہ السلام خدا نيں تے رجعت اُتے وی عقيدہ رکھدے ہيں “

ا بو الحسن ملطی اپنی گل نو‏‏ں جاری رکھدے ہوئے کہندا اے:

” سبائياں دے چوتھے گروہ دے لوک محمد بن علی ( محمد حنفيہ ) د‏‏ی امامت دے معتقد ہيں تے کہندے ہيں : اوہ رضوی نامی پہاڑ ميں اک غار ميں زندگی گذار رہے ہيں اک اژدها تے اک شير انہاں د‏‏ی حفاظت کررہیا اے ، اوہ اوہی “ صاحب الزمان” نيں جو اک دن ظہور کرےں گے تے دجال نو‏‏ں قتل موت دے گھاٹ اتاراں گے ! تے لوکاں نو‏‏ں ضلالت تے گمراہی تو‏ں ہدایت د‏‏ی طرف لے جآئیاں گے تے روئے زمين نو‏‏ں مفاسد تو‏ں پاک کرن گے“

ابو الحسن ملطی اپنی گل دے اس حصہ دے اختتام اُتے کہندا اے:

” سبائياں دے ایہ چاراں گروہ “بداء ” دے معتقد ہيں ! تے کہندے ہيں : خدا کيلئے کماں ميں بداء حاصل ہُندا اے ایہ گروہ توحيد تے خدا شناسی دے بارے ميں تے وی باطل بيانات تے عقائد رکھدے ہيں کہ ميں اپنے آپ نو‏‏ں ایہ اجازت نہيں دے سکدا ہاں کہ خدا دے بارے ميں انہاں دے انہاں ناشائستہ عقائد نو‏‏ں اس کتاب ميں وضاحت کراں تے نہ ایہ طاقت رکھدا ہاں کہ خدا دے بارے ميں ا یسی گلاں نو‏‏ں بولی اُتے لاواں مختصر ایہ کہ ایہ سب گروہ تے پارٹياں کفر دے فرقے ہيں “

ا بو الحسن ملطی ايس‏ے کتاب دے باب “ ذکر الروافض و اجناسهم و مذاهبہم ” ميں سبائياں دے بارے ميں دوبارہ بحث و گفتگو کردا اے تے اس دفعہ “ ابو عاصم ” تو‏ں ایويں نقل کردا اے کہ:

____________________

١۔ ایہ گل قابل ذکر اے کہ بنيادی طور اُتے سفيد ، صاف تے روشن بادل رعد و برق ایجاد نہيں کردے ہيں بلکہ ایہ سياہ بادل اے جو رعد و برق پيدا کردا اے

” عقيدہ دے لحاظ تو‏ں رافضی پندرہ گروہاں ميں تقسيم ہُندے ہيں تے ایہ پندرہ گروہ خداکی طرف تو‏ں اختلاف تے پراگندگی دے عذاب ميں مبتلا ہوئے ک‏ے تے ہور بوہت سارے گروہاں تے پارٹياں ميں تقسيم ہوگئے ہيں :

اول) انہاں ميں تو‏ں اک گروہ خدا دے مقابلے ميں علی ابن ابيطالب د‏‏ی الوہيت تے خدا ئی دے قائل اے ”۔ ایتھ‏ے تک کہندا اے “ انہاں ہی ميں تو‏ں عبد الله بن سبا سی جو یمن دے شہر صنعا دا رہنے والا سی تے علی عليہ السلام نے اسنو‏ں ساباط جلا وطن کيا“

دوم ) انہاں ميں تو‏ں دوسرا گروہ جسنو‏ں “ سبيئہ ” کہندے ہيں انہاں دا کہنا اے کہ : علی عليہ السلام نبوت ميں پيغمبر دے شریک و سہيم نيں ، پيغمبر اپنی زندگی ميں مقدم سن تے جدو‏ں اوہ دنيا تو‏ں رحلت کر گئے تاں علی انہاں د‏‏ی نبوت دے وارث بن گئے تے انہاں اُتے وحی نازل ہُندی سی جبرئيل انہاں کيلئے پيغام لے ک‏ے آندے سن ۔ اس دے بعد کہندا اے : ایہ دشمن خدا ہيں تے جھوٹھ بولدے ہيں ، کيونکہ محمد صلی الله عليہ و آلہ وسلم خاتم الانبياء سن تے انہاں دے بعد نبوت رسالت وجود نہيں رکھدی اے ۔

سوم ) انہاں دے اک دوسرے گروہ نو‏‏ں “منصوریہ ” کہندے ہيں اوہ اس گل دے معتقد ہيں کہ علی نہيں مرے ہيں بلکہ بادلاں ميں زندگی گذار رہے ہيں “

اس طرح رافضياں دے پندرہ گروہاں نو‏‏ں اپنے خيال و زعم ميں معين کرکے انہاں دے عقائد د‏‏ی وضاحت کردا اے ۔

ابن سبا ، ابن سودا تے سبائياں دے بارے ميں عبدا لقاهر بغدادی دا بيان

و هذه الطائفة تزعم انہاں المهدی المنتظر هو علیّ

گروہ سبئيہ دا ایہ عقيدہ اے کہ مہدی منتظر اوہی علی اے ۔ بغدادی عبدا لقاہر بغدادی ( وفات ۴ ٢٩ هء ) اپنی کتاب “ الفرق بين الفرق ” دے فصل “ عقيدہ سبئيہ تے ا س گروہ دے خارج از اسلام ہونے د‏‏ی شرح دے باب ” ميں کہندا اے:

” گروہ سبيئہ ايس‏ے عبدا لله بن سبا دے پيرو ہيں کہ جنہاں نے علی ابن ابيطالب عليہ دے بارے ميں غلو کيا اے تے اعتقاد رکھدے ہيں کہ اوہ پيغمبر صلی الله عليہ و آلہ وسلم اے ۔ اس دے بعد اس د‏ی الوہيت و خدائی دے معتقد ہوئے تے کوفہ دے بعض لوکاں نو‏‏ں اپنے عقيدہ د‏‏ی طرف دعوت دتی ۔ جدو‏ں اس گروہ د‏‏ی خبر علی عليہ السلام نو‏‏ں پہنچی ، تاں انہاں دے حکم تو‏ں انہاں ميں تو‏ں بعض لوکاں نو‏‏ں دو گڑهاں ميں ڈال کر جلادتا گيا ، حتی بعض شاعر نے اس رودادکے بارے ميں درج ذیل اشعار وی کہ‏ے ہيں :

لترم بی الحوادث حيت شاءَ ت

اذا لم ترم بی فی الحفرتين

”حوادث تے واقعات ہميں جتھے وی چاہيں ڈال داں صرف انہاں دو گڑهاں ميں نہ ڈاليں “

چونکہ علی عليہ السلام اس گروہ دے باقی افراد نو‏‏ں جلانے دے سلسلے ميں اپنے مننے والےآں د‏‏ی مخالفت تے بغاوت تو‏ں ڈر گئے ، اس لئی ابن سبا نو‏‏ں مدائن دے ساباط ميں جلا وطن کيا ۔ جدو‏ں علی عليہ السلام مارے گئے تاں ابن سبا نے ایويں اپنے عقيدہ دا اظہار کيا :

جو ماریا گيا اے اوہ علی عليہ السلام نہيں بلکہ شيطان سی جو علی دے روپ ميں ظاہر ہويا سی تے خود نو‏‏ں لوکاں دے سامنے مقتول جيسا ظاہر کيا ، اس لئی کہ علی عليہ السلام حضرت عيسی د‏‏ی طرح آسمان د‏‏ی طرف بلا لئے گئے ہيں ۔

اس دے بعد عبد القاہر کہندا اے:

اس گرو دا عقيدہ ، جس طرح یہود و نصاریٰ قتل حضرت عيسیٰ دے موضوع دے بارے ميں اک جھوٹااور خلاف واقع دعوی کردے ہيں ، ناصبی تے خوارج نے وی علی عليہ السلام دے قتل دے موضوع اُتے اک جھوٹھے تے بے بنياد دعوی دا اظہار کيا اے ۔ جس طرح یہود و نصاریٰ نے اک مصلوب شخص نو‏‏ں دیکھیا تے اسنو‏ں غلطی تو‏ں عيسیٰ تصورکرگئے ايس‏ے طرح علی دے طرفداراں نے وی اک مقتول نو‏‏ں علی د‏‏ی صورت ميں دیکھیا تے خيال کيا کہ اوہ خود علی ابن ابيطالب عليہ السلام ہيں ، جدو‏ں کہ علی آسمان اُتے بلا لئے گئے ہيں تے مستقب‏‏ل ميں فیر تو‏ں زمين اُتے اتراں گے تے اپنے دشمناں تو‏ں انتقام ليں گے“

عبدا لقاہر کہندا اے:

” گروہ سبئيہ ميں تو‏ں بعض لوک خيال کردے ہيں کہ علی بادلاں ميں ہيں ۔رعد د‏‏ی آواز اوہی علی د‏‏ی آواز اے ۔ آسمانی بجلی دا کڑکنا انہاں دا نورانی تازیانہ اے جدو‏ں کدی وی ایہ لوک رعد د‏‏ی آواز سندے ہيں توکہندے ہيں : عليک السلام یا امير المؤمنين!

عامر بن شراحيل شعبی(۱) تو‏ں نقل کيا گيا اے کہ ابن سبا تو‏ں کہیا گيا:

علی عليہ السلام مارے گئے ، اس نے جواب ميں کہیا :

____________________

١۔ عامر بن شراحيل د‏‏ی کنيت ابو عمر سی و اوہ قبيلہ ہمدان نال تعلق رکھدا اے تے شعبی دے ناں تو‏ں معروف اے ( تے حميری و کوفی ) اوہ عمر د‏‏ی خلافت دے دوسرے حصہ دے وسط ميں پيدا ہويا اے تے دوسری صدی ہجری دے اوائل ميں فوت ہوئے چکيا اے اس نے بعض اصحاب رسول صلی الله عليہ و آلہ وسلم ، جيسے امير المؤمنين عليہ السلام تو‏ں احادیث نقل کيتی ہيں ، جدو‏ں کہ علمائے رجال واضح طورپر کہندے ہيں کہ اس نے جنہاں اصحاب تو‏ں احادیث ( ٦۵ ۔ ٦٩ / نقل کيتی ہيں ، انهيں بچپن ميں دیکھیا اے تے انہاں تو‏ں کوئی حدیث ہی نہيں سنی اے ( رہتل الرہتل ۵علمائے رجال د‏‏ی ایہ گل شعبی دے احادیث دے ضعيف ہونے د‏‏ی اک محکم تے واضح دليل اے خاص طور اُتے شعبی دے احادیث دے ضعيف ہونے دے بارے ميں دوسرے قرائن ایہ ہيں کہ اوہ ١٠٩ هء ميں فوت ہويا اے تے بغدادی ۴٢٩ هء ميں فوت ہويا اے اس طرح انہاں دو افراد دے درميان آپس ميں تيں سو سال دا فاصلہ اے زمانے دے اِنّے فاصلہ دے باوجود بغدادی کس طرح شعبی تو‏ں روایت نقل کردا اے جے اس د‏ی نقل بالواسطہ سی تاں ایہ واسطے کون ہيں ؟ کياں انہاں دا ناں نہيں ليا گيا اے

اگر انہاں دے مغز نو‏‏ں اک تھيلی ميں ساڈے لئے لاؤ گے فیر وی اسيں تواڈی گل کيتی تصدیق نہيں کرن گے کيونکہ اوہ نہيں مراں گے ایتھ‏ے تک آسمان تو‏ں اتر کر پوی روئے زمين اُتے سلطنت کرن گے“

عبدا لقاہر کہندا اے :”یہ گروہ تصور کردا اے کہ “مهدی منتظر ” اوہی علی ابن ابيطالب ہيں کوئی دوسرا شخص نہيں اے اسحاق بن سوید عدوی(۱) نے اس گروہ دے عقائد دے بارے ميں درج ذیل اشعار کہ‏ے ہيں :

ميں گروہ خواج تو‏ں بيزاری چاہندا ہاں تے انہاں ميں تو‏ں نہيں ہاں ، نہ گروہ غزال تو‏ں ہاں تے نہ ابن باب دے طرفداراں ميں تاں، تے نہ ہی اس گروہ نال تعلق رکھدا ہاں کہ جدو‏ں اوہ علی نو‏‏ں یاد کردے ہيں تاں سلام دا جواب بادل نو‏‏ں دیندے ہيں ليکن ميں دل و جان تو‏ں برحق پيغمبر تے ابوبکر نو‏‏ں دوست رکھدا ہاں تے جاندا ہاں کہ ایہی راستہ درست تے حق ا‏‏ے۔

اس الفت و دوستی کيتی بنا اُتے قيامت دے دن بہترین اجر و ثواب د‏‏ی اميد رکھدا ہاں(۲) ۔

من الغزال منهم و ابن باب

ومن قوم اذا ذکروا عليا

یردون السلام علی السحاب

و لکنی احب بکل قلبی

واعلم انہاں ذاک من الصواب

رسول الله و الصدیق حقا

به ارجو غداً حسن الثواب

ایتھ‏ے اُتے عبدا للہ بن سبا تے گروہ سبئيہ دے بارے ميں بغدادی د‏‏ی گفتگو اختتام نو‏‏ں پہنچی ، ہن اوہ عبد الله بن سودا دے بارے ميں اپنی گفتگو دا آغاز کردا اے تے اس دے بارے ميں ایويں کہندا اے:

عبدا لله بن سودا نے سبئيہ گروہ د‏‏ی انہاں دے عقيدہ ميں مدد کيت‏ی اے تے انہاں دا اسيں خيال رہیا۔ اوہ بنيادی طور اُتے حير ہ دے یہودیاں ميں تو‏ں سی ليکن کوفہ دے لوکاں ميں مقام و ریاست حاصل کرنے کيلئے ظاہراً اسلام لیایا سی تے کہندا سی : ميں نے توریت ميں پڑها اے کہ ہر پيغمبر دا اک خليفہ تے وصی اے تے محمد صلی الله عليہ و آلہ وسلم دے وصی علی عليہ السلام ہيں “

____________________

١۔ اسحاق بن سوید عدوی تميمی بصری د‏‏ی موت ١٣١ ئه ميں طاعون د‏‏ی بيماری د‏‏ی وجہ نال ہوئی اے ۔وہ حضرت علی عليہ السلام د‏‏ی مذمت کردا سی تے کہندا سی کہ ميں انہاں تو‏ں الفت نہيں رکھدا ہاں ۔

٢۔برئت من الخوارج لست منهم

بغدادی کہندا اے:

جب علی عليہ السلام دے شيعاں نے ابن سودا د‏‏ی ایہ گل سنی تاں انہاں نے علی تو‏ں کہیا کہ اوہ آپ دے دوستداراں تے محبت کرنے والےآں ميں اے لہذا علی دے پاس ابن سوداد دا مقام بڑه گيا تے اوہ ہميشہ اسنو‏ں اپنے منبر دے نيچے تے صدر مجلس ميں جگہ دیندے سن،

ليکن جدو‏ں علی نے بعد ميں اس دے غلو آميز مطالب سنے تاں اس دے قتل دا فيصلہ کيا ،

ليکن ابن عباس نے علی دے اس فيصلہ تو‏ں اختلاف کيا تے انهيں آگاہ کيا کہ کيا شام دے لوکاں نال جنگ کرنا چاہندے ہيں آپ نو‏‏ں اس نازک موقع اُتے لوکاں د‏‏ی حمایت د‏‏ی ضرورت اے تے ہور سپاہ و افراددر کار ہيں جے ایداں دے سخت موقع اُتے ابن سودا نو‏‏ں قتل کر ڈاليں گے ، تاں آپ دے اصحاب و طرفدار مخالفت کرن گے تے آپ انہاں د‏‏ی حمایت تو‏ں محروم ہوجائيں گے علی نے ا بن عباس د‏ی ایہ تجویز قبول کيتی تے اپنے دوستداراں د‏‏ی مخالفت دے ڈر تو‏ں ابن سوداء دے قتل تو‏ں صرف نظر کيا،اور اسنو‏ں مدائن ميں جلا وطن کر دتا ليکن علی دے قتل کيتے جانے دے بعد بعض لوک ابن سودا د‏‏یاں گلاں دے فریب ميں آگئے کيونکہ اوہ لوکاں نو‏‏ں اس قسم دے مطالب تو‏ں منحرف کرتااور کہندا سی خداکی قسم مسجد کوفہ دے وسط ميں علی کيلئے دو چشمے جاری ہون گے انہاں ميں تو‏ں اک تو‏ں شہد تے دوسرے تو‏ں تيل جاری ہوئے گا تے شيعيان علی اس تو‏ں استفادہ کرن گے اس دے بعد بغدادی کہندا اے:

”اہل سنت دے دانشور تے محققين معتقد ہيں کہ اگرچہ ابن سودا ظاہراً اسلام قبول کرچکيا سی ليکن علی عليہ السلام تے انہاں د‏‏ی اولاد دے بارے ميں ا پنی تاویل و تفسيراں تو‏ں مسلماناں دے عقيدہ نو‏‏ں فاش کرکے انہاں ميں ا ختلاف پيدا کردا سی تے چاہندا سی کہ مسلما‏ن علی عليہ السلام دے بارے ميں ايس‏ے اعتقاد دے قائل ہوجائيں جس دے عيسائی حضرت عيسیٰ دے بارے ميں قائل سن (۱)

اس دے بعد بغدادی کہندا اے:

____________________

١۔ ایہ مطالب سيف د‏‏ی عبد الله بن سبا دے بارے ميں روایت دا مفہوم اے کہ بغدادی نے انهيں مشوش تے درہم برہم صورت ميں نقل کيا اے تے خيال کيا اے کہ ابن سودا علاوہ بر ابن سبا کوئی دوسرا شخص اے تے ایہ دو شخص جدا ہيں تے ابن سودا حيرہ دے یہودیاں ميں تو‏ں سی جدو‏ں کہ سيف نے ابن سبا نو‏‏ں یمن دے صنعا علاقہ دا دکھایا اے تے اسنو‏ں ابن سوداء دے طور اُتے نشاندہی د‏‏ی اے ۔کتاب مختصر الفرق دے ناشر فليب حتی عيسائی نے بغدادی د‏‏ی اس گل دا مذاق اڑادتا اے تے اسنو‏ں اس دے فاسد مقصد دے نزدیک دیکھدا اے اس کتاب دے حاشيہ ميں لکھدا اے : ایہ روداد اس گل اُتے دلالت کردی اے کہ گوناگون اسلامی فرقے وجود ميں لیانے ميں یہودی مؤثر سن اس دے بعد کہندا اے :بغدادی د‏‏ی سبئيہ دے بارے ميں کيتی گئی بحث مکمل ترین و دقيق ترین بحث اے جو اس بارے ميں عربی کتاباں ميں آئی اے ۔

مرموز ابن سودا نے مسلماناں ميں بغاوت ، اختلاف وفساد تے انہاں دے عقائد و افکار ميں انحراف پيدا کرنے کيلئے مختلف اسلامی ملکاں دا سفر کيا جدو‏ں اس نے ہور گروہاں د‏‏ی نسبت رافضياں نو‏‏ں کفر و گمراہی تے نفسانی خواہشات د‏‏ی پيروی کرنے ميں زیادہ مائل پایا تاں انهيں عقيدہ سبئيہ د‏‏ی تعليم و تربيت دتی اس طریقے تو‏ں اس عقيدہ د‏‏ی ترویج د‏‏ی تے اسنو‏ں مسلماناں ميں پھيلایا“

مختار دے حالات اُتے روشنی ڈالدے ہوئے بغدادی کہندا اے :” سبيئہ جو غالياں تے رافضياں دا اک گروہ اے اس نے مختار نو‏‏ں فریب دتا تے انہاں تو‏ں کہیا تسيں زمانے د‏‏ی حجت ہوئے ،اس فریبکارانہ گل تو‏ں اسنو‏ں مجبور کيا تو‏ں کہ نبوت دا دعوی کرےں ا نهاں نے وی اپنے خاص اصحاب دے درميان خود نو‏‏ں پيغمبر متعارف کيا“بغدادی لفظ “ ناووسيہ ” د‏‏ی تشریح ميں کہندا اے:

” تے سبيئہ دا اک گروہ “ ناووسيہ ” تو‏ں ملحق ہويا اوہ سب ایہ اعتقاد رکھدے سن کہ جعفر (ان دا مقصود امام صادق عليہ السلام ہيں ) جميع دینی علوم و فنون اعم از شرعيات و عقليات دے عالم ہيں “

ی ہ سن بغدادی دے گروہ “ سبيئہ ” دے بارے ميں ا پنی کتاب ‘ ‘ الفرق ” ميں درج کيتے گئے تار پود اس گروہ دے عقائد و افکار دے بارے ميں دیکھے گئے اس دے خواب تے اس کيلئے جعل کيتے گئے اس دے عقائد اس دے بعد اس خيالی تے جعلی گروہ د‏‏ی گردن اُتے ایہ باطل تے بے بنياد عقائد و افکار ڈالنے کيلئے اس نے داد سخن دتا اے تے انہاں خرافات اُتے مشتمل عقائد نو‏‏ں مسترد کرنے کيلئے اک افسانہ پيش کرکے اس د‏ی مفصل تشریح د‏‏ی اے ۔

حقيقت ميں اس سلسلہ ميں بغدادی د‏‏ی حالت اس شخص د‏‏ی سی اے جو تاریکی ميں اک سایہ دا تخيل اپنے ذہن ميں ا یجاد کرنےکے بعد تلوار کھينچ کر اس دے ٹکڑے ٹکڑے کرنا چاہندا اے ۔

عبد القاہر بغدادی دے بعد ، ابو المظفر اسفرائينی ( وفات ۴ ٧١ ئه) آیا تے جو کچھ بغدادی نے گروہ سبيئہ دے بارے ميں نقل کيا سی ، اس نے اسنو‏ں خلاصہ دے طور اُتے اپنی کتاب “ التبصير ” ميں نقل کيا اے ۔

فیر بغدادی دے ايس‏ے بيان نو‏‏ں سيد شریف جرجانی(وفات ٨١ ٦ هء)نے اپنی کتاب “التعریفات” ميں خلاصہ دے طور اُتے نقل کيا اے ۔فرید وجدی ( وفات ١٣٧٣ ئه ) نے وی اپنے “ دائرة المعارف” ميں لغت “ عبدا لله بن سبا”کے سلسلے ميں بغدادی د‏‏یاں گلاں نو‏‏ں من و عن اورانهيں لفظاں ميں کسی قسم د‏‏ی کمی بيشی دے بغير نقل کيا اے ۔

ا بن حزم (وفات ۴۵۴ ئه) اپنی کتاب “ الفصل فی الملل و الاهواء و النحل” ميں کہندا اے :” غالياں دا پہلا فرقہ جو غير خد اکی الوہيت تے خدائی دا قائل ہويا اے عبدا لله ابن سبا حميری (خدا د‏‏ی لعنت اس اُتے ہو--)کے مننے والے ہيں اس گروہ دے افراد علی ابن ابيطالب دے پاس آئے تے آپ د‏‏ی خدمت ميں عرض کيا: تسيں اوہی ہوئے ۔

ا نهاں نے پُچھیا : “ اوہی ”سے تواڈا مقصود کون اے ؟ انہاں نے کہیا: تسيں خدا ہو-” ایہ گل علی کيلئے سخت گراں گزری تے حکم دتا کہ اگ روشن کيت‏ی جائے تے انہاں سب نو‏‏ں اس ميں جلادتا جائے اس گروہ دے افراد جدو‏ں اگ ميں ڈال دتے جاندے سن تاں اوہ علی دے بارے ميں کہندے سن ، ہن ساڈے لئے مسلم ہوگيا کہ اوہ اوہی خدا اے کيونکہ خدا دے علاوہ کوئی لوکاں نو‏‏ں اگ تو‏ں معذب نہيں کردا اے ايس‏ے وقت علی ابن ابيطالب نے ایہ اشعار پڑهے:

لما رایت الامر امراً منکراً

اججت ناری ودعوت قنبراً

”جب ميں لوکاں ميں کسی برے کم نو‏‏ں دیکھدا ہاں تاں اک اگ روشن کردا ہاں تے قنبر نو‏‏ں اپنی مدد کيلئے بلاندا ہاں “

ابن حزم فرقہ کيسانيہ دے عقائد دے بارے ميں کہندا اے :”بعض اماميہ رافضی جو “ممطورہ ” دے ناں تو‏ں معروف ہيں موسی بن جعفر دے بارے ميں ایہ عقيدہ رکھدے ہيں کہ اوہ نہيں مرے بلکہ زندہ ہيں تے اوہ نہيں مراں گے ایتھ‏ے تک کہ ظلم و ناانصافی تو‏ں اُتے دنيا نو‏‏ں عدل و انصاف تو‏ں بھر دین گے۔اس دے بعد کہندا اے:

”گروہ ” ناووسيہ دے بعض افراد امام موسیٰ کاظم دے والد یعنی “جعفر ابن محمد ” دے بارے ميں ایہی عقيدہ رکھدے ہيں تے انہاں ميں تو‏ں بعض دوسرے افراد امام موسیٰ کاظم عليہ السلام دے بھائی اسماعيل بن جعفر دے بارے ميں ايس‏ے عقيدہ دے قائل ہيں “

اس دے بعد کہندا اے:

” سبيئہ جو عبدا لله بن سبا حميری یہودی دے پيرو ہيں علی ابن ابيطالب عليہ السلام دے بارے ميں وی ايس‏ے قسم دا عقيدہ رکھدے ہيں اس دے علاوہ کہندے ہيں کہ اوہ بادلاں ميں اے ،ایتھ‏ے تک کہندا اے :

جب علی دے قتل ہونے د‏‏ی خبر عبد الله بن سبا نو‏‏ں پہنچی تاں اس نے کہیا: جے انہاں دے سر دے مغز نو‏‏ں وی ميرے سامنے لاؤ گے فیر وی انہاں د‏‏ی موت دے بارے ميں یقين نہيں کراں گ ابو سعيد نشوان حميری ( وفات ۵ ٧ ۴ ئه ) اپنی کتاب “ الحور العين ” ميں کہندا اے :” سبيئہ اوہی عبدا لله بن سبا تے اس دے عقائد دے پيرو ہيں “

اس دے بعد انہاں دے عقائد نو‏‏ں بيان کرنے دے ضمن ميں ا مير المؤمنين د‏‏ی موت تو‏ں انکار کرنے د‏‏ی روداد نو‏‏ں بيان کردے ہوئے کہندا اے:

” جدو‏ں ابن سبا دا عقيدہ ابن عباس دے پاس بيان کيا گيا تاں انہاں نے کہیا: جے علی نہيں مرے ہُندے تاں اسيں انہاں د‏‏ی بيویاں د‏‏ی شادی نہ کردے اوران د‏‏ی ميراث نو‏‏ں وارثاں ميں تقسيم نہيں کردے ”(۱)

____________________

١۔ الحور العين : ص ١۵٦

ابن سبا تے سبئيہ دے بارے ميں شہرستانی تے اس دے مننے والےآں دا بيان

و اما السبئية فهم یزعمون انہاں علياً لم یمت و انه فی السحاب

سبائی معتقد ہيں کہ علی نہيں مرے ہيں تے اوہ بادلاں ميں ہيں صاحب البدء و التریخ شہرستانی ( وفات ۵۴ ٨ هء) اپنی “ ملل و نحل ” ميں ابن سبا تے سبائياں دے بارے ميں محدثين تے مؤرخين دے بيانات نو‏‏ں خلاصہ دے طور اُتے درج کرنے دے بعد ایويں کہندا اے :

”عبد الله بن سبا پہلا شخص اے جس نے علی ابن ابيطالب عليہ السلام د‏‏ی امامت نو‏‏ں واجب جانا ، تے ایہی غالياں دے ہور گروہاں کيلئے اس عقيدہ دا سرچشمہ بنا کہ علی نہيں مراں گے تے اوہ زندہ ہيں ۔ اوہ کہندے ہيں : خداوند عالم دے اک حصہ نے اس دے وجود ميں حلول کيا اے تے کوئی انہاں اُتے برتری حاصل نہيں کرسکدا اوہ بادلاں ميں نيں تے اک دن زمين اُتے آئیاں گے۔

ایتھ‏ے تک کہندا اے:

”ابن سبا ایہی عقيدہ خود علی د‏‏ی زندگی ميں وی رکھدا سی ، ليکن اس نے اس وقت اظہار کيا جدو‏ں علی نو‏‏ں قتل کر دتا گيا، اس وقت بعض افراد وی اس دے گرد جمع ہوک‏ے اس دے اسيں عقيدہ ہوئے گئے، ایہ اوہ پہلا گروہ اے جو علی تے انہاں د‏‏ی اولاد ميں امامت دے محدود و منحصر ہونے دا قائل اے تے غيبت تے رجعت دا معتقد ہويا اے اس دے علاوہ اس گل دا وی معتقد ہويا کہ خداوند عالم دا اک حصہ تناسخ دے ذریعہ علی دے بعد والے ائمہ ميں حلول کرچکيا اے اصحاب تے یاران پيغمبر صلی الله عليہ و آلہ وسلم بخوبی جاندے سن اس لئی اوہ ابن سبا دے عقيدہ دے مخالف سن ، ليکن اوہ علی عليہ السلام دے بارے ميں اس مطلب نو‏‏ں اس لئی کہندے سن کہ جدو‏ں علی عليہ السلام نے خانہ خدا د‏‏ی بے حرمتی کرنے دے جرم ميں حرم ميں اک شخص د‏‏ی اکھ کڈی سی ایہ واقعہ جدو‏ں خليفہ دوم عمر دے پاس نقل کيا گيا تاں عمر نے جواب ميں ایہ جملہ کہیا: “ ميں اس خدا دے ہتھ دے بارے ميں کيا کہہ سکدا ہاں جس نے حرم خدا ميں کسی نو‏‏ں اندها کيا ہو؟

دیکھیا آپ نے کہ عمر نے اپنے اس کلام ميں خدا دے اک حصہ دے علی عليہ السلام دے پيکر ميں حلول کرنے دا اعتراف کيا اے تے انہاں دے بارے ميں خداکا ناں ليا اے (۱)

یہ سی انہاں افرا د دے نظریات و بيانات دا خلاصہ جنہاں نے “ ملل و نحل ” دے بارے ميں کتابيں لکھی ہيں دوسری کتاباں دے مؤلفين وی انہاں دے طریقہ دا رپر چل ک‏ے بيہودہ تے بے بنياد مطالب نو‏‏ں گڑه کر اس باطل امور ميں انہاں دے قدم بقدم رہے ہيں ، مثلاً البدء و التریخ دا مؤلف کہندا اے:

ليکن “ سبئيہ ” جسنو‏ں کبھی‘ ‘ طيارہ ” وی کہندے ہيں خيال کردے ہيں کہ ہرگز موت انہاں د‏‏ی طرف آنے والی نہيں اے تے اوہ نہيں مراں گے حقيقت ميں انہاں د‏‏ی موت اندهيری رات دے آخری حصہ ميں پرواز کرنا اے اس دے علاوہ ایہ لوک معتقد ہيں کہ علی ابن ابيطالب نہيں مرے ہيں بلکہ بادلاں ميں موجود ہيں لہذا جدو‏ں رعد د‏‏ی آواز سندے ہيں تاں کہندے ہيں علی غضبناک ہوئے گئے ہيں ”۔

اس دے علاوہ کہندا اے:

” گروہ طيارہ دے بعض افراد معتقد ہيں کہ روح القدس جس طرح عيسیٰ ميں موجود سی ايس‏ے طرح پيغمبر اسلام ميں وی موجود سی تے انہاں دے بعدعلی ابن ابيطالب عليہ السلام ميں منتقل ہوگياعلیٰ تو‏ں انہاں دے فرزند حسن تے اس دے بعد اَگڑ پِچھڑ باقی اماماں ميں منتقل ہُندا رہیا سبيئہ دے مختلف گروہ ارواح دے تناسخ تے رجعت دے قائل ہيں تے سبيئہ دے اک گروہ دے افراد اعتقاد رکھدے ہيں کہ ائمہ عليہم السلام خدا تو‏ں منشعب شدہ نور ہيں تے اوہ خدا دے اجزاء ميں تو‏ں اک جزو ہيں اس عقيدہ دے رکھنے والےآں نو‏‏ں “حلاجيہ ”(۲) کہندے ہيں ابو طالب صوفی وی ایہی اعتقاد رکھدا سی تے اس نے انهيں باطل عقائد دے مطابق درج ذیل اشعار کہ‏ے ہيں :

قریب اے کہ اوہ وگا جے کوئی ربوبيت نہ ہُندی تاں اوہ وی نہ ہُندا کيا نيک آنکھيں غيبت کيلئے فکرمند ہيں (چشم براہ ہيں )یہ آنکھيں پلک و مژگان والی آنکھيں جيسی نہيں ہيں ۔

خدا تو‏ں متصل آنکھيں نور قدسی رکھدی ہيں ، جو خدا چاہے گا اوہی ہوئے گا نہ ہی خيال د‏‏ی گنجائش اے تے نہ چالاکی دا کوئی محل۔

وہ سایاں دے مانند ہيں جس دن مبعوث ہون گے ليکن نہ سورج دے سایہ دے مانند تے نہ گھر دے سایہ دے مانند ____________________

١۔ اس نقل کيتی بنا اُتے عمراولين شخص اے جس نے علی دے بارے ميں غلو کيا اے تے اس عقيدہ د‏‏ی بنياد پائی اے ايس‏ے طرح اوہ پہلے شخص سن جس نے عقيدہ رجعت نو‏‏ں اس وقت اظہار کيا جدو‏ں رسول خدا نے رحلت فرمائی سی جدو‏ں اس نے کہیا: خدا د‏‏ی قسم پيغمبر نہيں مرے ہيں تے واپس لوٹيں گے ايس‏ے کتاب د‏‏ی جلد اول حصہ سقيفہ ملاحظہ ہوئے ليکن حقيقت ایہ اے کہ شہرستانی وی اپنی نقليات ميں تمام علمائے ادیان تے ملل و نحل دے مولفين دے مانند بعض مطالب نو‏‏ں لوکاں تو‏ں سندا اے اورانهيں بنيادی مطالب تے سو فيصد واقعی صورت ميں اپنی کتاب ميں درج کردا اے بغير اس دے کہ اپنی نقليات د‏‏ی سند دے بارے ميں کسی قسم د‏‏ی تحقيق و بحث کرے اسيں انہاں مطالب دے بارے ميں اگلے صفحات ميں بيشتر وضاحت پيش کرن گے ۔

۲۔ حلاجيہ حسين بن منصور حلاج تو‏ں منسوب ہيں حسين بن حلاج اک جادو گر تے شعبدہ باز سی شہراں ميں پھردا سی ہرشہر ميں اک قسم دے عمل تے مسلک نو‏‏ں رائج کردا تھاا ور خود نو‏‏ں اس دا طرفدار دسدا سی ۔مثلاً معتزلياں ميں معتزلی ، شيعاں ميں شيعہ تے اہل سنت ميں خود نو‏‏ں سنی دسدا سی ۔

کادوا یکونون لو لا ربوبية لم تکن فيالها اعينا بالغيب ناظرةليست کاعين ذات الماق و الجفن انوار قدس لها بالله متصل کما شاء بلا وهم و لا فظن وهم الاظلة والاشباح انہاں بعثوالا ظل کالظل من فيئی و لا سکن

ا بن عساکر ( وفات ۵ ٧١ هء ) نے اپنی تریخ ميں عبدا لله بن سبا دے حالات د‏‏ی تشریح ميں سيف د‏‏ی نقل کيتی گئی روایت (اور انہاں روایتاں دے علاوہ کہ جنہاں دے بعض مضامين اساں اس کتاب د‏‏ی پہلی جلد(۱) تے بعض نو‏‏ں گزشتہ صفحات ميں درج کيا اے )ہور چه روایتں حسب ذیل نقل کيتی ہيں :

١۔ ابو طفيل تو‏ں نقل ہويا اے:

’ ميں نے مسيب بن نجبہ نو‏‏ں دیکھیا کہ ابن سودا دے لباسنو‏ں پھڑ کر اسنو‏ں گھسيٹتے ہوئے علی ابن ابيطالب دے پاس --- جدو‏ں اوہ منبر اُتے سن ---لے آیا ،علی نے پُچھیا : کيا گل اے ؟ مسيب نے کہیا: ایہ شخص ابن سودا خدا او رسول خدا صلی الله عليہ وآلہ وسلم اُتے جھوٹھ د‏‏ی نسبت لگاندا اے “

٢۔ اک دوسری روایت ميں آیاہے کہ علی انہاں ابيطالب عليہ السلام نے فرمایا:

مینو‏ں اس خبيت سياہ چہرہ تو‏ں کيا کم اے ؟ آپ د‏‏ی مراد ابن سبا سی جو ابوبکر تے عمر دے بارے ميں برا بھلا کہندا سی۔

٣۔ تے اک روایت ميں آیا اے:

مسيب نے کہیا: ميں نے علی ابن ابيطالب نو‏‏ں منبر اُتے دیکھیا کہ ابن سودا دے بارے ميں فرما رہے ہيں :

____________________

١۔ ج / ١ فصل پيدائش افسانہ عبدا لله بن سبا

”کون اے جو اس سياہ فام (جو خدا تے رسول خدا صلی الله عليہ وآلہ وسلم اُتے جھوٹھ د‏‏ی نسبت دیندا اے )خدا اسنو‏ں میرے تو‏ں دور کرے۔ جے مینو‏ں ایہ ڈرنہ ہُندا کہ بعض لوک اس د‏ی خوانخواہی ميں شورش برپا کرن گے جس طرح نہروان دے لوکاں د‏‏ی خونخواہی ميں بغاوت کيتی گئی سی تاں ميں اس دے ٹکڑے ٹکڑے کرکے رکھ دیتا“

۴ ۔ اک دوسری روایت ميں مسيب کہندا اے:

ميں نے علی ابن ابيطالب تو‏ں سنیا کہ “ عبد الله بن سبا” د‏‏ی طرف مخاطب ہوک‏ے کہہ رہے سن افسوس ہوئے تسيں پر! خداکی قسم پيغمبر خدا نے میرے تو‏ں کوئی ایسا مطلب نہيں بيان کيا اے جو ميں نے لوکاں تو‏ں مخفی رکھیا ہو“

۵ ۔ اک دوسری روایت ميں مسيب کہندا اے:

” علی ابن ابيطالب نو‏‏ں خبر ملی کہ ابن سودا ابوبکراور عمر د‏‏ی بدگوئی کردا اے ۔ علی عليہ السلام نے اسنو‏ں اپنے پاس بلايا تے تلوار طلب کيت‏‏ی تو‏ں کہ اسنو‏ں قتل کر ڈالےں ۔ یا ایہ کہ جدو‏ں ایہ خبر انهيں پہنچی انهاں نے فيصلہ کيا کہ اسنو‏ں قتل کر ڈالےں ۔ ليکن اس دے بارے ميں کچھ

گفتگو ہوئی تے ایہ گفتگو حضرت نو‏‏ں اس فيصلہ تو‏ں منصرف ہونے دا سبب بنی ،ليکن فرمایا کہ جس شہر ميں ، ميں رہندا ہاں اس ميں ابن سبا نو‏‏ں نہيں رہنا چاہیدا اس لئی اسنو‏ں مدائن جلاوطن کر دتا ۔

٦ ۔ ابن عساکر کہندا اے:

”اک روایت ميں ا مام صادق عليہ السلام نے اپنے آباء و اجداد تو‏ں تے انہاں نے جابر تو‏ں نقل کيا اے کہ : جدو‏ں لوکاں نے علی عليہ السلام د‏‏ی بيعت کی، حضرت نے اک تقریر کی، اس وقت عبدا لله بن سبا اٹھا تے حضرت تو‏ں عرض کيتی : تسيں “ دابة الارض” ہوئے ۔ علی عليہ السلام نے فرمایا ؛ خدا تو‏ں ڈرو! ابن سبانے کہیا: تسيں پروردگا ہوئے تے لوکاں نو‏‏ں رزق دینے والے ہو، تسيں ہی نے انہاں لوکاں نو‏‏ں خلق کيا اے تے انهيں رزق دیندے ہوئے ۔ علی (عليہ السلام )نے حکم دتا کہ اسنو‏ں قتل کر دتا جائے ، ليکن رافضياں نے اجتماع کيا تے کہیا؛ یا علی! اسنو‏ں قتل نہ کرن بلکہ اسنو‏ں ساباط مدائن جلاوطن کرداں کيونکہ جے اسنو‏ں مدینہ ميں قتل کر ڈاليں گے تاں اس دے دوست تے پيرو ساڈے خلاف بغاوت کرن گے ایہی سبب بنا کہ علی عليہ السلام اسنو‏ں قتل کرنے تو‏ں منصرف ہوگئے تے اسنو‏ں ساباط جلاوطن کردتا، کہ اوتھ‏ے اُتے “قرامطہ ” تے رافضياں دے چندگروہ زندگی گذار رہے سن، جابر کہندا اے: اس دے بعد گيارہ افراد اُتے مشتمل سبائياں دا اک گروہ اٹھا تے علی عليہ السلام د‏‏ی الوہيت تے خدائی دے بارے ميں ا بن سبا د‏‏یاں گلاں نو‏‏ں دهرایا، علی عليہ السلام نے انہاں دے جواب ميں فرمایا :

اپنے عقيدہ تو‏ں دست بردار ہوجاؤ تے توبہ کرو کہ ميں پروردگا و خالق نہيں ہاں بلکہ ميں علی ابن ابيطالب ہاں تسيں ميرے ماں باپ نو‏‏ں جاندے ہوئے تے ميں محمد دا چچيرا بھائی ہاں ۔ انہاں نے کہیا: اسيں اس عقيدہ تو‏ں دست بردار نہيں ہون گے تسيں جو چاہندے ہوئے ، ساڈے بارے ميں انجام دو تے ساڈے حق ميں جو وی فيصلہ کرنا چاہندے ہوئے کرو لہذا علی عليہ السلام نے انہاں لوکاں نو‏‏ں جلا دتا تے انہاں د‏‏ی گيارہ قبراں صحرا ميں مشہور و معروف ہيں ۔

اس دے بعد جابر کہندا اے : اس گروہ دے بعض دوسرے افراد نے اپنے عقائد کاساڈے سامنے اظہار نہيں کيا سی ، اس روداد دے بعد انہاں نے کہیا: کہ علی ہی خدا نيں تے اپنے عقيدہ تے گفتار اُتے ابن عباس د‏ی گلاں تو‏ں استناد کردے سن کہ انهاں نے پيغمبر صلی الله عليہ و آلہ وسلم تو‏ں نقل کياتها: خدا دے علاوہ کوئی اگ دے ذریعہ عذاب نہيں کريں گا۔

جابر کہندا اے : جدو‏ں ابن عباس نے انہاں دے اس استدلال نو‏‏ں سنیا ، تاں کہیا: اس لحاظ تو‏ں تمہيں ابوبکر د‏‏ی وی پرستش کرنا چاہیدا تے انہاں د‏‏ی الوہيت دے وی قائل ہونا چاہیدا ، کيونکہ انهاں نے وی چند افراد نو‏‏ں اگ دے ذریعہ سزا دتی اے ۔

عبدالله بن سبا دے بارے ميں ادیان و عقائد دے علماء دا نظریہ

عبدالله بن سبا من غلاة الزنادقة ضال و مضل

عبدا لله بن سبا انتہا پسند زندیقياں ميں تو‏ں اے تے اوہ گمراہ کنندہ اے ذہبی

متقدمين کانظریہ :

اساں عبد الله بن سبا ، سبئيہ تے ابن سودا دے بارے ميں ادیان تے عقائد د‏‏یاں کتاباں دے بعض متقدم مؤلفين دے بيانات تے نظریات نو‏‏ں گزشتہ فصول ميں ذکر کيا ہن اسيں انہاں ميں تو‏ں بعض دوسرےآں دے نظریات اس فصل ميں ذکر کرن گے اس دے بعد اس سلسلہ ميں متاخرین دے نظریات بيان کرن گے ۔

ذہبی (وفات ٧ ۴ ٨ هء) اپنی کتاب “ ميزان الاعتدال ” ميں عبدالله بن سبا د‏‏ی زندگی دے حالات اُتے روشنی ڈالدے ہوئے کہندا اے:

” اوہ زندیقی تے ملحد غالياں ميں تو‏ں سی ۔ اوہ اک گمراہ تے گمراہ کنندہ شخص سی ۔

ميرے خيال ميں علی عليہ السلام نے اسنو‏ں جلا دتا اے ” اس دے بعد کہندا اے: جو زجانی نے عبد الله دے بارے ميں کہیا اے کہ اوہ خيال کردا سی موجودہ قرآن اصلی قرآن دا نواں حصہ اے تے پورے قرآن نو‏‏ں صرف علی عليہ السلام جاندے ہيں تے انهيں دے پاس اے عبد الله بن سبا اس طرح علی ابن ابيطالب د‏‏ی نسبت اظہار دلچسپی کردا تھاليکن علی عليہ السلام اسنو‏ں اپنے تو‏ں دور کردے سن ”(۱)

____________________

١۔ جوزجانی اوہی ابراہيم بن یعقوب بن اسحق سعدی اے اس د‏ی کنيت ابو اسحاق سی نواحی بلخ ميں جوزجان ميں پيدا ہويا اے بوہت سارے شہراں تے ملکاں دا سفر کيا اے دمشق ميں رہائش پذیر سی حدیث نقل کردا تھا“ الجرح و التعدیل ” ، “الضعفاء ” اور“ المترجم ” اس د‏ی تاليفات ہيں ۔

ذہبی اپنی کتاب ‘ ‘ تذکرة الحفاظ” ميں اس دے حالات د‏‏ی تشریح ميں کہندا اے : جوزجانی علی ابن ابيطالب عليہ السلام دے بارے ميں انحرافی عقيدہ رکھدا سی ہور کہندا اے : اوہ علی عليہ السلام دے خلاف بد گوئی کردا سی ۔

ابن حجر ( وفات ٨ ۵ ٢ هء) وی اپنی کتاب “ لسان الميزان ”ميں عبد الله بن سبا دے بارے ميں ذہبی دے ايس‏ے بيان تے ابن عساک‏ر ک‏ے پہلے والے بعض نقليات نو‏‏ں نقل کرنے دے بعدکہندا اے:

”اما م نے ابن سبا نو‏‏ں کہیا: خدا د‏‏ی قسم پيغمبر صلی الله عليہ و آلہ وسلم نے مینو‏ں کوئی ایسا مطلب نہيں دسیا اے کہ ميں نے” معجم البلدان” ميں لفط جوزجان ميں آیا اے کہ جوزجانی نے کسی تو‏ں چاہیا کہ اس کےلئے اک مرغ ذبح کرے اس شخص نے نہيں منیا جوزجانی نے کہیا: ميں تعجب کردا ہاں کہ لوک اک مرغ نو‏‏ں ذبح کرنے کيلئے آمادہ نہيں ہُندے ہيں جدو‏ں کہ علی ابن ابيطالب نے تنہا اک جنگ ميں ستر ہزار افرد نو‏‏ں قتل کيا جوزجانی ٢ ۵ ٩٣١ / هء ميں فوت ہويا اے )( تذکرة الحفاظ ترجمہ ۵٦ ٩ ، تریخ ابن عساکر و تریخ ابن کثير ١١ملاحظہ ہو(

اسنو‏ں لوکاں تو‏ں مخفی رکھیا ہوئے ميں نے رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم تو‏ں سنیا اے کہ اوہ فرماندے سن : قيامت تو‏ں پہلے، تيس افرا دکذاب تے جھوٹھے پيدا ہون گے اس دے بعد فرمایا:

ابن سبا تسيں انہاں تيس افراد ميں تو‏ں اک ہوگے۔

ابن حجر ہور کہندا اے:

” سوید بن غفلہ ، علی ابن ابيطالب عليہ السلام د‏‏ی خلافت دے دوران ، انہاں د‏‏ی خدمت ميں حاضر ہويا ور عرض کيتی : ميں نے بعض لوکاں نو‏‏ں دیکھیا جنہاں ميں عبد الله بن سبا وی موجود سی ، اوہ ابوبکر تے عمر اُتے سخت تنقيد کردے سن تے انهيں برا بهلا کہندے سن تے اوہ اعتقاد رکھدے ہيں کہ آپ وی انہاں دو خليفہ دے بارے ميں باطن ميں بدگمان ہيں “

ابن حجر وادھا کردا اے :

”عبد الله بن سبا پہلا شخص تھاجس نے خليفہ اول و دوم دے خلاف تنقيد تے بدگوئی دا آغازکيا تے اظہار کردا سی کہ علی بن ابی طالب انہاں دو خليفہ دے بارے ميں بدگمان سن تے اپنے دل ميں انہاں دے بارے ميں عداوت رکھدا اے ۔ جدو‏ں علی نے اس سلسلہ ميں عبدا لله بن سبا دے اظہارات نو‏‏ں سنیا ، کہیا: مینو‏ں اس خبيث سياہ چہرے تو‏ں کيا کم اے ؟ ميں خدا تو‏ں پناہ منگدا ہاں جے انہاں دو افرادکے بارے ميں ميرے دل ميں کسی قسم د‏‏ی عداوت ہو، اس دے بعد ابن سبا نو‏‏ں اپنے پاس بلايا تے اسنو‏ں مدائن جلا وطن کردتا تے فرمایا: اسنو‏ں قطعاً ميرے نال اک شہر ميں ز ندگی نہيں کرنی چاہیدا اس دے بعدلوکاں دے حضور ميں منبر اُتے گئے اورابن سباکی روداد تے خليفہ اول و دوم د‏‏ی ثنا بيان د‏‏ی ۔ اپنے بيانات دے اختتام اُتے فرمایا: جے ميں نے کسی تو‏ں سنیا کہ اوہ مینو‏ں انہاں دو خليفہ اُتے ترجيح دیندا اے تے انہاں تو‏ں مینو‏ں برتر جاندا اے تاں ميں ا س اُتے افترا گوئی د‏‏ی حد جاری کراں گا اس دے بعد کہندا اے:

” عبد الله بن سبا دے بارے ميں ر وایتيں تے روداد تریخ د‏‏یاں کتاباں ميں مشہور ہيں ليکن خدا دا شکر اے کہ اس تو‏ں کوئی روایت نقل نہيں ہوئی اے اس دے مننے والے “سبائياں ”

کے ناں تو‏ں مشہور سن جو علی ابن ابيطالب عليہ السلام د‏‏ی الوہيت دے معتقد سن علی عليہ السلام نے انهيں اگ ميں ڈال کر جلا دتا تے انهيں نابود کردتا ۔(۱)

____________________

١۔ مؤلف کہندا اے : اس داستان نو‏‏ں جعل کرنے والا ، شاید امام دے انہاں خطبےآں نو‏‏ں فراموش کرگيا اے جو امام نے انہاں دو افراد دے اعتراض تے شکایت دے موقع اُتے جاری کيا سی۔ جيسے حضرت دا خطبہ شقشقيہ جو نہج البلاغہ دا تيسرا خطبہ ا‏‏ے۔

”خدا د‏‏ی قسم فرزند ابو قحافہ نے پيراہن خلافت پہن ليا حالانکہ اوہ ميرے بارے ميں ا چھی طرح جاندا تھاکہ مير اخلافت ميں اوہی مقام اے جو چک‏ی دے اندر اس د‏ی کيل دا ہُندا اے ميں اوہ کوہ بلند ہاں جس اُتے تو‏ں سيلاب دا پانی گزر کر نيچے گردا اے تے مجھ تک پرندہ اُتے نہيں مارسکدا ميں نے خلافت دے اگے پردہ لٹکادتا تے اس تو‏ں پہلو تہی کر لئی تے سوچنا شروع کيا کہ اپنے کٹے ہوئے ہتھو‏ں تو‏ں حملہ کراں یا اس تو‏ں بهيانک تيرگی اُتے صبر کرلاں کہ جس ميں سن رسيدہ بالکل ضعيف تے بچہ بوڑها ہوجاتاہے تے مومن اس ميں جد و جہد کردا ہويا اپنے پروردگار دے پاس پہنچ جاندا اے مینو‏ں ايس‏ے اندهيرے اُتے صبر ہی قرین عقل نظر آیا لہذا ميں نے صبر کيا حالانکہ ميری اکھاں ميں خس و خاشاک تے گلے ميں ہڈی پهنسی ہوئی سی۔ ميں اپنی ميراث نو‏‏ں لٹتے دیکھ رہیا سی ایتھ‏ے تک کہ پہلے نے اپنی راہ لی تے اپنے بعد خلافت ابن خطاب کودے گيا تعجب اے کہ و ہ زندگی ميں تاں خلافت تو‏ں سبکدوش ہونا چاہتاتھا ليکن اپنے مرنے دے بعد اس د‏ی بنياد دوسرے کيلئے استوا رکردا گيا بے شک انہاں دونے نے سختی دے نال خلافت دے تهناں نو‏‏ں آپس ميں ونڈ ليا اس نے خلافت نو‏‏ں اک سخت تے ناہموار جگہ اُتے رکھ دتا اس د‏ی جراحتيں کاری تھيں تے اس دا چھونا خشن سی جتھے گل بات ميں ٹھوکر کهانا اورفیر عذر کرنا سی جس کااس تو‏ں سابقہ پئے اوہ ایساا‏‏ے۔

مقریزی ( وفات ٨ ۴ ٨ هء ) اپنی کتاب “ خطط” د‏‏ی فصل “ذکر الحال فی عقائد اهل الاسلام ” ميں عبدا لله بن سباکے بارے ميں کہندا اے: “ اس نے علی ابن ابيطالب دے زمانے ميں بغاوت د‏‏ی تے ایہ عقيدہ ایجاد کيا کہ پيغمبر اسلام صلی الله عليہ و آلہ وسلم نے علی عليہ السلام نو‏‏ں مسلماناں د‏‏ی امامت تے پيشوائی کيلئے معين فرمایا اورپيغمبر دے واضح فرمان دے مطابق آپ دے بعد علی آپ دے وصی، جانشين تے امت دے پيشوا ہيں اس دے علاوہ ایہ قيد وی ایجاد کيا کہ علی ابن ابيطالب عليہ السلام ور رسول خدا اپنی وفات دے بعد رجعت فرمائيں گے یعنی دوبارہ دنيا ميں تشریف لائيں گے انہاں دے عقيدہ دے مطابق علی ابن ابيطالب نہيں مرے ہيں بلکہ اوہ زندہ تے بادلاں ميں ہيں تے خداوند عالم دا اک جز انہاں ميں حلول کرچکيا اے (۱)

مقریزی اپنی گل نو‏‏ں جاری رکھدے ہوئے ایتھ‏ے تک کہندا اے:

”اس ابن سبا تو‏ں غالياں تے رافصياں دے کئی گروہ وجود ميں آئے ہيں کہ اوہ سب جيسے کہ کوئی سرکش اونٹھ اُتے سوار کہ مہار کھينچدا اے تاں اس د‏ی ناک دا درميانی حصہ شگافتہ ہوجاندا اے جس دے بعد مہار دینا ہی ناممکن ہوجائے گا تے جے باگ نو‏‏ں ڈهيلا چھوڑدیندا اے تاں اوہ اس دے نال ہلاکتاں ميں پےجائے گا۔ خدا د‏‏ی قسم ! لوک کجروی، سرکشی، متلون مزاجی تے بے راہ روی ميں مبتلا ہوگئے، ميں نے اس طویل مدت اورشدید مصيبت اُتے صبر کي دوسری جگہ وی انہاں فرمائشات دے مانند بيان فرمایا اے ۔

____________________

١۔ تعجب دا مقام اے کہ مقریزی اپنی گل ميں تناقض دا شکار ہويا اے اپنے گذشتہ بيان اُتے توجہ کيتے بغير مقریزی کہندا اے: ابن سبا دے عقيدہ دے مطابق علی عليہ السلام اپنی وفات دے بعد رجعت کرن گے اس دے بعد بلافاصلہ کہندا اے ابن سبا معتقد اے کہ علی - نہيں مرے ہيں تے ا وی زندہ ہيں ۔

امر امامت ميں “ توقف ” دے قائل ہيں کہندے ہيں : مقام امامت معين افراد کيلئے مخصوص تے منحصر اے تے انہاں دے علاوہ کوئی تے اس مقام اُتے فائز نہيں ہوسکدا اے ۔

رافضياں نے رجعت دے عقيدہ نو‏‏ں ايس‏ے ابن سبا تو‏ں حاصل کيا اے تے کہیا اے: امام مرنے دے بعد رجعت یعنی دوبارہ دنيا ميں آئيں گے ایہ عقيدہ اوہی عقيدہ اے کہ اماميہ حالے وی “ صاحب سرداب” دے بارے ميں ایہی عقيدہ رکھدے ہيں کہ حقيقت ميں ایہ تناسخ ارواح دے علاوہ کوئی تے عقيدہ نہيں اے ۔

اس دے علاوہ رافضياں نے حلول دا عقيدہ وی ايس‏ے عبدا لله بن سبا تو‏ں حاصل کيا اے تے کہیا اے: خدا دا اک جزو علی عليہ السلام دے بعد آنے والے ائمہ ميں حلول کر گيا اے تے ایہ لوک ايس‏ے وجہ تو‏ں مقام امامت دے حقدار ہيں ، جس طرح حضرت آدم ملائکہ دے سجدہ دے حقدار سن ۔

مصر ميں خلفائے فاطميين دے بيانات تے دعوی وی ايس‏ے اعتقاد د‏‏ی بنياد اُتے سن جس دا خاکہ ايس‏ے عبدا لله بن سبا نے کھينچا سی ۔

مقریزی اپنی گل نو‏‏ں ایويں جاری رکھتااے: “ابن سبا یہودی اے جس نے عثمان دے تاریخی فتنہ وبغاوت نو‏‏ں برپا کرکے عثمان دے قتل دا سبب بنا“

مقریزی ابن سبا تے اس دے عالم اسلام تے مسلماناں دے عقائد ميں ایجاد کردہ مفاسد د‏‏ی نشاندہی دے بعد گروہ “ سبيئہ ” دا تعارف کراندے ہوئے کہندا اے:

” پنجواں گروہ وی “ سبئيہ”ہی تو‏ں اے تے اوہ عبدا لله بن سبا دے مننے والے ہيں کہ اس نے علی ا بن ابيطالب دے سامنے واضح تے کھلم کھلا کہیا سی کہ “ تسيں خدا ہو“

متاخرین دا نظریہ ایتھ‏ے تک اساں ابن سبا تے گروہ سبيئہ دے بارے ميں عقائد و ادیان دے دانشوراں ،مؤرخين اورادیان د‏‏ی کتابيں لکھنے والے مؤلفين دے نظریات بيان کيتے تے اساں مشاہدہ کيا کہ انہاں علماء د‏‏ی ایہ کوشش رہی اے کہ انہاں اقوال تے نظریات نو‏‏ں دورہ اول دے راویاں تو‏ں متصل و مربوط کرن تے انہاں تو‏ں نقل قول کرن تے من وعن انہيں مطالب نو‏‏ں بعد والے مؤلفين تے متاخرین نے آ ک‏ے تکرار د‏‏ی اے تے بحث و تحقيق دے بغير اپنے پيشرواں د‏‏یاں گلاں نو‏‏ں اپنی کتاباں ميں ثبت کر دتا اے ، جيسے:

١۔ ابن ابی الحدید ( وفات ٦۵۵ هء) شرح خطبہ ٢٧ از شرح نہج البلا غہ ۔

٢۔ ابن کثير ( وفا ٧٧ ۴ هء ) نے اپنی تریخ ميں ۔

٣۔ بستانی ( وفات ١٣٠٠ هء) نے وی جو کچھ عبد الله بن سبا دے بارے ميں ايس‏ے لفظ

کے ضمن ميں اپنے دائرة المعارف ميں درج کيا اے اسنو‏ں مقریزی تے ابن کثير تو‏ں نقل کيا اے ۔

۴ ۔ دوسرےآں ، جيسے ابن خلدون نے وی اس روش اُتے عمل کيا اے تے مطالب نو‏‏ں تحقيق کيتے بغير اپنے پيشواواں تو‏ں نقل کيا اے بہر حال اس قسم دے مولفين نے بعص اوقات سيف دے بيانات نو‏‏ں بالواسطہ نقل کرکے اس د‏ی پيروی د‏‏ی اے تے کدی اس قسم دے مطالب نقل کرنے والےآں د‏‏ی پيروی د‏‏ی اے تے انہاں مطالب نو‏‏ں انہاں تو‏ں نقل کرکے دوسرےآں تک پہنچایا اے اس قسم دے افراد بہت ہيں مانند مقریزی کہ اوہ اپنے مطالب نو‏‏ں سيف د‏‏ی روایتاں تے “ ملل ونحل”

کی کتابيں لکھنے والے مؤلفين تو‏ں نقل کردا اے تے بستانی “ ملل و نحل ” دے مؤلفين دے بيانات نو‏‏ں ايس‏ے مقریزی تے سيف د‏‏ی روایتاں نو‏‏ں ابن کثير تو‏ں نقل کردا اے تے تمام مؤلفين نے وی اس روش د‏‏ی پيروی د‏‏ی اے ۔

عبدا لله بن سبا دے بارے ميں ہمار ا نظریہ

انهم تنافسوا فی تکثير عدد الفرق فی الاسلام

ادیان د‏‏ی کتابيں لکھنے والے مؤلفين نے اسلامی فرقےآں د‏‏ی تعداد بڑهانے ميں مقابلہ کيا اے ۔

انهم یدونون کل ما یدور علی السنة اهل عصرهم

ادیان د‏‏ی کتابيں لکھنے والےآں نے اپنے وقت دے کوچہ و بازار دے لوکاں دے عاميانہ مطالب نو‏‏ں اپنی کتاباں ميں درج کيا اے . مؤلف ایہ سی عبدالله بن سبا، سبيئہ تے اس تو‏ں مربوط روایتاں دے بارے ميں قدیم و جدید علمائے ادیان ، عقائد تے مؤرخين دا نظریہ جو گزشتہ پنجگانہ فصلاں ميں بيان کيا گيا اے تے اس سلسلہ ميں ساڈا نظریہ ایہ اے کہ انہاں بيانات تے نظریات ميں تو‏ں کوئی اک وی مضبوط تے پائيدار نہيں اے کيونکہ انہاں د‏‏ی بنياد بحث و تحقيق اُتے نہيں رکھی گئی اے کياں کہ اصل ميں عبدا لله بن سباسنو‏ں مربوط روایتيں سيف بن عمر تو‏ں نقل کيتی گئی ہيں اساں اس کتاب د‏‏ی ابتداء ميں تے کتاب “ اک سو پنجاہ جعلی اصحاب ” ميں سيف د‏‏ی روایتاں تے نقليات د‏‏ی حيثيت نو‏‏ں واضح کردتا اے تے ثابت کيا اے کہ اوہ اک خیالی تے جھوٹھا افسانہ ساز شخص سی کہ اس د‏ی روایتيں تے نقليات افسانوی بنیاداں اُتے استوار ہيں ۔

ملل و مذہبی فرقےآں تو‏ں متعلق کتاباں دے مؤلف انہاں نے وی مذاہب تے اسلامی فرقےآں د‏‏ی کثرت تے تعداد نو‏‏ں بڑهانے ميں اک دوسرے تو‏ں مقابلہ کيا اے تے مختلف گروہاں د‏‏ی تعداد زیادہ دکھانے ميں اک دوسرے تو‏ں سبقت لينے د‏‏ی کوشش کيتی اے اسلام ميں وکھ وکھ فرقے تے گروہ وجو دميں لیائے ہيں تے انہاں د‏‏ی نامگذاری وی کردے ہيں تاکہ اوہ اس راہ تو‏ں جدت دا مظاہر کرن تے جدید مذاہب دے انکشاف ميں اک دوسرے اُتے سبقت حاصل کرن اس محرک دے سبب مجہول تے گمنام تاں کدی خیالی ا فسانوی تے ایداں دے فرقے اپنی کتاباں ميں درج کردیاہے ہيں جس دا حقيقت ميں کہيں وجو دہی نہيں اے جيسے : ناووسيہ ، طيارہ ، ممطورہ ، سبئيہ ، غرابيہ ، معلوميہ و مجہوليہ(۱) وغيرہ۔

ا سک‏‏ے بعد انہاں مؤلفين نے انہاں ناشناختہ یا جعلی فرقےآں تے گروہاں دے نظریا ت تے عقائد دے بارے ميں مفصل طور اُتے روشنی پائی اے ہر مؤلف نے اس بارے ميں دوسرے مؤلف اُتے سبقت لينے د‏‏ی سرتوڑ کوشش کيتی اے تے ہر اک نے تلاش د‏‏ی اے کہ اس سلسلہ ميں جالب تر مطالب تے عجےب و غریب عقائد انہاں مصروف گروهاں تو‏ں منسوب کرن ۔

یہ مؤلفين تے مصنفين اس خود نمائی، فضل فروشی تے غيرو اقعی مطالب لکھنے تے مسلماناں د‏‏ی طرف وکھ وکھ باطل عقائد د‏‏ی تہمت لگانے ميں ---جنہاں د‏‏ی کوئی حقيقت نہيں اے --- اک وڈے ظلم دے مرتکب ہوئے ہيں ۔

اگر ایہ طے پاجائے کہ اسيں کسی دن اسلام دے مختلف فرقےآں دے بارے ميں کوئی کتا ب لکھيں تاں اسيں مذکورہ گروہاں ميں ‘ موجدین ” دے ناں تو‏ں اک ہور گروہ دا وادھا کرن گے ۔ اس دے بعد اس فرقہ د‏‏ی ایويں نشاندہی کرن گے “ موجدیہ ” اسلام ميں صاحبان ملل و نحل تے عقائد و نظریات اُتے کتابيں لکھنے والے مؤلفين دا اوہ گروہ اے جنہاں کاکم مسلماناں ميں نويں نويں فرقے ایجاد کرنا اے انہاں نو‏‏ں “ موجدیہ ” اسلئی کہیا جاتاہے کہ اوہ اسلام ميں فرقے ایجاد کرنے دا کمال رکھدے ہيں تے جنہاں فرقےآں نو‏‏ں اوہ جعل کردے ہيں انہاں د‏‏ی عجيب و غریب نامگذاری وی کردے ہيں ۔

اس دے بعد جعل کيتے گئے فرقےآں دے لئی افسانےآں تے خرافات پرمشتمل عقائدبھی جعل کردے ہيں ۔

ساڈے اس دعوی د‏‏ی بہترین دليل تے گویا ترین شاہد اوہی مطالب ہيں جو شہرستانی د‏‏ی “ ملل و نحل ” بغدادی د‏‏ی الفرق بين الفرق ” تے ابن حزم د‏‏ی “ الفصل ” دے مختلف ابواب تے فصلاں ميں درج ہوئے ہيں جے اسيں انہاں د‏‏ی اچھی طرح تحقيق کرن تاں مجبوراً اس نتيجہ پرپہنچيں گے کہ انہاں کتاباں د‏‏ی بنياد علم ، تحقيق تے حقيقت گوئی اُتے نہيں رکھی گئی اے تے مختلف فرقےآں تے گروہاں نو‏‏ں نقل کرنے تے انہاں دے عقائد و نظریات بيان کرنے ميں انہاں کتاباں دے اکثر مطالب حقيقت نہيں رکھدے تے انہاں دے بيشتر نقليات بے بنياد تے خود ساختہ ہيں ۔

محرکا ت ساڈی نظر ميں انہاں مؤلفين د‏‏ی اس تباہ کن تے علم و تحقيق د‏‏ی مخالف روش انتخاب کرنے ميں درج ذیل دو عامل وچو‏ں کوئی اک ہوسکدا اے :

ا ول :جيسا کہ اسيں نےپہلے اشارہ کيا اے ادیان و مذاہب د‏‏ی کتابيں لکھنے والے مذکورہ مؤلفين نے انہاں بے بنياد مطالب ، بيہودہ عقائد تے انہاں افسانوی تے نامعلوم فرقےآں نو‏‏ں فضيلت تے سبقت حاصل کرنے کيلئے اپنی کتاباں ميں درج کيا اے تو‏ں کہ اس دے ذریعہ اپنی جدت پسندی تے ندرت بیانی کرسکيں تے اس دے نال ہی اپنے علم و فضيلت دے مقام نو‏‏ں دوسرےآں تو‏ں برتر ، معلومات نو‏‏ں زیادہ وسيع تر اپنی تاليف کردہ کتاباں نو‏‏ں دوسرو ں د‏‏یاں کتاباں تو‏ں تازہ تر تے ساڈی اصطلاح ميں تحقيقی تر تے جدید تر تے عجيب تر مطالب والی کتابيں دکھائيں تے اس طرح اسلامی گروہاں دے انکشاف ميں دوسرےآں تو‏ں سبقت حاصل کرليں ۔

دوم : جے اسيں انہاں مؤلفين دے بارے ميں حسن ظن رکھيں اورےہ نہ کہيں کہ اوہ اپنی تاليفات ميں بد نيتی ندرت جوئی ، برتری طلبی تے جدت پسندی رکھدے سن گھٹ تو‏ں گھٹ ایہ کہنے اُتے مجبور ہيں کہ انہاں مؤلفين نے اپنی کتاباں دے مطالب نو‏‏ں اپنے زمانے دے لوکاں د‏‏ی افواہاں تے گلی کوچےآں دے عاميانہ مطالب تو‏ں لے ک‏ے تاليف کيا اے ۔

اور خرافات اُتے مشتمل تمام اوہ افسانے انہاں دے زمانے دے لوکاں دے درميان رائج تے دست بہ دست نقل ہوئے سن نو‏‏ں جمع کرکے اپنی تاليفات ميں بھر دتا اے اس لحاظ تو‏ں انہاں کتاباں نو‏‏ں انہاں مؤلفين دے زمانے دے عاميانہ افکار د‏‏ی عکاسی کرنے والا آئينہ کہیا جاسکدا اے تے انہاں کتاباں تو‏ں ایہ معلوم کيا جاسکدا اے کہ انہاں مؤلفين دے زمانے ميں عام لوک مسلماناں دے مختلف فرقےآں دے بارے ميں بے بنياد تصورات رکھدے سن ، جيساکہ اسيں اپنے زمانے ميں انہاں چيزاں دا کثرت تو‏ں مشاہدہ کردے ہيں ۔ مثلاً بعض شيعہ عوام سنی بهائياں دے بارے ميں ایہ عقيدہ رکھدے ہيں کہ انہاں دے اک دم ہُندی اے تے اوہ اس دم نو‏‏ں اپنے لباس دے نيچے چهپا دے رکھدے ہيں تے اہل سنت دے عوام وی شيعاں دے بارے ميں ایہ عقيدہ رکھدے ہيں کہ اوہ اک دم رکھدے ہيں ۔

اس لحاظ تو‏ں جے کسی دن اسيں وی ملل و نحل ،عقائد تے نظریات اُتے کوئی کتاب لکھنا چاہيں تاں اسميں مذکورہ مؤلفين دے طریقہ کار د‏‏ی پيروی کرناچاہيں تاں ہميں انہاں مؤلفين د‏‏یاں کتاباں ميں درج کيتے گئے گوناگون فرقےآں ميں اک ہور فرقے دا وادھا کرنا چاہئيے ، تے کہنا چاہیدا کہ: اک ہور فرقہ جو مسلماناں ميں موجود اے اس دا ناں فرقہ “ دُنبيہ ” اے تے اس فرقہ دے افراد بعض حيوانات دے مانند صاحب دم ہيں تے اس دم نو‏‏ں اپنے لباس دے نيچے مخفی رکھدے ہيں !!

افسانہ نسناس(۱)

هيهات لن یخطی القدر من القضاء این المفرّ ؟

تقدیر دا تير خطا کرکے کتنا دور چلا گيا قضا تو‏ں بچنے د‏‏ی کوئی راہ فرار نہيں اے .نسناس جيسا کہ اساں گزشتہ فصل ميں اشارہ کيا کہ ملل و نحل تے ادیان و عقائد د‏‏ی کتابيں لکھنے والے مؤلفين کسی دليل ، سند تے ماخذکے ذکر کرنے د‏‏ی ضرورت دا احساس کيتے بغير ہر جھوٹھے مطلب تے افسانے نو‏‏ں اپنی کتاباں ميں نقل کردے ہيں تے جے بعضاں نے سند و ماخذکا ذکرکيا وی اے تاں اوہ سند و مآخذ صحيح نہيں ہيں کيونکہ افسانےآں کيلئے سند جعل کرنا بذات خود اک دلچسپ کارنامہ اے جو اس افسانہ دے صحيح یا غلط ہونے اُتے کسی طرح دلالت نہيں کردا اے جے گزشتہ روایتاں دا آپس ميں موجود تناقض تے انہاں دے مضمون و متون دا من گڑهت تے ناقابل قبول ہونا ---جيسا کہ گزشتہ صفحات ميں ا ن د‏‏ی نشاندہی کيتی گئی ---ان دے جعلی تے جھوٹھ ہونے نو‏‏ں ثابت کرنے ميں کافی نہ ہاں تے انهيں بے اعتبار نہ کرسکيں تاں اسيں آنے والی فصل ميں گزشتہ روایتاں دے مانند چند دوسری جھوٹی روایتاں نو‏‏ں نقل کرن گے جو مسلسل تے متصل سندکے نال صاحب خبر تک پہنچک‏ی ہيں تو‏ں کہ ايس‏ے قسم د‏‏ی افسانوی روایتاں د‏‏ی سنداں د‏‏ی قدر و قيمت بيشتر واضح ہوئے سک‏‏ے ، تے معلوم ہوجائے کہ انہاں روایتاں دا ظاہر طور اُتے مستند ہونا انہاں دے صحيح تے حقيقی ہونے د‏‏ی دليل نہيں ہوسکدی اے ،

کيونکہ بہت ساریاں جعلی تے افسانوی روایتےں مسلسل سند دے نال اصلی ناقل تک پہنچک‏ی ہيں ليکن ہرگز صحيح تے واقعی نہيں ہوتيں ۔

افسانہ نسناس د‏ی با سند روایتيں ہن اسيں انہاں روایتاں دا اک حصہ اس فصل ميں ذکر کردے ہيں جو سند دے نال نقل ہوئی ہيں ليکن فیر وی صحيح تے واقعی نہيں ہيں اس دے بعد والی فصلاں ميں انہاں اُتے بحث و تحقيق کرن گے نتيجہ دے طور اُتے اس حقيقت تک پہنچ جائيں گے کہ صرف سند نقل کرنا روایت دے صحيح تے اصلح ہونے د‏‏ی دليل نہيں ا‏‏ے۔

١۔ مسعودی ، عبد الله بن سعد بن کثير بن عفير مصری تو‏ں تے اوہ اپنے باپ تو‏ں تے اوہ یعقوب بن حارث بن نجم تو‏ں تے اوہ شبيب بن شيبہ تميمی تو‏ں نقل کردا اے کہ : ميں “ شحر ١ ميں اس علاقہ دے ”

____________________

١۔شحر، بحرالہند دے ساحل پرےمن د‏‏ی طرف اک علاقہ اے (معجم البلدان(

رئيس و سرپرست دا مہمان سی ، گفتگو دے ضمن ميں “ نسناس” د‏‏ی گل چهڑگئی ميزبان نے اپنے خدمت گذاراں نو‏‏ں حکم دتا کہ اس کيلئے اک “ نسناس ” شکار کرن ۔ جدو‏ں ميں دوبارہ اس دے گھر پرت کرآیا تاں ميں نے دیکھیا کہ خدمت گذار اک نسناسنو‏ں پکڑلائے ہيں نسناس نے ميری طرف مخاطب ہوک‏ے کہیا : تینو‏ں خدا د‏‏ی قسم دیندا ہاں ميرے حال اُتے رحم کرنا ميرے دل ميں وی اس کيلئے ہمدردی پيدا ہوئی ،ميں نے اپنے ميزبان دے نوکراں تو‏ں کہیا کہ اس نسناسنو‏ں آزاد کردوندا کہ چلا جائے انہاں نے مير ی درخواست اُتے نسناسنو‏ں آزاد کردتا ۔ جدو‏ں کهانے کيلئے دستر خوان بچها ، ميزبان نے سوال کيا کيا نسناسنو‏ں شکار نہيں کيا اے ؟ انہاں نے جواب ميں کہیا: کياں نہيں ؟

ليکن تيرے مہمان نے اسنو‏ں آزاد کر دتا ، اس نے کہیا: لہذا تيار رہنا کل نسناسنو‏ں شکار کرنے کيلئے جآئیاں گے دوسرے دن صبح سویرے اسيں شکار گاہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے اچانک اک نسناس پيدا ہويا تے اچهل کود کر رہیا سی ،اس دا چہرہ تے پير انسان دے چہرہ تے پير جيسا سی ،

اس د‏ی ٹهڈی اُتے چند بال سن تے سينہ اُتے پستان دے مانند کوئی چيز نمودار سی دو کتے اس دا پيچها کررہے سن او اوہ کتےآں تو‏ں مخاطب ہوک‏ے درج ذیل اشعار پڑه رہیا سی :

ا فسوس اے مجھ اُتے ! روزگار نے مجھ اُتے غم و اندوہ ڈال دتا ا‏‏ے۔

ا ے کتےآں ! ذرا ميرا پيچها کرنے تو‏ں رک جاؤ تے ميری گل نو‏‏ں سن کرےقےن کرو۔

ا گر مجھ اُتے نيند طاری نہ ہُندی توتم مینو‏ں ہر گز پکڑنہيں سکدے سن ، یا مرجاندے یا مجھ

سے دور ہوجاندے ۔

ميں کمزور تے ڈرپوک نہيں ہاں تے ایسا نہيں ہاں جوخوف و ہراس د‏ی وجہ تو‏ں دشمن تو‏ں پيچھے ہٹتا اے ۔

ليکن ایہ تقدیر الٰہی اے کہ طاقتور تے سلطان نو‏‏ں وی ذليل و خوار کردیندا اے (۱)

شبےب کہندا اے کہ آخر کار انہاں دو کتےآں نے نسناس دے پاس پہنچ ک‏ے اسنو‏ں پکڑليا ۔

٢۔ حموی معجم البلدان ميں اس داستان نو‏‏ں شبيب تو‏ں نقل کرکے بيشتر تفصيل تو‏ں بيان کردا اے تے کہندا اے کہ شبيب نے کہیا:

” ميں شحر ” ميں خاندان “ مہر” دے اک شخص دے گھر ميں داخل ہويا ایہ اس علاقہ دا رئيس تے محترم شخص سی ميں کئی روز اس دا مہمان سی تے ہر موضوع اُتے گل کردا سی اس اثناء ميں ميں نے اس تو‏ں نسناس تے اس د‏ی کيفيت دے بارے ميں سوال کيا تے اس نے کہیا: جی ہاں نسناس اس علاقہ ميں اے تے ہماس دا شکار کردے ہيں تے اس دا گوشت

____________________

١ الویل لی مما به دهانی

دهری من الهموم و الاخزان

قفا قليلاً ایها الکلبان

استمعا قولی و صدقانی

انکما حين تحاربانی

الفيتما حضرا عنانی

لو لا سباندی ما ملکتمانی

حتٰی تموندا او تفارقانی

لست بخوار و لا جبان

و لابنکس رعش الجنان

لکن قضاء الملک الرحمان

یذل ذا القوة و السلطان

کهاندے ہيں ہور کہیا : نسناس اک ایسا حيوان اے جس دے اک ہتھ تے اک پير نيں تے اس دے تمام اعضا یعنی کان ، اکھ اک تو‏ں زیادہ نہيں ہيں تے اس دا نصف چہرہ ہُندا اے ۔

شبيب کہندا اے : خدا د‏‏ی قسم دل چاہندا اے کہ اس حيوان نو‏‏ں نزدیک تو‏ں دیکھ لاں ،

اس نے اپنے نوکراں نو‏‏ں حکم دیاکہ اک نسناس دا شکار کرن ۔ ميں نے دوسرے دن دیکھیا کہ اس دے نوکراں نے اس حيوان نو‏‏ں پھڑ لیا جس دا چہرہ انسان دے جيسا سی ، ليکن نہ پورا چہرہ بلکہ نصف چہرہ اس دے اک ہتھ سی اوہ وی اس دے سينہ اُتے لٹکا ہويا سی ايس‏ے طرح اس دا پير وی اک ہی تھاجب نسناس نے مینو‏ں دیکھیا تاں کہیا؛ ميں خدا د‏‏ی تے تيری پناہ چاہندا ہاں ميں نے نوکراں تو‏ں کہیا کہ اسنو‏ں آزاد کردو انہاں نے ميرے جواب ميں کہیا: اے مرد! ایہ نسناس تینو‏ں فریب نہ دے کيونکہ ایہ ساڈی غذا اے ليکن ميرے اصرار تے تاکيد دے نتيجہ ميں انہاں نے اسنو‏ں آزاد کردتا ۔ تے نسناس بهاگ گيا تے طوفان د‏‏ی طرح چلا گيا تے ساڈی اکھاں تو‏ں غائب ہوگيا جدو‏ں دوپہر دے کهانے دا وقت آیا تے دسترخوان بچهایاگياتو ميزبان نے اپنے نوکراں تو‏ں سوال کيا : کيا ميں نے کل تمہيں نہيں کہیا سی کہ اک نسناس دا شکار کرنا ؟

انہاں نے کہیا: اساں اک نو‏‏ں شکار کيا سی ليکن تيرے مہمان نے اسنو‏ں آزاد کردتا ميزبان نے ہنس کر کہیا: لگدا اے کہ نسناس نے تینو‏ں فریب دتا اے کہ تسيں نے اسنو‏ں آزاد کيا اے اس دے بعد نوکراں نو‏‏ں حکم دتا کہ کل کيلئے اک نسناس دا شکار کرن شبيب کہندا اے : ميں نے کہیا اجازت دو گے کہ ميں وی تيرے غلاماں دے ہمراہ شکار گاہ جاواں تے نسناسنو‏ں شکار کرنے ميں انہاں د‏‏ی مدد کراں ؟ اس نے کہیا : کوئی مشکل نہيں اے ،ہم شکاری کتےآں دے ہمراہ شکار گاہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے تے رات دے آخری حصہ ميں اک وڈے جنگل ميں پہنچے ، اچانک اک آواز سنی جيسا کہ کوئی فریاد بلند کررہیا سی: اے ابو مجمر ! صبح ہوچک‏ی اے ، رات نے اپنا دامن سميٹ لیاہے ، شکاری سر اُتے پہونچ چکيا اے لہذا جلدی تو‏ں اپنے آپ نو‏‏ں کسی پنا گاہ ميں پہنچیا دو(۱) !

دوسرے نے جواب ميں کہیا: کلی و لا تراعی “ کهاو تے ناراض مت ہو“

راوی کہندا اے : ميں نے دیکھیا کہ “ ابو مجمر ” نو‏‏ں دو کتےآں نے محاصرہ کيا اے تے اوہ ایہ اشعار پڑه رہیا اے :الویل لی مما دهانی تو‏ں آخر اشعار ( کہ گزشتہ روایت ميں ملاحظہ فرمایا(

شبيب کہندا اے : آخر کار اوہ دو کتے “ ابو مجمر ” دے نزدیک پہنچے تے اسنو‏ں پھڑ ليا ۔

جب دوپہر دا وقت آیا نوکراں نے ايس‏ے ابو مجمر دا کباب بنا ک‏ے ميزبان دے دستر خوان اُتے رکھیا۔

٣۔ فیر ایہی حموی ، حسام بن قدامہ تے اوہ اپنے باپ تو‏ں تے اوہ وی اپنے باپ تو‏ں نقل کردا اے : ميرا اک بھائی سی ، اس دا سرمایہ ختم ہويا تاں اوہ تنگ دست ہوگے

ا۔ سرزمين ‘ ‘ شحر ”ميں ساڈے چند چچيرے بھائی سن ۔ ميرا بھائی اس اميد تو‏ں کہ چچيرے بھائی اس د‏ی کوئی مالی مدد کرن گے “ شحر ” د‏‏ی طرف روانہ ہويا ۔ چچيرے بهائياں نے اس د‏ی آمد نو‏‏ں غنيمت سمجھ کر اس دا استقبا ل کيا تے اس د‏ی مہمان

____________________

١۔ یا ابا مجمر! انہاں الصبح قد اسفر ، و الليل قد ادبر و القنيص قد حضر فعليک بالوزر ۔

نوازی تے خاطر تواضع کرنے ميں کوئی کسر باقی نہ رکھی ۔ اک دن اسنو‏ں کہیا کہ جے ساڈے نال شکار گاہ آجاؤ گے توتيرے لئے ایہ سےر و سياحت نشاط و شادمانی دا سبب ہوئے گی ۔

مہمان نے کہیا جے مصلحت سمجھدے ہيں تاں کوئی حرج نہيں اے تے انہاں دے نال شکار گاہ د‏‏ی طرف روانہ ہويا ایتھ‏ے تک اک وڈے جنگل ميں پہنچے اسنو‏ں اک جگہ پرٹھہرا کر خود شکار کرنے کيلئے جنگل ميں داخل ہوئے ۔ اوہ مہمان کہندا اے : ميں اک کنارے اُتے بيٹها سی کہ اچانک دیکھیا کہ اک عجيب الخلقہ مخلوق جنگل تو‏ں باہر آئی ظاہری طور اُتے ایہ مخلوق انسان تو‏ں شباہت رکھدی سی اس دے اک ہتھ تے اک پير سی تے اک اکھ تے نصف ریش ایہ جانور فریاد بلند کررہیا سی :الغوث ! الغوث! الطریق الطریق عافاک الله ( مدد ! مدد! راستہ چھڈو ! راستہ چھڈو ! خدا تینو‏ں سلامت رکھے داستان دا راوی کہندا اے : ميں اسک‏‏ے قيافہ تے ہيکل نو‏‏ں دیکھ ک‏ے ڈر گيا تے بهاگ کھڑا ہويا تے متوجہ نہيں ہويا کہ ایہ عجيب مخلوق اوہی شکار جس دے بارے ميں ميرے ميزبان نے گفتگوکيتی سی ، اوہ جانور جدو‏ں اچهلدے کودتے ہوئے ميرے نزدیک تو‏ں گزریا سی تاں درج ذیل مضمون دے اشعار پڑه رہیا سی ۔

صياد د‏‏ی صبح ہوئی شکاری کتےآں دے ہمراہ شکار اُتے نکل پئے نيں آگاہ ہوجاؤتمہارےلئے نجات دا راستہ ا‏‏ے۔

ليکن موت تو‏ں کتھے فرار کيا جاسکدا اے ؟ مینو‏ں خوف دلایا جاندا جے اس خوف دلانے ميں کوئی فائدہ ہُندا!مقدر دے تير دا خطا ہونا بعيد اے تقدیر تو‏ں بهاگنا ممکن نہيں(۱)

جب اوہ میرے تو‏ں دور چلا گيا، تاں فوراً ميرے رفقاء جنگل تو‏ں باہر آگئے تے میرے تو‏ں کہیا : ساڈا شکار کتھے گيا جسنو‏ں اساں تيری طرف کوچ کيا سی ؟ ميں نے جواب ميں کہیا: ميں نے کوئی شکار نہيں دیکھیا ، ليکن اک عجيب الخلقة تے حيرت انگيز انسان نو‏‏ں دیکھیا کہ جنگل تو‏ں باہر آیا تے تيزی دے نال بهاگ گيا ۔ ميں نے اس دے قيافہ دے بارے ميں تفصيلات دسدی تو

____________________

١غدا القنيص فابتکر

باکلب وقت السحر

لک النجا وقت الذکر

ووزر و لا وزر

این من الموت المفر ؟

حذّرت لو یغنی الحزر

هيهات لن یخطی القدر

من القضاء این المفر؟ !

ا نہاں نے ہنس کر کہیا: ساڈے شکار نو‏‏ں تسيں نے کھودتا اے ميں نے کہیا؛ سبحان الله کيا تسيں لوک آدم خور ہوئے ؟ جس نو‏‏ں تسيں اپنا شکار دسدے ہوئے اوہ تاں آدم زاد سی باتيں کردا سی تے شعر پڑهتا سی ۔ انہاں نے جواب ميں کہیا: بھائی ! جس دن تو‏ں تسيں ساڈے گھر ميں داخل ہوئے ہوئے صرف ايس‏ے دا گوشت کهاندے ہوئے ، کدی کباب د‏‏ی صورت ميں تاں کدی شوربے دار گوشت د‏‏ی صورت ميں ۔ ميں نے کہیا: افسوس ہوئے تسيں اُتے ! کيا انہاں دا گوشت کهایا جاسکتاہے تے حلال اے ؟ انہاں نے کہیا؛ جی ہاں چونکہ ایہ پيٹ والے ہيں تے جگالی وی کردے ہيں لہذا انہاں دا گوشت حلال اے ۔

۴ ۔ فیر تو‏ں حموی -- “ ذ غفل ” نسابہ(۲) تو‏ں تے اوہ اک عرب شخص تو‏ں نقل کردا اے کہ ميں چند لوگو دے ہمراہ “ عالج ” دے صحرا ميں چل رہے سن کہ ا تفاق تو‏ں اسيں راستہ بهول گئے ایتھ‏ے تک سمندر دے اک ساحل اُتے واقع جنگل ميں پہنچ گئے اچانک دیکھیا کہ اس جنگل تو‏ں اک بلند قامت بوڑها باہر آیا ۔ اس دے سروصورت انسان دے مانند سن ليکن بوڑها سی اک ہی اکھ رکھدا سی تے تمام اعضاء اک تو‏ں زیادہ نہ سن جدو‏ں اس نے ہميں دیکھیا تاں وڈی تيزی تو‏ں تيز رفتار گھوڑے تو‏ں وی تيز تر رفتار ميں بهاگ گيا ، ايس‏ے حالت ميں اس مضمون چند اشعار وی پڑهتا جارہاسی:

خارجی مذہب والےآں دے ظلم تو‏ں تيزی دے نال فرار کررہیا ہاں چونکہ بهاگنے دے علاوہ کوئی تے چارہ نہيں اے ۔

ميں جوانی ميں وڈا طاقت ور تے چالاک سی ليکن اج کمزور تے ضعيف ہوگیا ہاں ١

۵ ۔ فیر حموی کہندا اے : یمن دے لوکاں د‏‏ی روایتاں ميں آیا اے کہ کچھ لوک نسناس دے شکار کيلئے گئے لشکر گاہ ميں انہاں نے تين نسناساں کودیکھیا انہاں ميں تو‏ں اک نو‏‏ں شکار کيا ۔ باقی دونسناس درختاں د‏‏ی پيچھے چهپ گئے تے شکاری انهيں ڈهونڈ نہ سک‏‏ے ۔

اک شکار ---جس نے نسناس دا شکار کيا سی ---نے

____________________

٢۔ ذغفل ، حنطلہ بن زید دا بيٹاہے ابن ندیم کہندا اے ؛ ذغفل دا اصل ناں حجر اے اورذغفل اس دا لقب اے اس نے عصر پيغمبر صلی الله عليہ و آلہ وسلم نو‏‏ں درک کيا اے ليکن اس دا صحابی ہونا علماء تراجم دے ایتھ‏ے اختلافی مسئلہ اے قول صحيح ایہ اے کہ اسنو‏ں پيغمبر صلی الله عليہ و آلہ وسلم دے صحابی ہونے دا افتخار ملیا اے معاویہ د‏‏ی خلافت دے دوران اس دے پاس گيا معاویہ نے اس تو‏ں ادبيات ، انساب عرب اورعلم نجوم دے بارے ميں چندسوال کيتے اس د‏ی معلومات د‏‏ی وسعت اسنو‏ں بہت پسند آئی حکم دتا تو‏ں کہ اس دے بيٹے نو‏‏ں علم انساب ،نجوم ، اورادبيات سکهائے ، دغفل جنگ ازارقہ ميں ٦٠ هء تو‏ں پہلے دولاب فارس ميں ڈُب گيا ۔ لسٹ ابن ندیم ٢٣٦ رجوع کيا جائے ۔ / ۴٦۴ نمبر ٢٣٩٩ تے تقریب الرہتل ١ / ١٣٢ اصابہ ١ / ١٣١ ، و المحجر ۴٧٨ ، اسدا لغابہ ٢

١ فررت من جود الشراة شدا اذ لم اجد من القرار بدا

قد کنت دهراً فی شبابی جلدا فها انا اليوم ضعيف جدا

کہیا: خداکی قسم جسنو‏ں اساں شکار کيا اے بہت ہی چاق تے سرخ خون والا اے جباس دتی آواز نو‏‏ں درختاں ميں چهپے نسناسياں نے سنی تاں انميں تو‏ں اک نے بلند آواز ميں کہیا: چونکہ اس نے “ صرو ” ١

کے دانے زیادہ کهائے سن لہذا چاق ہويا اے جدو‏ں شکاریاں نے اس د‏ی آواز سنی اس د‏ی طرف دوڑے تے اسنو‏ں وی پھڑ ليا ۔ اک شکاری نے ۔ جس نے اس نسان دا سر کٹیا سی۔ کہیا:

خاموشی تے سکوت کِنّی اچھی چيز اے ؟ جے ایہ نسناس بولی نہ کهولدا اسيں اس د‏ی مخفی گاہ نو‏‏ں پيدا نہيں کرسکدے تے اسنو‏ں پھڑ نہيں سکدے سن ايس‏ے اثناء ميں درختاں دے بيچ ميں تيسرے نسناس د‏ی آواز وی بلند ہوئی تے اس نے کہیا: دیکھئے ميں خاموش بيٹها ہاں تے بولی نہيں کهولدا ہاں ۔ جدو‏ں اس د‏ی آواز نو‏‏ں شکاریاں نے سنیا تاں اسنو‏ں وی پھڑ ليا اس طرح تيناں نسناساں نو‏‏ں پھڑ کر ذبح کيا تے انہاں دا گوشت کها ليا۔

یہ سی انہاں روایتاں دا اک حصہ جنہيں سند دے نال نسناس دے بارے ميں نقل کيا گيا اے اگلی فصل ميں تے وی کئی روایتيں نسناس دے وجود دے بارے ميں نقل کرکے انہاں اُتے بحث و تحقيق کرن گے۔

نسناس دے پائے جانے تے اسک‏‏ے معنی دے بارے ميں نظریات

انّ حيّاً من قوم عاد عصوا رسولهم فمسخهم الله ن سناساً

قوم عاد دے اک گروہ نے اپنے پيغمبر صلی الله عليہ و آلہ وسلم د‏‏ی نافرمانی د‏‏ی تاں خدا نے انهيں نسناس د‏ی صورت وچ مسخ کردے(۱) ۔ ( بعض لغات د‏‏ی کتابيں )

اساں گزشتہ فصل ميں نسناس دے بارے ميں کئی روایتيں نقل کيں ۔ ہن اسيں اس فصل ميں نسناس دے وجود اورتعارف دے بارے ميں کئی دوسری روایتيں نقل کرن گے تے اس دے بعد انہاں روایتاں اُتے بحث و تحقيق کرن گے ۔

١۔ حموی نے احمد بن محمد ہمدانی ١ د‏‏ی کتاب تو‏ں نسناس دے وجود دے بارے ميں ياں نقل کيا اے :” آدم ” د‏‏ی بيٹی “ وبار ” ہر سال صنعا ميں “شحر ” تے ‘ تخوم ” دے درميان واقع اک وسيع اورسرسبز

____________________

١۔ احمد بن محمد بن اسحاق ، معروف بہ ابن الفقيہ ہمدانی صاحب اک کتاب اے جو ملکاں تے شہراں د‏‏ی شناسائی اُتے اے اوریہ کتاب دو ہزار صفحات اُتے مشتمل اے اس د‏ی وفات ٣۴٠ ه ء ميں واقع ہوئی اے لسٹ ابن ندیم ٢١٩ تے هدیة العارفين ۔

شاداب محل ميں کچھ مدت گزاری سی چونکہ ایہ علاقہ روئے زمين اُتے پر برکت ترین ،سر سبز و شاداب ترین علاقہ سی تے دنيا دے دوسرےحصےآں د‏‏ی نسبت ایتھ‏ے اُتے بيشتر درخت ، باغات ، ميوہ تے پانی جيسی نعمتيں تھيں ، اس لئی تمام علاقےآں تو‏ں وکھ وکھ قبیلے اوتھ‏ے جاک‏ے جمع ہُندے سن بہت ساریاں زمينيں آباد د‏‏ی گئيں سی تے انہاں د‏‏ی ثروت دن بہ دن بڑهتی جا رہی سی ، اس لئی انہاں لوکاں نے تدریجاً عياشی تے خوش گزارانی دے لئی اپنا ٹهکانابناليا سی تے کفر و الحاد د‏‏ی طرف مائل ہوگئے سن تے طغيانی و بغاوت اُتے اتر آئے سن خداوند عالم نے وی انہاں د‏‏ی اس نافرمانی تے بغاوت دے نتيجہ ميں انہاں د‏‏ی تخلےق و قيافہ نو‏‏ں مسخ کرکے انهيں نسناس د‏ی صورت ميں تبدیل کردیاندا کہ انہاں دے زن و مرد نصف سر و صورت تے اک اکھ اک ہتھ تے اک ٹانگ والے ہوجآئیاں ، اوہ اس قيافہ و ہيکل د‏‏ی حالت ميں سمندر دے کنارے نيزاراں (جهاڑیاں ) ميں فیر تے سن اومویشياں د‏‏ی طرح چرا کردے سن ۔

٢۔ طبری نسناس دے نسب نو‏‏ں ابن اسحاق تو‏ں ایويں نقل کردا اے:

’ اميم بن لاوذ بن سام بن نوح د‏‏ی اولاد صحرائے “ عالج ” ميں “ وبار” دے مقام اُتے رہائش پذیر سن ۔ نسل د‏‏ی افزائش د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں د‏‏ی آبادی کافی حد تک بڑه گئی تے اوہ ثروت مند ہوگئے اس دے بعد اک گناہ کبيرہ دے مرتکب ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں خدا د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں اُتے بلا نازل ہوئی کہ اس بلا دے نتيجے ميں اوہ سب ہلاک ہوگئے صرف انہاں ميں تو‏ں معدود چندافراد باقی بچے ليکن اوہ دوسری صورت ميں مسخ ہوئے کہ اس وقت نسناس دے ناں تو‏ں مشہور ہيں ۔

٣۔ فیر تو‏ں طبری ابن کلبی(۱) تو‏ں نقل کردا اے : “ابرهة بن رائش بن قيس صفی بن سبا بن یشجب دے بيٹے یمن دے پادشاہ نے ملک مغرب د‏‏ی انتہا اُتے اک جنگ لڑی تے اس جنگ ميں اس نے فتح پائی اک وڈی ثروت نو‏‏ں غنيمت دے طورپر حاصل کيا انہاں غنائم نو‏‏ں نسناساں دے نال لے آیا ۔ اوہ وحشتناک قيافہ رکھدے سن لوکاں نے وحشت ميں پڑ کر پادشاہ نو‏‏ں “ ذو الاذاعر”’ ناں رکھیا یعنی رعب ووحشت والے

۴ ۔ کراع(۲) کہندا اے: نسنیا س نون اُتے زبر یا زیر تو‏ں --- نقل ہويا اے کہ ---- وحشی حيواناں ميں تو‏ں اک حيوان اے کہ اسنو‏ں شکار کردے ہيں تے اس دا گوشت کهاندے ہيں ۔ انہاں دا قيافہ انساناں دا سا اے تے انساناں د‏‏ی طرح گفتگو کردے ہيں البتہ اک اکھ ، اک ہتھ تے اک ٹانگ رکھدے ہيں ۔ ۵ ۔ ازهری ٣ نسناس د‏ی ایويں نشان دہيکردا اے:

____________________

١۔ ابن کلبی : ہشام بن محمد کلبی نسابہ دے ناں تو‏ں معروف اے ٢٠۴ هف یا ٢٠٦ ه ميں وفات پائی اے ۔

٢۔ کراع النمل : اوہی ابو الحسن علی بن حسن ہنائی عضدی مصری اے کہ چھوٹے قد د‏‏ی وجہ تو‏ں “ کراع النمل ”سے معروف سی ۔ لغت عرب ميں وسيع معلومات رکھدا سی تے صاحب تاليفات وی سی اس نے ٣٠٩ ئه دے بعد / ١١٢ ) تے انباء الرواہ القفطی ( ٢ وفات پائی اے اس د‏ی زندگی دے حالات دے بارے ميں ا رشاد الاریب حموی ( ۵٢۴٠ د‏‏ی طرف رجوع کيا جائے ۔

۵۔ ازہری : ابو منصور محمد بن احمد بن ازہر علمائے لغت ميں تو‏ں اے کہندے ہيں لغت عربی نو‏‏ں جمع کرنے کيلئے ٣٨ / اس نے تمام عرب نشين علاقےآں دا سفر کيا اے ۔ ٣٧٠ ميں وفات پائی اے اس د‏ی زندگی دے حالات اللباب ١ميں آئے ہيں ۔

” نسناس اک مخلوق اے جو قيافہ تے ہيکل دے لحاظ تو‏ں انسان جيسے ہيں ليکن جنس بشر تو‏ں نہيں ہيں بعض خصوصيات ميں انسان تو‏ں مشابہ ہيں تے بعض دوسرے خصوصيات ميں انسان تو‏ں مشابہ نہيں ہيں ۔

٦ ۔ جوہری(۱) صحاح اللغة ميں ایويں کہندا اے : نسناس اک قسم د‏‏ی مخلوق اے جو اک ٹانگ اُتے چلدے تے اچهل کود کردے ہيں ۔

٧۔ زبيدی نے ‘ ‘ ابی الدقيش ”(۲) تو‏ں “ التریخ ” ميں ایويں نقل کيا اے کہ نسناس سام بن سام د‏‏ی اولاد سن جو قوم عاد و ثمود سن ليکن نسناس عقل نہيں رکھدے ہيں تے ساحل هند دے نيزاراں (جهاڑیاں )ميں زندگی گذاردے ہيں عرب تے صحرا نشين انهيں شکار کردے ہيں ا ور انہاں دے نال گفتگو کردے ہيں نسناس عربی بولی ميں گل کردے ہيں نسل د‏‏ی نسل بڑهاندے ہيں تے شعر وی کہندے ہيں ، اپنے بچےآں دے ناں عربی ميں رکھدے ہيں ۔

٨۔ مسعودی کہندا اے : نسناس اک تو‏ں زیادہ اکھ نہيں رکھدے۔ کدی پانی تو‏ں باہر آندے ہيں تے گفتگو کردے ہيں تے جے کسی انسان نو‏‏ں پاندے ہيں تاں اسنو‏ں قتل کر ڈالدے ہيں ۔

٩۔ نہایة اللغة ” ، ‘ ‘ لسان الميزان ” ، “ قاموس ” تے ‘ التاج” نامی لغت د‏‏ی معتبر و قابل اعتماد چار کتاباں دے مؤلفيں نے لغت “نسناس” دے ضمن ميں اس روایت نو‏‏ں نقل کيا اے کہ :قوم عاد دے اک قبيلہ نے اپنے پيغمبر د‏‏ی نافرمانی د‏‏ی تاں خداوند عالم نے انهيں مسخ کرکے نسناس د‏ی صورت ميں تبدیل کر دیاکہ اوہ اک ہتھ تے اک ٹانگ رکھدے ہيں اوروہ ا نسان دا نصف بدن رکھدے ہيں راستہ چلدے وقت پرندےآں د‏‏ی طرح اچهل کود کردے ہيں تے کهانا کهاندے وقت وی حيواناں د‏‏ی طرح چردے ہيں ۔

١٠ ۔ قاموس تے شرح قاموس التاج ميں آیا اے : کدی کہندے ہيں کہ نسناس د‏ی اوہ نسل نابود ہوچک‏ی اے جو قوم عاد تو‏ں مسخ ہوئی سی ۔

کيونکہ دانشوراں نے تحقيق د‏‏ی اے کہ مسخ شدہ انسان تين دن تو‏ں زیادہ زندہ نہيں رہ سکدا اے ليکن اس قسم دے نسناس --- جنہيں بعض جگہاں اُتے عجيب قيافہ تے خلق ميں دیکھیا گيا اے --- کوئی تے مخلوق اے تے شاےد نسناس تين مختلف نسل ہيں : ناس ،

نسناسی ، تے نسانس نوع آخر د‏‏ی مؤنث تے جنس مادہ اے !

١١ ۔فیر تو‏ں “ التریخ ” ميں “ عباب ” تو‏ں نقل کردا اے کہ نسل نسناس نسل نسناس تو‏ں عزیز تر و شریف تر اے فیر ابو ہریرہ تو‏ں نسناس دے بارے ميں اک حدیث نقل کيتی اے کہ

____________________

١۔ جوہری : ابو نصر اسماعيل بن حماد اے انہاں د‏‏ی نسب بلا د ترک دے فاراب تو‏ں اے اس نے عراق تے حجاز دے سفر کيتے ہيں تمام علاقےآں دا دورہ کيا اے اس دے بعد نيشابور آیا اے تے ايس‏ے شہر ميں سکونت د‏‏ی اے لکڑی تو‏ں دو تختاں نو‏‏ں پراں دے مانند بنا ک‏ے انهيں آپس ميں اک رسی تو‏ں باندها تے چهت اُتے جاک‏ے آواز بلند د‏‏ی لوگو! ميں نے اک ایس چيز بنائی اے جو بے مثال اے حالے ميں انہاں دو پراں دے ذریعہ اُتے وار کراں گا نيشابور دے لوک تماشا دیکھنے کيلئے جمع ہوئے اس نے اپنے دونے پراں نو‏‏ں ہلیا ک‏ے فضا ميں چهلانگ لگادی ليکن انہاں مصنوعی دو پراں نے اس د‏ی کوئی یاری نہيں د‏‏ی بلکہ اوہ چهت تو‏ں زمين اُتے ١٠ ) د‏‏ی طرف رجوع فرمائيں ۔( / ٢٦٩ ) لسان الميزان ۴٠٠ /٢ ڈگ ک‏ے مرگيا ۔ ایہ روئداد ٣۴٣ هء ميں واقع ہوئی ۔ معجم الادباء ٠٧ ميں آیا اے ۔

٢۔ ابو الدقيش : قناندی غنوی اے کہ اس دے حالا ت د‏‏ی شرح ميں لسٹ ابن ندیم طبع مصر ص ٠

اس عجيب نسل تو‏ں گروہ “ ناس ” نابود ہوگئے ہيں ليکن گروہ “ نسناس ” باقی نيں تے اس وقت وی موجود ہيں

١٢ ۔ سيوطی تو‏ں نقل ہويا اے کہ اس نے نسناس دے بارے ميں ایويں نظریہ پيش کيا اے ” لےکن اوہ معروف حيوان جسنو‏ں لوک نسناس کہندے ہيں انہاں ميں تو‏ں اک نوع بندر د‏‏ی نسل اے تے اوہ پانی ميں زندگی نہيں کرسکدے ایہ حرام گوشت ہيں ليکن انہاں حيواناں د‏‏ی دوسری نوع جو دریائی ہيں تے پانی ميں زندگی بسر کردے ہيں ، انہاں دا گوشت حلال ہونے ميں دو احتمال اے “ رویانی ”(۱) تے بعض دوسرے دانشور کہندے ہيں : انہاں کاگوشت حلال تے خوردنی اے ۔

١٣ ۔ شيخ ابو حامد غزالی(۲) تو‏ں نقل ہويا اے کہ نسناس دا گوشت حلال نہيں اے کيونکہ اوہ خلقت انسان د‏‏ی اک مخلوق اے ۔

١ ۴ ۔ مسعودی ‘ مروج الذہب ” ميں نقل کردا اے:

” متوکل نے اپنی خلافت دے آغاز ميں حنين بن اسحاق(۳) تو‏ں کہیا کہ چند افرادکو“نسناس ”اور اس دے بعد مسعودی کہندا اے:

” اساں اس روداد د‏‏ی تفصيل تے تشریح اپنی کتاب “ اخبار الزمان ” ميں درج د‏‏ی اے ،

اور اوتھ‏ے اُتے اس گل کيتی وضاحت کيتی اے کہ انہاں لوکاں نو‏‏ں “ عربد” لیانے کيلئے “ یمامہ تے نسناس ” لا نے کيلئے “ شحر ” بھيجا گيا سی ۔ایہ تھيں افسانہ نسناس تے اس دے پائے جانے دے بارے ميں روایتيں جو ناں نہاد معتبر اسلامی کتاباں ميں درج کيتی گئی ہيں تے ایہ روایتيں سند تے راویاں دے سلسلہ دے نال

____________________

١۔ رویانی رویان تو‏ں منسوب اے تے رویان طبرستان دے پہاڑاں دے درميان اک وڈا شہر اے حموی نے رویان د‏‏ی تشریح ميں کہیا اے رویان اک شہر اے علماء تے دانشوراں دا اک گروہ ايس‏ے شہر تو‏ں منسوب اے جيسے : ابو لمحاسن عبدالواحد بن اسماعيل بن محمد رویانی طبری جو قاضی تے مذہب شافعی دے پيشواواں ميں تو‏ں اک اے تے اس شخص نے بہت ساریاں کتابيں لکھی ہيں علم فقہ ميں وی اک وڈی کتا ب“ البحر ” تصنیف کيتی اے سخت تعصب د‏‏ی وجہ تو‏ں ۵٠٠ هء یا ۵٠١ هء ميں مسجد جامع آمل ميں اسنو‏ں قتل کيا گيا ۔

٢۔ ابو حامد : محمد بن محمد بن محمدغزالی اے اک پنڈ تو‏ں منسوب اے جس دا ناں غزالہ اے یا ایہ کہ منسوب بہ غزل اے اوہ اک فلاسفر تے صوفی مسلک شخص اے اس نے حجة الاسلام دا لقب پایا اے دو سو تو‏ں زیادہ کتابيں لکھی ہيں تے مختلف شہراں جيسے : نيشابور ، بغداد ، حجاز ، شام تے مصر دے سفر کيتے ہيں تے اوتھ‏ے تو‏ں اپنے شہر طابران واپس آیا اے تے وہيں اُتے ۵٠۵ ئه ميں وفات پائی اے ۔

٣۔ حنين بن اسحاق دا باب اہل حيرہ عراق سی بغداد دے علماء دا رئيس سی اس د‏ی کنيت ابو زید تے لقب عبادی سی ٢٦٠ هء ميں اس نے وفات پائی (وفيات الاعيان) ۔

”عربد” ١ لیانے کيلئے یتار کرے ۔ کئی لوک گئے ، ليکن انہاں نے جِنّی وی کوشش تے کارروائی کیت‏‏ی صرف دونسناسنو‏ں متوکل د‏‏ی حکومت دے مرکز “ سرمن رای” تک صحيح و سالم پہنچیا سک‏‏ے ۔

اصلی ناقل تک پہنچی ہيں ليکن اس دے باوجود ایہ تمام روایتيں جھوٹھ تے افسانہ دے علاوہ کچھ نہيں ہيں ۔ انہاں د‏‏ی اسناد تے راویاں دا سلسلہ وی جھوٹھ نو‏‏ں مضبوط تے مستحکم کرنے کيلئے جعل کيا گيا اے اگلی فصل ميں ایہ حقيقت تے وی واضح ہوئے گی ۔

بحث دا خلاصہ تے نتيجہ افسانہ نسناس دے اسناد اساں گزشتہ دو فصلاں ميں نسناس دے وجود تے پيدائش دے بارے ميں نقل کيتی گئی روایتاں نو‏‏ں انہاں دے اسناد تے راویاں دے سلسلہ دے نال ذکر کيا اے تے دیکھیا کہ ایہ روایتيں ایداں دے افراد تو‏ں نقل کيتی گئی ہيں کہ انہاں نے اپنی اکھاں تو‏ں نسناسنو‏ں دیکھیا اے تے اپنے کاناں تو‏ں انہاں د‏‏ی گفتگو و اشعار تے انہاں دا قسم کهانا سنیا اے اسنو‏ں دیکھیا اے کہ اک ہتھ تے اک ٹانگ اوراک اکھ تے نصف صورت دے باوجود بظاہر شبيہ انسان طوفان دے مانند تيز رفتار گھوڑے تو‏ں وی تيز تر دوڑدے سن ۔

ا ن دو روایتاں نو‏‏ں ایداں دے افراد تو‏ں نقل کيا اے کہ انہاں نے نسناس دا شکار کرنے تے اس دا گوشت کباب تے شوربہ دار گوشت د‏‏ی صورت ميں کهانے ميں شرکت کيتی اے ۔

ایداں دے افرادسے وی روایت کيتی اے کہ اس دے گوشت دے حلال ہونے ميں اشکال کيا اے تے کہیا اے کہ چونکہ نسناس انسان د‏‏ی اک قسم اے تے گفتگو و شعر کہندا اے اس لئی حرام اے اس دے مقابلہ ميں بعض دوسرے افراد نے کہیا اے کہ نسناس دا گوشت حلال اے کيونکہ اوہ پيٹ رکھدا اے تے حيواناں دے مانند جگالی کردا اے ۔

ان روایتاں نو‏‏ں ایداں دے افراد نے نقل کيا اے کہ خود انہاں نے خليفہ عباسی متوکل نو‏‏ں دیکھیا اے کہ اس نے اپنے زمانے دے بعض حکماء نو‏‏ں بھيجا کہ اس کيلئے “ عربد” تے “ نسناس ” شکار کرکے لائيں تے انہاں دے توسط تو‏ں دو عدد نسناس سامراء پہنچے ہيں ۔

ایداں دے افراد تو‏ں انہاں روایتاں نو‏‏ں نقل کيا گيا اے کہ اوہ خود نسناس شناس ہيں ا ور انہاں نے نسناس دے شجرہ نسب دے بارے ميں تحقيق د‏‏ی اے تے اپنا نظریہ پيش کيا ے تے انہاں دا شجرہ نسب وی مرتب کيا اے تے اس طرح نسناس د‏ی نسل حضرت نوح تک پہنچک‏ی اے اوہ اميم بن لاوذبن سام بن نوح د‏‏ی اولاد ہيں جدو‏ں بغاوت کرکے معصيت و گناہ ميں حد تو‏ں زیادہ مبتلا ہوئے تاں خداوند عالم نے انهيں مسخ کيا اے ۔

ان تمام مسلسل تے باسند روایتاں نو‏‏ں علم تریخ دے بزرگاں ،علم رجال دے دانشوراں تے علم انسان دے استاداں نے نقل کيا اے ، جيسے:

١۔ عظيم ترین تے قدیمی ترین عرب نسب شناس ابن اسحاق ( وفات ٦ ٨ هء(

٢۔ مغازی تے تریخ دے دانشوراں دا پيشوا ابن اسحاق ( وفات ١ ۵ ١ هء(

٣۔ نسب شناساں دا امام و پيشوا : ابن کلبی ( وفات ٢٠ ۴ هء(

۴ ۔ مؤرخيں دے امام و پيشوا: طبری ( وفات ٣١٠ ئه(

۴ ۔ جغرافيہ داناں دے پيش قدم : ابن فقيہ همدانی ( وفات ٣ ۴ ٠ هء(

٦ ۔ تریخ نویساں دے علامہ : مسعودی ( وفات ٣ ۴٦ هء(

٧۔ علم بلدان دے عظيم دانشور : حموی ( وفات ٦ ٢ ٦ ئه(

٨۔ مختلف علم دے علامہ و استاد : ابن اثير ( وفات ٦ ٣٠ ئه(

جی ہاں اساں گزشتہ صفحات ميں جِنّے وی مطالب نسناس دے بارے ميں بيان کيتے ہيں انہاں نو‏‏ں مذکورہ ، تریخ ،لغت ، تے ہور علوم ميں مہارت تے تخصص رکھنے والے علماء نے اپنی کتاباں تے تاليفات ميں نقل کيا اے ۔

ت عجب د‏‏ی حد ایہ اے کہ کدی اس افسانہ نو‏‏ں حدیث د‏‏ی صور ت ميں نقل کيا گيا اے تے اس د‏ی سند نو‏‏ں معصوم تک پہنچادتا اے : نسناس قوم عاد تو‏ں سن اپنے پيغمبر د‏‏ی نافرمانی د‏‏ی تاں خدا نے انهيں مسخ کردتا کہ انہاں ميں تو‏ں ہر اک دا اک ہتھ ، اک ٹانگ تے نصف بدن اے تے پرندےآں د‏‏ی طرح اچهل کود کردے ہيں ا ور مویشياں د‏‏ی طرح چردے ہيں ۔

فیر روایت کيتی اے کہ نسناس قوم عاد تو‏ں ہيں ۔ بحر ہند دے ساحل اُتے نيزاراں ميں زندگی کردے ہيں اوران د‏‏ی گفتگو عربی بولی ميں اے ۔

اپنی نسل وی بڑهاندے ہی شعر وی کہندے ہيں اپنی اولاد کيلئے عربی ناواں تو‏ں استفادہ کردے ہيں ۔

ا س دے بعد انہاں علماء نے نسناس دے گوشت دے حلال ہونے ميں اختلاف کيا اے بعض نے اس دے حلال ہونے کاحکم دیاہے ا ور بعض دوسرےآں نے اسنو‏ں حرام قرار دتا اے ليکن جلال الدین سيوطی تفصيل دے قائل ہوئے ہيں تے صحرا دے نسناساں نو‏‏ں حرام گوشت ليکن سمندری نسناساں نو‏‏ں حلال گوشت جانا اے ۔

یہ عقائد و نظریات تے ایہ روایتيں تے نقليات بزرگ علماء تے دانشوراں د‏‏ی ہيں کہ انہاں وچو‏ں بعض دے ناں اساں یبان کيتے ہيں تے بعض دوسرےآں دے ناں ذیل ميں درج کيتے جاندے ہيں :

١۔ کراع ، “ التاج ” د‏‏ی نقل دے مطابق : وفات ٣٠٩ هء

٢۔ ازہری : تهذےب دے مطابق : وفات ٣٧٠ هء

٣۔ جوہری : صحاح دے مطابق : وفات ٣٩٣ هء

۴ ۔ رویانی : “التاج” دے مطابق: وفات ۵ ٠٢ هء

۵ ۔ غزالی :“ التاج” دے مطابق: وفات ۵ ٠ ۵ ئه

٦ ۔ ابن اثير : نہایة اللغة دے مطابق : وفات ٦ ٠ ٦ هء

٧۔ ابن منظور : لسان العرب دے مطابق : وفات ٧١١ هء

٨۔ فيروز آبادی : قاموس دے مطابق : وفات ٨١٨ هء ٩

۔سيوطی : التاج دے مطابق : وفات ٩١١ هء

١٠ ۔ زبيدی : تاج العروس دے مطابق: وفات ١٢٠ ۵ هء

١١ ۔ فرید وجدی دائرة المعار ف دے مطابق: وفات ١٣٧٣ ئه

افسانہ سبيئہ تے نسناس دا موازنہ

کيا مختلف علوم دے علماء ودانشوراں دے نسناس دے بارے ميں انہاں سب مسلسل تے با سند روایتاں دا اپنی کتاباں تے تاليفات ميں درج کرنے تے محققين د‏‏ی اس قدر دلچسپ تحقيقات تے زیادہ تو‏ں زیادہ تاکےد دے بعد وی کوئی شخص نسناس د‏ی موجودگی حتی انہاں دے نر ومادہ تے انہاں د‏‏ی شکل و قيافہ دے بارے ميں کسی قسم دا شک و شبہہ کرسکدا اے !؟

کيا کوئی “ نسناس” ، “ عنقاء” ، “ سعلات البر ” تے “ دریائی انسان ”(۱) جيسی مخلوقات دے بارے ميں شک کرسکدا اے جدو‏ں کہ انہاں دے ناں انہاں د‏‏ی داستانيں تے انہاں دے واقعات باسند اورمرسل طور اُتے علماء د‏‏یاں کتاباں ميں وافر تعداد ميں درج ہوچک‏ی ہيں ؟

علماء تے دانشوراں د‏‏ی طرف تو‏ں “ ناووسيہ ” ، “ غرابيہ ” ، “ ممطورہ ” “ طيارہ ” تے سبئےہ ” دے بارے ميں ا س قدر مطالب نقل کرنے دے بعد کيا کوئی شخص مسلماناں ميں ان

____________________

١۔ عنقاء : کہیا گيا اے کہ عنقاء مغرب وچ اک پرندہ اے جس دے ہر طرف چار اُتے ہيں تے اس د‏ی صورت انسان جيسی اے اس دا ہرعضو کسی نہ کسی پرندہ دے مانند اے تے اس دے علاوہ مختلف حيواناں تو‏ں وی شباہت ٢١٢ نے عنقاء دے بارے / ٨۵ ، مسعودی مروج الذہب ٢ / رکھدا اے کدی انساناں نو‏‏ں شکار کردا اے ابن کثير ١٣

ميں مفصل و مشروح روایت کيتی سند دے سلسلہ دے نال نقل کيا اے ‘ سعلات” عرب دیو د‏‏ی مادہ کو“سعلات ١ ۵ ) صحرانشين عرب خيالی کردے سن کہ سعلات تے غول ( دیو ) دو زندہ مخلوق / ”کہندے ہيں (- تاج العروس ٨

ہيں کہ بياباناں ميں زندگی گزاردے ہيں ا ور انہاں دونے دے بارے ميں بوہت سارے اشعار تے حکایتں وی نقل کيتی گئی ١٣ ۴ ۔ ١٣٧ /باب ذکر اقاویل العرب فی الغيلان) یہيں اُتے مسعودی عمر ابن خطاب تو‏ں نقل کردا / ہيں مروج الذہب ( ٢ہے کہ اس نے شام د‏‏ی طرف اپنے اک سفر ميں اک بيابان ميں اک جنہاں نو‏ں دیکھیا تواس نے چاہیا اس طرح اسنو‏ں وی فریب دے جس طرح اوہ لوکاں نو‏‏ں فریب دیندا اے ليکن عمر نے اسنو‏ں فرصت نہيں دتی تے تلوار تو‏ں اسنو‏ں قتل کيا۔

انسانی دریائی : عرباں تے غير عرباں ميں انسان دریائی دے بارے ميں داستانيں تے افسانے نقل ہوئے ہيں بولی زد عام وخاص ہيں ۔

گروہاں تے فرقےآں د‏‏ی موجودگی دے بارے ميں شک و شبہ کرسکدا اے ؟ جی ہاں ، اسيں دیکھدے ہيں کہ گروہ سبيئہ تے نسناس دے بارے ميں جو افسانے نقل ہوئے ہيں با وجود اس دے کہ علماء اوردانشوراں نے انهيں صدیاں تک سنااور سلسلہ راویاں دے نال نقل کيا اے آپس ميں کافی حد تک شباہت رکھدے ہيں ساڈی نظر ميں صرف مطالعہ تے انہاں دو افسانےآں دے طرز و طریقہ اُتے دقت کرنے تو‏ں انہاں دا باطل تے خرافات اُتے مشتمل ہونے نو‏‏ں ہر فرد عاقل تے روشن فکر کيلئے ثابت کيا جاسکدا اے اس فرق دے نال کہ افسانہ سبيئہ ميں موجود اختلافات و تناقض کوجو افسانہ نسناس ميں موجود نہيں ہيں وادھا کيا جائے کہ خود ایہ تناقص و اختلاف سبب بنے گا کہ ایہ روایتيں اک دوسرے دے اعتبار نو‏‏ں گراداں گی تے اس طرح انہاں روایتاں اُتے کسی قسم دا اعتبار باقی نہيں رہے گااورا ن د‏‏ی تحقيق و بحث کيتی نوبت ہی نہيں آئے گی ۔

اگرطے ہوئے کہ گروہ سئبيہ ، ابن سوداء تے ابن سبا دے بارے ميں بيشتر وضاحت پيش کرن تے طول تریخ ميں انہاں دے تحولات اُتے بحث و تحقيق کرن تاں کتاب د‏‏ی مستقل حصہ د‏‏ی ضرورت اے ۔

ایتھ‏ے اُتے اس کتاب دے اس حصہ نو‏‏ں اختتام تک پہنچاندے ہيں تے دوسرے ضروری مطالب نو‏‏ں اگلے حصہ اُتے چھڈ تے ہيں اسيں اس دینی تے علمی فریضہ نو‏‏ں انجام دینے ميں خداوند عالم تو‏ں مدد چاہندے ہيں ۔

دوسرے حصے دے مآخذ

١۔ اشعری : سعد بن عبدالله کتاب “المقالات و الفرق ” ٢٠ ۔ ٢١ ميں ٢۔ نوبختی : کتاب “ فرق الشيعہ ” ٢٢ ۔ ٢٣ ميں ٨ ۵ / ٣۔ اشعری : علی ابن اسماعيل ، کتاب “ مقالات اسلاميين ” ١

۴ ۔ ملطی : کتاب “ التنبيہ وا لرد ” ٢ ۵ ۔ ٢ ٦ و ١ ۴ ٨

۵ ۔ بغدادی : کتاب “ الفرق ” ١ ۴ ٣

١٨ و ٣٩ تے کتاب “ اختصار الفرق ” تاليف ، ١٣٨ ، ٦ ۔ بغدادی : کتاب الفرق ١٢٣

۵ ٧ ، ٢ ۵ ، ٢٢ ، ١ ۴ ٢، عبدالرزاق ١٢٣

١٨ ٦ تے / ١ ۴ ٢ تے طبع التمدن ۴ / ٧۔ ابن حزم : کتاب “ الفصل ” طبع محمد علی صبيح ۴

١٣٨ / ۴

١٢٩ ۔ ١٣٠ / ٨۔ البداء و التریخ ۵

٩۔ ذہبی : کتاب “ ميزان الاعتدال ” شرح حال عبدالله بن سبا ، نمبر ۴ ٣ ۴ ٢

٢٨٩ شرح حال نمبر ١٢٢ ۵ ۔ / ١٠ ۔ ابن حجر کتاب “ لسان الميزان ” ٣

/ ١١ ۔ مقریزی : کتاب “ الخطط ” روافض دے نو گروہاں وچو‏ں پنجويں گروہ ميں ۴

١٨ ۵ ۔ / ١٨٢ و ۴

١٢ ۔ ابن خلدون : مقدمہ ميں ١٩٨ طبع بيروت ميں کہندا اے : فرقہ اماميہ ميں وی جو گروہ وجود ميں آئے ہيں جو غالی تے انتہا پسندہيں انہاں نے ائمہ دے بارے ميں غلو کيا اے تے دین تے عقل دے حدود تو‏ں تجاوز کرگئے ہيں تے انہاں د‏‏ی الوہيت تے ربوبيت دے قائل ہوئے ہيں ليکن اس دے باوجود اس سلسلے ميں مبہم تے پيچيدہ گل کردے ہيں جس تو‏ں معلوم نہيں ہُندا اے کہ اس گروہ دے عقيدہ دے مطابق ائمہ بشر ہيں تے خدا د‏‏ی صفات دے حامل ہيں یایہ کہ خداخود ہی انہاں دے وجود ميں حلول کرگيا اے دوسرے احتمال دے بناء اُتے اوہ حلول دے قائل ہيں جس طرح عيسائی حضرت علی عليہ السلام دے بارے ميں قائل سن جبگہ علی ابن ابيطالب نے انہاں دے بارے ميں ا س قسم دا اعتقاد رکھنے والےآں نو‏‏ں جلادتا اے ۔

٢٠٨ ۔ ٢١٠ / ١٣ ۔ مسعودی : ٢

١ ۴ ۔ معجم البلدان : لفظ “ شحر ” د‏‏ی تشریح ميں ۔

٨٩٩ ۔ ٩٠٠ / ١ ۵ ۔ معجم البلدان : لفظ “ وبار” د‏‏ی تشریح ميں : ١ ۴

١ ٦ ۔ معجم البلدان : لفظ “ وبار ” د‏‏ی تشریح ميں ١٧ ۔ معجم البلدان : لفظ “ وبار ” د‏‏ی تشریح ميں ، مسعودی نے وی ايس‏ے مطلب نو‏‏ں ٢٠٨ ۔ ٢١٠ درج کيا اے ۔ / مختصر تفاوت دے نال ‘ مروج الذہب ” ٢

١٨ ۔ معجم البلدان : لفظ “ شحر ” د‏‏ی تشریح ميں اس دا خلاصہ “ مختصر البلدان ” ابن فقيہ ٣٨ ميں آیا ہ ے ۔

۵ ٨ / ٢١ ۴ ، ‘ ‘ ابن اثير ” ١ / ١٩ ۔ “ طبری ” ١

۴۴ ١ ۔ ۴۴ ٢ / ٢٠ ۔ طبری ١

٢١ ۔ لسان العرب ابن منظور و تاج العروس زبيدی لفط نسناس د‏ی تشریح ميں ۔

٢٢ ۔ لسان لعرب ابن منظور و قاموس فيروز آباد ی، لفط نسناس د‏ی تشریح وچ ٢٣ ۔ نہایة اللغة : ابن اثير ١/ ٢ ۴ ۔ مروج الذہب ، ٢٢٢

٢١١ اس نے ايس‏ے جگہ اُتے نسناس تو‏ں مربوط روایتاں نو‏‏ں نقل کيا / ٢ ۵ ۔ مروج الذہب ، ٢

ہے فیر اس مخلوق دے وجود دے بارے ميں شک و شبہہ کيا اے ۔

تيسری فصل

عبد الله بن سبا تے سبائی کون ہيں ؟

سبا تے سبئی دا اصلی معنی

لغت ميں تحریف مغيرہ دے دوران حجر بن عدی کاقا یم

حجر ابن عدی د‏‏ی گرفتاری

حجر تے اُنہاں دے ساتهياں دا قتل

حجر دے قتل ہوجانے دا دلاں اُتے اثر

حجر د‏‏ی روداد دا خلاصہ

لفظ سبئی ميں تحریف دا محرک

لفظ سبئی ميں تحریف دا سلسلہ

افسانہ سيف ميں سبيئہ دا معنی

عبدالله بن سبا کون اے ؟

ابن سودا کون اے ؟

اس حصہ دے مآخذ

سبا و سبئی دا اصلی معنی

سبا بن یشجب بن یعرب سليل قحطان قریع العرب

سبا بن یشجب بن یعرب نسل قحطان تے عرب دا منتخب شدہ اے ۔انساب سمعانی

کتاب دے اس حصہ ميں بحث دے عناوین ابن سبا تے سبئيہ دے بارے ميں جو تمام افسانے اساں گزشتہ فصلاں ميں نقل کيتے اورا س دے بارے ميں جو روایتيں حدیث تے رجال د‏‏یاں کتاباں ميں درج ہوئی ہيں اوہ سب د‏‏ی سب درج ذیل تين ناواں کيلئے جعل کيتی گئی ہيں ۔

١۔ عبدالله بن سبا ۲. عبدالله بن سودا ٣۔ سبيئہ و سبائيہ حقيقت نو‏‏ں روشن کرنے کيلئے اسيں مجبور ہيں کہ جتھے تک ہميں فرصت اجازت دے مذکورہ عناوین ميں تو‏ں ہر اک دے بارے ميں وکھ وکھ بحث و تحقيق کرن ۔

سبئی دا معنی:

” سبائيہ ” و “ سبيئہ ” دو لفظ ہيں کہ از لحاظ لفط و معنی “یمانيہ ”و “یمنيہ ”کے مانند ہيں ۔

سمعانی ( وفات ۵٦ ٢ ئه ) اپنی انساب ميں مادہ “ السبئی ” ميں اس لفظ د‏‏ی وضاحت ميں کہندا اے: “ سبئی ” سين مہملہ اُتے فتحہ تے باء نقطہ دار تو‏ں “سبا بن یشجب بن یعرب بن قحطان ” تو‏ں منسوب اے ۔

ا بو بکر حازمی ہمدانی ( وفات ۵ ٨ ۴ هء) کتاب “ عجالة المبتدی ” ميں مادہ “ سبئی ” ميں کہندا اے : “سبئی ” سبا تو‏ں منسوب اے کہ اس دا ناں عامر بن یشجب بن یعرب بن قحطان اے اس کتاب دے اک نسخہ ميں آیا اے کہ سبئی دے نسب دے بارے ميں درج ذیل اشعار وی کہ‏ے گئے ہيں :

لسبا بن یشجب بن یعرب

سليل قحطان قریع العرب

نسب خير مرسل نبينا

عشرة الازد الاشعرینا

و حميرا و مذحجا و کنده

انما رسادسا لهم فی العدة

و قد تيامنوا من اشام له

غسان لخم جذام عامله(۱)

____________________

١۔بہترین پيغمبراں نو‏‏ں عرب دے دس قبيلاں تو‏ں نسبت دتی گئی اے کہ انہاں ميں تو‏ں سبا بن یشجب بن یعرب اے جو قبيلہ قحطان تو‏ں اے تے عرباں دا سردار اے تے فرمایا اے کہ انہاں ميں تو‏ں چه قبيلے دائيں طرف سفر اُتے چلے گئے اوہ عبارت ہيں ازد ، اشعری ، حمير مذحج ، کندہ ،ا نمار ، تے دوسرے چار قبيلے شام د‏‏ی طرف چلے گئے کہ عبارت ہيں غسان لخم ، جذام تے عاملہ ۔

ترمذی نے اپنی سنن ميں ، سورہ سبا د‏‏ی تفسير ميں اورا سی طرح ابو داؤد نے اپنی سنن ميں کتاب “الحروف ” ميں بيان کيا اے کہ : اک شخص نے رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم تو‏ں سوال کيا “ سبا ” کيا اے ؟ کسی محلہ دا ناں اے ؟ یا کسی عورت دا ناں اے ؟

پيغمبر اکرم صلی الله عليہ وآلہ وسلم نے اس دے جواب ميں فرمایا : سبا، نہ کسی محلہ یا مخصوص جگہ دا ناں اے تے نہ کسی عورت دا ناں بلکہ سبا اک شخص سی جس د‏‏ی طرف تو‏ں عرباں دے دس قبيلے منسوب ہيں انہاں ميں تو‏ں چه خاندان عبارت ہيں : اشعری ، ازد ، حمير ،مذحج، انمار ،اور کندہ جنہاں نے دائيں طر ف سفر کيا اے تے دوسرے چار خاندان جنہاں نے شام د‏‏ی طرف سفر کيا عبارت ہيں ؛ لخم ، جذام ، غسان تے عاملہ“

کتاب لساب العرب ميں لفظ سبا دے بارے ميں آیا اے : “ سبا ’ اک شخص دا ناں اے جس تو‏ں یمن دے تمام قبیلے منسوب ہيں “

یاقوت حموی نے “معجم البلدان ” ميں لغت “ سبا” دے بارے ميں کہیا اے :“ سبا ” س تے ب اُتے فتح تے ہمزہ یا الف ممدودہ دے نال یمن ميں اک علاقہ دا ناں اے کہ اس علاقہ دا مرکزی شہر “ مارب” اے ہور وادھا کردا اے : اس علاقے نو‏‏ں اس لئی سباکہیا گيا اے کہ اوتھ‏ے اُتے سبا بن یشجب د‏‏ی اولاد سکونت کردی تھی“

ابن حزم (- وفات ۴۵٦ ) اپنی کتاب “ جمہرة الانساب ” ميں جتھے اُتے یمانيہ دے نسب د‏‏ی تشریح کردا اے ، کہندا اے : تمام یمانياں د‏‏ی نسل قحطان د‏‏ی فرزنداں تک پہنچک‏ی اے اس دے بعد “ سبا ” دے مختلف خانداناں دا ناں ليتا اے تے انہاں خانداناں ميں تو‏ں اک د‏‏ی تشریح ميں کہندا اے اوہ سبائی ہيں تے سبائی دے علاوہ اس خاندان کيلئے کوئی دوسری نسبت نہيں دتی گئی اے ۔

ابن خلدون ( وفات ٨٠٨ هء) اپنے مقدمہ ميں کہندا اے : رہیا اہل یمن، تاں سبا د‏‏ی اولاد تے نسل تو‏ں ہيں ا ورجب عرباں دے طبقہ دوم د‏‏ی با ت آگئی تاں ہور کہندا اے : ایہ طبقہ عرباں ميں یمنی تے سبائی دے ناں تو‏ں معروف اے قبیلے قحطان دے شام تے عراق د‏‏ی طرف کوچکرنے دے بعد انہيں یاد کردے ہيں تے کہندے ہيں جو کچھ بيان ہويا اوہ انہاں لوکاں دے حالات د‏‏ی تشریح سی جو قبیلے سبا تو‏ں سن تے یمن تو‏ں ہجرت کرکے عراق ميں سکونت اختيار کرگئے ہيں قبیلے سبا دے چار گروہاں نے وی شام ميں سکونت اختيار د‏‏ی تے دوسرے چه گروہ اپنے اصلی وطن یمن ہی ميں رہے“

ابن خلدون ہور کہندا اے: انصار سبا د‏‏ی نسل تو‏ں ہيں خزاعہ ، اوس تے خزرج وی اوہی نسل ہيں ،

ذہبی ( وفات ٧ ۴ ٨ هء) المشتبہ ميں سباکے بارے ميں کہندا اے : سبائی مصر ميں ایکہ‏ے ہيں انہاں ہی ميں تو‏ں کئی افراد ہيں جنہاں دے ناں حسب ذیل ہيں عبدالله بن هبيرہ معروف بہ ابو ہبيرہ ابن حجر ( وفات ٨ ۵ ٢ هء) اپنی کتاب “ تبصرة المتنبہ ” ميں لفظ سبا دے بارے ميں کہندا “ سبا” اک قبيلہ دا باپ اے تے “ سبئی ” د‏‏ی شرح ميں کہندا اے : “ سبا” اک قبيلہ کانام اے اس قبيلہ تو‏ں عبد الله بن هبيرہ سبائی معروف بہ ابو ہبيرہ اے ۔ابن ماکولا ( وفات ۴ ٧ ۵ هء) ‘

الاکمال ”(۱)

ميں کہندا اے : سبئی اک قبيلہ تو‏ں منسوب اے اسک‏‏ے بوہت سارے افراد ہيں تے اوہ مصر ميں آبادہيں ۔

سبئی راوی:

قبيلہ سبا تے “ سبيئہ ” دے معنی نو‏‏ں بيشتر پہچانے کيلئے اسيں ایتھ‏ے اُتے راویاں دے اک گروہ دا ذکر کردے ہيں جنہيں علمائے حدیث تے تریخ نے سبا بن یشجب تو‏ں منسوب کيا اے تے ايس‏ے لئے انهيں سبئی کہندے ہيں :

١۔ عبدالله بن هبيرہ :

یہ قبيلہ سبا دے راویاں ميں تو‏ں اک معروف راوی اے علمائے حدیث تے رجال نے اس دے نسب د‏‏ی اپنی کتاباں ميں نشان دہی د‏‏ی اے چنانچہ : ابن ماکولا و سمعانی اپنی انساب ميں لفظ “ سبا” د‏‏ی تشریح ميں سبا بن یشجب تو‏ں منسوب سبئی ناں دے بعض حدیث دے راویاں دا ناں ليتے ہوئے کہندے ہيں : سبیء راویاں ميں تو‏ں من جملہ عبدالله بن هبيرہ سبائی اے ۔

ابن قيسرانی : محمد بن طاہر بن علی مقدسی ( وفات ۵ ٠٧ هء) نے وی ايس‏ے ابو ہبيرہ دے حالات دے بارے ميں ا پنی کتاب “الجمع بین رجال الصحيحين” ميں درج کيا تے جتھے اُتے “صحيح مسلم “کے راویاں دے حالات اُتے روشنی ڈالتاہے عبدالله دے ناں اُتے پہنچ ک‏ے اس دے بارے ميں کہندا اے : عبدالله ابن هبيرہ سبائی مصری نے ابو تميم تو‏ں حدیث نقل کيتی اے ۔

”رہتل الرہتل ” ميں وی ايس‏ے عبد الله اورا س دے تمام استاداں تے شاگرداں دا وی مفصل طور اُتے ذکر کيا اے ۔

ابن حجر ايس‏ے کتاب ميں کہندا اے : علم حدیث دے علماء نے عبد الله بن هبيرہ د‏‏ی توثيق تے تائيد د‏‏ی اے تمام علماء اس موضوع اُتے اتفاق نطر رکھدے ہيں تے اس دے بعد کہندے ہيں : ابن ھبيرہ د‏‏ی پيدائش عام الجماعة یعنی ۴ ٠ هء ميں ا ور وفات ١٢٠ ميں واقع ہوئی اے ۔

ن ےز ابن حجر تقریب الرہتل ميں کہندا اے عبدالله بن ہبيرہ بن اسد سبائی حضرمی مصر دے لوکاں ميں تو‏ں سی اوہ علمائے حدیث د‏‏ی نظر ميں طبقہ سوم دے راویاں ميں باوثوق تے قابل اعتماد شخص اے اس نے ٨١ سال د‏‏ی عمر ميں وفات پائی اے ۔

ان دو کتاباں ميں “ رہتل الرہتل ” تے “ تقریب التہذیب” ميں عبد الله بن ہبيرہ سبائی انہاں راویاں ميں شمار ہويا اے جنہاں تو‏ں صحاح دے مولفين ، سنن مسلم ، ترمذی ، ابو داؤد ،

نسائی تے ابن ماجہ نے حدیث روایت کيتی اے تے احمد حنبل نے اپنی مسند دے باب مسند ابو نضرہ غفاری ميں اس تو‏ں حدیث نقل کيا اے ۔

____________________

١۔ کتاب اکمال ميں راویاں نو‏‏ں ہر قبيلہ دے لغت ميں تعارف کراندے ہيں ۔

٢۔ عمارة بن شبيب سبئی :

وہ سبئی راویاں ميں تو‏ں اک ہور راوی اے جس دا ناں استيعاب ، اسدا لغابہ ، تے اصابہ ميں پيغمبر صلی الله عليہ و آلہ وسلم دے اصحاب د‏‏ی لسٹ ميں ذکر ہويا ا‏‏ے۔

استيعاب دا مولف کہندا اے : عمارة بن شبيب سبائی اصحاب پيغمبر صلی الله عليہ و آلہ وسلم ميں شمار کيا گيا اے تے ابو عبدالرحمان جبلی نے اس تو‏ں حدیث نقل کيا اے ۔

ا سد الغابہ ميں وی عمارة بن شبيب دے بارے ميں ایہی مطالب لکھے گئے ہيں تے اس دے بعد وادھا کيا گيا اے : اس نے رسول خدا صلی الله عليہ وآلہ وسلم تو‏ں حدیث نقل کيا اے ۔ صاحب اسدالغابہ اس سلسلہ ميں گل نو‏‏ں اس بيان اُتے ختم کردے ہيں کہ : سبیء جو “ س”

بدون نقطہ تے اک نقطہ والے “ ب” تو‏ں لکھیا جاندا اے ، اسنو‏ں کہندے ہيں جو سبا تو‏ں منسوب ہوئے۔

صاحب “ الاصابہ” عمارة ابن شبيب دے حالات د‏‏ی تشریح ميں کہندا اے : اوہ ۵ ٠ ئه ميں فوت ہويا اے ۔

معروف کتاب صحيح بخاری دے مؤلف امام بخاری نے وی اس دے حالات د‏‏ی تشریح تے تفصيل اپنی رجال د‏‏ی کتاب ‘ تریخ الکبير ” ميں درج د‏‏ی اے تے اس دے بعد اس تو‏ں اک روایت نقل کرکے اس د‏ی وضاحت کردے ہوئے اس خصوصی حدیث نو‏‏ں ضعيف شمار کيا اے ۔

ابن حجر وی ايس‏ے عمارة بن شبيب سبئی نو‏‏ں کتاب “ رہتل الرہتل ” تے “ تقریب الرہتل ” ميں درج کردے ہوئے کہندا اے : ترمذی و نسائی نے اپنی سنن ميں ا س تو‏ں حدیث نقل کيتی اے ۔

٣۔ ابو رشد بن حنش سبئی :

یہ سبئی راویاں ميں تو‏ں اک ہور راوی اے کہ مسلم نے اپنی صحيح ميں تے نسائی و ترمذی، ابن ماجہ تے ابو داؤد نے اپنی سنن ميں ا س تو‏ں حدیث نقل کيتی اے چونکہ ابن حجر نے وی اس دے ناں نو‏‏ں کتاب “ رہتل الرہتل ” ا ور “ تقریب الرہتل ” ميں درج کياہے تے اسک‏‏ے بارے ميں تے اک دوسرے سبئی راوی دے بارے ميں کہندا اے : عمرو بن حنظلہ سبئی و ابو رشد بن صنعانی صنعا ، یمن دے رہنے والے سن تے باوثوق تے قابل اعتماد ہيں ۔

ذہبی نے وی انہيں مطالب نو‏‏ں اپنی تریخ ميں درج کردے ہوئے وادھا کيا اے کہ اس نے مغرب زمين د‏‏ی جنگ ميں شرکت کيتی تے افریقہ ميں سکونت اختيار د‏‏ی تے ايس‏ے وجہ تو‏ں اس دے بيشتر دوست او ر شاگرد اہل مصر ہيں اس نے افریقہ ميں ١٠٠ هء ميں محاذ جنگ اُتے رحلت د‏‏ی ۔

ابن حکم اپنی کتاب “ فتوح افریقہ ” ميں کہندا اے : جدو‏ں مسلماناں نے “ سردانيہ ” نو‏‏ں اپنے قبضہ ميں ليا ، تاں جنگی غنائم تو‏ں متعلق بہت ظلم کيا تے واپسی اُتے جدو‏ں کشتی ميں سوار ہوئے تاں کشتی دے ڈوبنے د‏‏ی وجہ تو‏ں سب دریا ميں غرق ہوگئے صرف ابو عبدالرحمان جبلی تے حنش بن عبدا لله سبئی بچ گئے کيونکہ انہاں دو افراد نے غنائم جنگی تو‏ں متعلق ظلم ميں شرکت نہيںکيتی سی ۔

۴ ۔ ابو عثمان حبشانی : ١٢ ٦ ئه ميں فوت ہويا اے ۔

۵ ۔ ازہر بن عبدا لله سبئی : ٢٠ ۵ ئه ميں مصر ميں فوت ہويا۔

٦ ۔ اسد بن عبدا لرحمان سبئی اندلسی : اوہ علاقہ “ بيرہ” دا قاضی سی ایہ شخص ۵ ٠ ا هء دے بعد وی زندہ سی ۔

٧۔ جبلہ ابن زہير سبئی : ایہ یمن دا رہنے والا سی ۔

٨۔ سليمان بن بکار سبئی : اوہ وی اہل یمن سی۔

٩۔ سعد سبئی : ابن حجر “ا صابہ” ميں اس دے حالات د‏‏ی تشریح ميں کہندا اے :

واقدی اسنو‏ں انہاں لوکاں ميں تو‏ں جاندا اے جنہاں نے رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم دے زمانہ ميں ا سلام قبول کيا ۔

یہ سن راویاں تے حدیث دے ناقلاں دے چند افراد کہ جنہاں نو‏ں سمعانی تے ابن ماکو نے لفط “سبائی” دے بارے ميں چند ہور سبئی دے نال انہاں دے حالات لکھے ہيں تے انہاں د‏‏ی استاداں تے شاگرداں دا تعارف کرایاہے ۔ جے کوئی شخص رجال تے حدیث د‏‏یاں کتاباں ميں بيشتر تحقيق کرے تاں ہور بوہت سارے راویاں نو‏‏ں پيدا کر ے گا جو قبلہ قحطان تو‏ں منسوب ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں سبئی کہ‏ے جاندے ہيں ۔

نتيجہ دے طور اُتے ایہ راوی تے دسياں ہور راوی سبا بن یشجب بن یعرب قحطان تو‏ں منسوب ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں سبئی کہ‏ے جاندے ہيں ا ور ايس‏ے نسب تو‏ں ،معروف ہوئے ہيں علمائے حدیث و رجال نے انہاں د‏‏ی روایتاں تے ناں نو‏‏ں ايس‏ے عنوان او رنسبت تو‏ں اپنی کتاباں ميں درج کرکے انہاں دے استاداں تے شاگروداں دے بارے ميں مفصل تشریح لکھی اے تے ایہ سبئی راوی دوسری صدی دے وسط تک اکثر اسلامی ملکاں ا ور شہراں ميں موجود سن تے وہيں اُتے زندگی گذارتےتھے تے ايس‏ے عنوان تے نسبت تو‏ں پہچانے جاندے سن ایہ بذات خود لفط سبئی و سبيئہ دے اصلی تے صحيح معنی د‏‏ی علامت اے تے ایہ اس گل کيتی اک ہور دليل اے کہ ےہ لفظ تمام علماء تے مؤلفين دے نزدیک دوسری صدی ہجری دے وسط تک قبيلہ د‏‏ی نسبت اُتے دلالت کردا سی نہ کسی مذہبی فرقہ دے وجود اُتے جو بعد ميں جعل کيا گيا اے ۔

یہ سبئی راوی علمائے حدیث د‏‏ی نظر ميں ا یسے معروف و شناختہ شدہ تے قابل اطمينان ہيں کہ حدیث د‏‏ی صحاح ، سنن تے سند و ہور صاحبان مآخذ و حدیث دے معتبر کتاباں دے مؤلفين نے بغےرکسی شک شبہ، دے انہاں تو‏ں احادیث نقل کيتی ہيں جدو‏ں کہ ایہی علماء اس زمانے ميں شيعہ راویاں د‏‏ی روایتاں تے حدیثاں نو‏‏ں علی ابن ابيطالب عليہ السلام دے شيعہ ہونے دے جرم ميں سختی تو‏ں ردکيا کردے سن تے اس قسم دے راویاں نو‏‏ں ضعيف تے ناقابل اعتبار جاندے سن تے اپنی کتاباں ميں شيعہ راویاں تو‏ں اک وی حدےث نقل نہيں کردے سن اس زمانے ميں اس سبئی راویاں تو‏ں بغےرکسی رکاوٹ دے روایتيں تے احادیث نقل کرکے اپنی کتاباں ميں درج کردے سن اوریہ اس گل کيتی دليل اے کہ سبئيہ انہاں دے زمانے تے نظر ميں قبيلگی نسبت دے علاوہ کسی تے معنی و مفہوم د‏‏ی ضمانت پيش نہيں کردا سی تے ایہ لفظ کسی وی فرقہ و مذہبی گروہ اُتے دلالت نہيں کردا تھاکہ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں تو‏ں احادیث قبول کرنے ميں کوئی رکاوٹ پيش آئے تے انہاں علماء د‏‏ی نظر ميں انہاں تو‏ں نقل احادیث اعتبار دے درجہ تو‏ں گرجائے بلکہ ایہ مفہوم بعد والے زمانے ميں وجود ميں آیا اے چنانچہ خدا د‏‏ی مدد تو‏ں اسيں اگلے حصہ ميں ‘ ‘ تحریف سبيئہ ” دے عنوان تو‏ں اس حقيقت تو‏ں پردہ اٹھائيں گے ۔

سبا تے سبائی دے معنی ميں تحریف

ان السبئية دلت علی الانتساب الی الفرقة المذهبية بعد قرون

سبئےہ جو اک قبيلہ دا ناں سی ، کئی صدیاں دے بعد تحریف ہوکے اک نويں افسانوی مذہب ميں تبدیل ہوگیا اے مؤلف

سبئی قبيلے جيساکہ اساں گزشتہ فصل ميں اشارہ کيا کہ گہری تحقيق اورجانچ پڑتال تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ لفظ “سبئی ” حقيقت ميں قحطان دے قبيلاں کاانتساب اے کہ ایہ قبيلے یمن ميں سکونت کردے سن ليکن بعد ميں بعض علل و عوامل د‏‏ی وجہ تو‏ں جنہاں د‏‏ی تفصيل اسيں اگلے صفحات ميں پيش کرن گے ایہ لفط تحریف ہوک‏ے اک نويں مذہب تو‏ں منسوب ہويا تے ايس‏ے تحریف تے نويں استعمال دے نيتجہ ميں اسلام ميں اک نيااور افسانوی مذہب پيدا ہويا اے کہ حقيقت ميں اس قسم دا کوئی مذہب مسلماناں ميں وجود نہيں رکھدا سی ۔

اس سلسلہ ميں بيشتر تحقيق تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ایہ تغير و تحول تے ایہ تحریف تے لفظاں دا ناجائز فائدہ انہاں ادوار تو‏ں مربوط اے جس ميں سبئی قبيلے یعنی قحطانياں نے--- جو شيعان علی عليہ السلام کہ‏ے جائے سن -- کوفہ ميں اجتماع کرکے جنگ جمل و صفين تے دوسری جنگاں ميں حضرت علی عليہ السلام د‏‏ی نصرت د‏‏ی ،جن دے سردار حسب ذیل سن :

١۔ عمار بن یاسر قبيلہ عنس سبائی تو‏ں سن ۔

٢۔ مالک اشتر تے کميل بن زیاد تے انہاں دے قبيلہ دے افراد دونے ہی قبيلہ نخ و سبائی تو‏ں سن

٣۔ حجر بن عدی کندی اورا ن دے قبيلہ دے افراد اورا ن دے دوست و احباب جوان دے نال سن سبائی سن ۔

۴ ۔ عدی بن حاتم طائی اورا ن دے قبيلہکے ا فراد سبائی سن ۔

۵ ۔ قيس بن سعد بن عبادہ خزرجی کہ قبیلے سبائی دے خانداناں ميں تو‏ں سن تے دوسرے لوک جو قبيلہ خزرج تو‏ں انہاں دے نال سن سبائی سن ۔

٦ ۔ خزیمہ بن ثابت ذو الشہادتين تے حنيف دے بيٹے سہل و عثمان سب سبائياں ميں تو‏ں سن ايس‏ے طرح قبيلہ اوس دے افراد جوان دے نال سن سبائی سن ۔

٧۔ عبدالله بدیل ، عمرو بن حمق ، سليمان بن صرد تے انہاں دے قبيلہ دے افراد اوہ سب خزاعی سبائی سن ۔

جی ہاں ، ایہ لوک تے انہاں دے قبيلاں دے دوسرے دسياں ہزار افراد قبيلہ سبائی تو‏ں منسوب ہيں ، ایہ لوک خاندان اميہ دے سخت مخالف سن عثمان دے دوران تو‏ں لےکر امياں د‏‏ی حکومت دے آخری دن تک ایہ لوک علی عليہ السلام تے انہاں دے خاندان دے دوستدار سن انہاں لوکاں نے اپنی زندگی دے آخری لمحات تک حضرت علی عليہ السلام تے انہاں دے خاندان د‏‏ی حمایت تے طرفداری د‏‏ی ،اور ايس‏ے راہ ميں اپنی جان وی نچھاو‏ر کرپائی ۔

لفظ سبئی ميں تحریف دا آغاز

جيسا کہ اساں وضاحت کيتی کہ علی عليہ السلام دے اکثر چاہنے والے تے شيعہ،

قحطانی سن تے ایہ قحطانی “ سبا” تو‏ں منسوب سن ۔ ايس‏ے نسب د‏‏ی وجہ تو‏ں علی عليہ السلام دے دشمن پہلے دن تو‏ں زیاد بن ابيہ د‏‏ی کوفہ ميں حکومت دے زمانہ تک نسبت نو‏‏ں اک قسم د‏‏ی برائی تے شرم ناک نسبت دے عنوان تو‏ں پيش کردے سن تے لفظ “ سبی” جو اس نسبت د‏‏ی دلالت کردا سی سرزنش و ملامت دے وقت شيعہ علی د‏‏ی جگہ اُتے حضرت علی عليہ السلام تمام پيرو و شيعاں نو‏‏ں “ سبا” تو‏ں نسبت دیندے سن ۔ اس طرح اس لفظ نو‏‏ں اپنے اصلی معنی تو‏ں دور کرکے اک دوسرے معنی ميں استعمال کردے سن ۔

مندرجہ ذیل خط ميں آپ ملاحظہ فرمائيں گے کہ زیاد بن ابيہ نے جو خط کوفہ تو‏ں معاویہ نو‏‏ں لکھیا اے ایداں دے افرادکے بارے ميں ایہی لقب اورعنوان استعمال کيا اے جو کدی سبئی نہيں سن حقيقت ميں ایہ پہلاموقع سی کہ لفظ“ سبئی” اپنے اصلی معنی ---جو یمن ميں ا یک قبيلہ دا ناں سی ---سے تحریف ہويا تے علی ابن ابيطالب عليہ السلام دے تمام دوستداراں تے طرفداراں کيلئے استعمال ہونے لگیا حقيقت ميں ایہ روداد اس لفظ ميں تحریف دا آغاز اے ملاحظہ ہوئے اس خط دا متن:

بسم الله الرحمن الرحيم

بندہ خدا معاویہ امير المؤمنين دے نام: اما بعد! خداوند عالم نے امير المؤمنين معاویہ اُتے احسان فرمایا اورا س دے دشمناں نو‏‏ں کچل دے رکھ دتا تے جو اس د‏ی مخالفت کردے سن انهيں بدبخت تے مغلوب کردتا ، انہاں “ ترابيہ ” اور“ سبائيہ ” ميں تو‏ں چند باغی و سرکشی افراد حجر بن عدی د‏‏ی سردکردگی ميں امير المؤمنيں د‏‏ی مخالف اُتے اتر آئے ہيں تے مسلماناں د‏‏ی صف تو‏ں جدا ہوک‏ے ساڈے خلاف جنگ و نبرد آزمائی کاپرچم بلند کردتا ،ليکن خداوند عالم نے ہميں انہاں اُتے کامياب تے مسلط کردتا کوفہ دے اشراف و بزرگ اس سرزميں خير افراد تے متدین و نيکو کار لوک جنہاں نے انہاں دے فتنہ و بغاوت نو‏‏ں اپنی اکھاں تو‏ں دیکھیا سی تے انہاں د‏‏ی کفر آميزگلاں نو‏‏ں سنیا سی ، نو‏‏ں ميں نے بلیا ک‏ے انہاں تو‏ں شہادت طلب کيت‏‏ی ، انہاں نے انہاں دے خلاف شہادت تے گواہی دتی ۔ ہن ميں اس گروہ دے افراد نو‏‏ں امير المؤمنين عليہ السلام د‏‏ی خدمت ميں بھيج رہیا ہاں شہر دے جس متدین تے قابل اعتماد گواہاں نے انہاں دے خلاف شہادت دتی اے ميں نے انہاں دے دستخط نو‏‏ں اس خط دے آخر ميں ثبت کيا اے “

ہم مشاہدہ کردے ہيں کہ اس خط ميں زیاد نے حجر تے اُنہاں اس دے ساتھياں نو‏‏ں ترابيہ و سبائيہ ناں تو‏ں یادکیا اے تے انہاں دے ہمشہریاں تو‏ں انہاں دے خلاف شہادت طلب کيت‏‏ی اے لهذا اُنہاں ميں تو‏ں کئی افراد نے شہادت دے ک‏‏ے زیاد د‏‏ی رضامندی تے خوشنودی حاصل کيتی اے انہاں د‏‏ی اس شہادت دے مطابق اک شہادت نامہ وی مرتب کرکے معاویہ دے پاس بھيجا گيا اے ۔

طبری د‏‏ی روایت دے مطابق شہادت نامہ دا متن طبری نے زیاد د‏‏ی طرف تو‏ں ریکارڈ تے شہادت نامہ مرتب کرنے دے بارے ميں ایويں ذکر کيا اے:

زیاد بن ابيہ نے حجر تے انہاں دے ساتھياں نو‏‏ں زیر نظر رکھیا انہاں ميں تو‏ں بارہ افرد نو‏‏ں گرفتار کرکے جيل بھيج دتا اس دے بعد قبیلے دے سرداراں تے قوم دے بزرگاں نو‏‏ں دعوت دتی تے انہاں تو‏ں کہیا کہ جو کچھ تسيں لوکاں نے حجرکے بارے ميں دیکھیا انہاں دناں کوفہ ميں اہل مدینہ دا سردار “عمر بن حریث” تمےم تے ہمدان دے سردار “ خالد بن عرفہ” تے “قيس بن وليد بن عبد بن شمس بن سفےرہ ”ربيعہ تے کندہ دا سردار ابو بردة ابن ابی موسی اشعری سی اوہ اس دے علاوہ قبيلہ “مذحج و اسد ” دا وی سردار سی ۔

ان چار افراد نے ابن زیاد د‏‏ی درخواست اُتے حسب ذیل شہادت دی:

” اسيں شہادت دیندے ہيں کہ حجر بن عدی کئی افراد نو‏‏ں اپنے گرد جمع کرکے خليفہ (معاویہ ) دے خلاف کھلم کھلا دشنام تے بد گوی کردا اے لوکاں نو‏‏ں اس دے خلاف جنگ کرنے د‏‏ی دعوت دیندا اے نيزدعویٰ کردا اے کہ خاندان ابوطالب دے علاوہ کسی ميں خلافت د‏‏ی صلاحيت نہيں اے اس نے شہر کوفہ ميں بغاوت کرکے امير المؤمنين (معاویہ ) دے گورنر نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں کڈ باہر کيا اے اوہ ابو تراب ( علی عليہ السلام ) د‏‏ی ستائش کردا اے تے کھلم کھلا اس اُتے درود بھيجتا اے تے اس دے مخالفاں تے دشمناں تو‏ں بيزاری دا اظہار کردا اے اوہ افرادجنہاں نو‏ں پھڑ کر جيل بھيج دتا گیا اے اوہ سب حجر دے اکابر اصحاب ميں ہيں تے اس دے نال اسيں فکر وہم عقيدہ ہيں “

طبری کہندا اے:

” زیاد نے شہادت نامہ او ر گواہاں دے ناں اُتے اک نظر ڈال کر کہیا: ميں گمان نہيں کردا ہاں کہ ایہ شہادت نامہ مير ی مرضی دے مطابق فيصلہ کن تے مؤثر ہوئے گا ميں چاہندا ہاں کہ گواہاں د‏‏ی تعداد انہاں چار افراد تو‏ں بيشتر ہوئے تے اس کےمتن ميں وی کچھ تبدیلياں د‏‏ی جائيں ۔

اس دے بعد طبری اک دوسرے شہادت نامہ نو‏‏ں نقل کردا اے جسنو‏ں زیاد نے خود مرتب کرکے دستخط کرنے کيلئے گواہاں دے ہتھ ميں دتا سی اس دا متن حسب ذیل اے:

بسم الله الرحمن الرحيم

ابو بردة ابن موسیٰ ، اس مطلب کيت‏‏ی گواہی دیندا اے تے اپنی گواہی اُتے خدا نو‏‏ں شاہد قراردےتا اے کہ حجر بن عدی نے خليفہ د‏‏ی اطاعت و پيروی کرنے تو‏ں انکار کيا اے تے اس نے مسلماناں د‏‏ی جماعت تو‏ں دوری اختيار د‏‏ی اے اوہ کھلم کھلا خليفہ اُتے لعنت بھيجتا اے کئی لوکاں نو‏‏ں اپنے گرد جمع کرکے کھلم کھلا معاویہ دے نال عہد شکنی تے اسنو‏ں خلافت تو‏ں معزول کرنے کيلئے دعوت دیندا اے تے انهيں جنگ و بغاوت اُتے اکساندا اے اس طرح خداوند عالم تو‏ں اک وڈے کفر دا مرتکب ہويا اے (۱)

زیاد نے اس شہادت نامہ نو‏‏ں مرتب کرنے دے بعد کہیا: تسيں سب نو‏‏ں ايس‏ے طرح شہادت دینی چاہیدا خدا د‏‏ی قسم ميں کوشش کراں گا کہ اس احمق( حجر ) دا سر قلم کيا جائے ۔

اس لئی چار قبيلاں دے سرداراں نے اپنی شہادت بدل دتی تے ابو بردة دے شہادت نامہ دے مانند اک دوسر اشہادت نامہ مرتب کيا۔ اس دے بعد زیاد نے لوکاں نو‏‏ں دعوت دتی تے حکم دتا کہ تسيں لوکاں نو‏‏ں وی انہاں چار افردکی طرح شہادت دینا چاہئیاس دے بعد طبری کہندا اے:

زیاد نے کہیا ےہاں اُتے : پہلے قریش دے افراد تو‏ں شہادت لو ، تے پہلے انہاں لوکاں دا ناں لکھنا کہ ساڈے نزدیک ( معاویہ ) عقيدہ دے لحاظ تو‏ں سالم تے خاندان اميہ دے نال دوستی ميں مستحکم تے معرو ف ہيں ۔ زیاد دے حکم دے مطا بق ستر افراد د‏‏ی گواہی نو‏‏ں حجر تے اُنہاں دے اصحاب دے خلاف ثبت کيا گيا۔

ا س دے بعد طبری چندگواہاں دے ناں ذکر کردا اے جوعبارت ہيں : عمر بن سعد،شمربن ذی الجو شن،ثبث بن ربعی اورزحر بن قيس۔

طبری ہور کہندا اے : شداد ابن منذر بن حارث معروف بہ“ابن بزیعہ ” جسنو‏ں اُس د‏‏ی ماں تو‏ں نسبت دتا جاندا تھا،نے وی اس شہادت نامہ اُتے دستخط د‏‏ی ۔تو زیاد نے کہیا :کيا اس دا نو‏‏ں ئی باپ نہ تھاجس د‏‏ی طرف اس د‏ی نسبت دتی جاندی؟

اسنو‏ں گواہاں د‏‏ی لسٹ تو‏ں حذف کردو انہاں نے کہیا: یا امير! اس دا اک بھائی اے جس دا ناں حضين بن منذر اے تے باپ تو‏ں نسبت رکھدا اے زیاد نے کہیا : شداد نو‏‏ں وی اس دے باپ تو‏ں نسبت دو تے کہو شداد بن منذر تاں فیر کےاں اسنو‏ں ابن بزیعہ کہندے ہو؟ ایہ روداد جدو‏ں ابن بزیعہ دے کاناں تک پہنچی تاں اوہ ناراض ہويا اوربے ساختہ بولا : امان ہو! زنا زادہ تو‏ں افسوس ہو! اس اُتے کيا اس د‏ی ماں سميہ اس دے باپ تو‏ں زیادہ معروف نہيں سی ؟ خدا د‏‏ی قسم اسنو‏ں اپنی ماں د‏‏ی شہرت تے باپ تو‏ں نامعلوم ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ہميشہ اس د‏ی ماں تو‏ں نسبت دتی جاندی سی اوروہ ابن سميہ تو‏ں معروف سی ۔

شہادت نامہ دا جھٹلیانا فیر تو‏ں طبری کہندا اے:

” شہادت نامہ ميں موجود ناواں تے دستخطےآں ميں اک شریح بن حارث تے دوسرا شریح بن هانی سی ليکن انہاں دونے نے اپنے دستخط نو‏‏ں جھٹلایا ۔ شریح بن حارث کہندا اے : زیاد نے حجر دے بارے ميں میرے تو‏ں سوال کيا ميں نے اسنو‏ں کہیا: حجر ایسا شخص اے جودن نو‏‏ں روزہ رکھدا اے تے راتاں نو‏‏ں پروردگار د‏‏ی عبادت ميں مشغول رہندا اے ۔

____________________

١۔ ابو موسی دے بيٹے دے ایتھ‏ے اُتے کفر تو‏ں مراد معاویہ د‏‏ی بيعت کرنے تو‏ں انکار تے معاویة نو‏‏ں خلافت تو‏ں معزول کرنا اے اس دے مانند ، حجاج دا بيان اے جو اس نے ابن زبير دے بارے ميں اس دے قتل دے بعد اپنے خطبہ دے ضمن ميں کہیا؛ لوگو ! عبد الله بن زبير پہلے اس امت دے نيک لوکاں ميں تو‏ں سی ایتھ‏ے تک کہ خلافت دا خواہشمند ہويا تے خلافت دے عہدہ داراں تو‏ں نبرد آزما ہويا تے حرم خدا ميں کفر و الحاد دا راستہ اختيار کيا خداوند ٣٣١ ) فیر حجاج نے ابن زبيرکی ماں تو‏ں / عالم نے وی عذاب آتش دا مزہ اسنو‏ں چکها دتا ( تریخ ابن کثير ٨١٣٦ ) ایہ بالکل / مخاطب ہوک‏ے کہیا؛ تمہار ابيٹا خانہ خدا ميں کفر و الحاد دا مرتکب ہوئے اہے ( اسلام د‏‏ی تریخ ذہبی ٣

واضح اے کہ حرم الہی تو‏ں ابن زبير دے کفر و الحاد تو‏ں حجاج دا مقصد اس د‏ی بنی اميہ د‏‏ی منحوس خلافت تو‏ں مخالفت ا‏‏ے۔

ليکن ، شریح بن ہانی کہندا اے : جدو‏ں ميں نے سنیا کہ حجر بن عدی دے خلاف ميرے جعلی دستخط کيتے گئے ہيں تے ميری شہادت وی ثبت کيتی گئی اے تاں ميں نے اس شہادت نامہ نو‏‏ں جھٹلایا تے اسنو‏ں جعل کرنے والےآں د‏‏ی مذمت کيتی ،شریح بن ہانی نے معاویہ دے ناں ذا‏تی طور اُتے اک خط وی لکھیا اورا تو‏ں وائل بن حجر دے توسط تو‏ں اس دے پاس بھيجا تے اس خط دا مضمون ایہ سی:

” معاویہ ! مینو‏ں __________اطلاع ملی اے کہ زیاد نے حجرکے خلاف اپنے خط ميں ميرے دستخط وی ثبت کيتے ہيں ، ليکن ایہ شہادت تے دستخط جعلی ہيں ،حجر دے بارے ميں ميری صریح شہادت ایہ اے کہ اوہ نماز پڑهتا اے امر بمعروف و نہی عن المنکرکردا اے ،اس دتی جان و مال محترم تے اسنو‏ں قتل کرنا حرام اے ہن تسيں جانو چا اے اسنو‏ں قتل کرو یا آزاد“

جب معاویہ نے شریح دے خط نو‏‏ں پڑها تاں اس نے کہیا: شریح نے اس خط دے ذریعہ اس شہادت تو‏ں اپنے آپ نو‏‏ں وکھ کيا اے اس دے علاوہ ابن زیاد نے جنہاں افراد دا ناں شہادت نامہ ميں لکھیا سی انہاں ميں سری بن وقاص حارثی وی سی ، ليکن اسنو‏ں اس شہادت دے بارے ميں علم نہيں سی۔

مغيرہ دے دوران حجر ابن عدی دا قيام

کان حجر من اعيان الصحابة یکثرالامر بالمعروف و النهی عن المنکر

حجر بن عدی پيغمبر اکرم صلی الله عليہ و آلہ وسلم دے بزرگ صحابياں ميں تو‏ں سن اوہ امر بالمعروف تے نہی عن المنکر کثرت تو‏ں کردے سن ۔ مؤرخين گزشتہ فصل ميں حجر تے انہاں دے ساتھياں د‏‏ی گل چلی اساں کہیا کہ زیاد بن ابيہ د‏‏ی انہاں دے نال گتهم گتھا ہوئی ،زیاد نے انهيں گروہ نو‏‏ں ‘ ‘ترابيہ و سبيئہ ” دا ناں دیااور انہاں دے خلاف مقدمہ چلایا انہاں دے خلاف کئی لوکاں تو‏ں شہادت لی تے آخرکار افسوسناک تے دلخراش صورت ميں ا نهيں قتل کرڈالیا ۔

اب اسيں اس فصل ميں حجر ابن عدی دا تعارف کرائيں گے کہ اوہ کون ہيں ؟ تے انہاں دے سبئی ہونے دا سر چشمہ کتھے تو‏ں اے ؟ زیاد بن ابيہ انهيں کياں تے کيسے سبئی دسدا اے ؟

حجر کون ہيں ؟

حجر بن عدی بن معاویہ ، قبیلے سبا بن یشجب دے خاندان معاویة بن کندہ نال تعلق رکھدے سن رجال تے تشریح د‏‏یاں کتاباں ، جيسے : “ طبقات ابن سعد ” ، “ اسد الغابہ ” تے ‘ ‘اصابہ ” ميں انہاں دے بارے ميں ایويں آیا اے : حجر تے اس دے بھائی هانی مدینہ ميں داخل ہوئے تے پيغمبر اسلام صلی الله عليہ و آلہ وسلم دے حضور دین اسلام قبول کيا حجر نے جنگ “

قادسيہ ”(۱) ميں شرکت کيتی تے “ مرج عذرا ”(۲) انہاں دے ہتھو‏ں فتح ہويا۔

____________________

١۔ قادسيہ مسلماناں د‏‏ی ایرانياں دے نال اک جنگ اے ایہ جنگ خلافت عمر ميں سعد بن ابی وقاص د‏‏ی سپہ سالاری ميں عراق ميں واقع ہوئی ۔

٢۔ مرج عذرا دمشق دے نزدیک اک وڈی آبادی سی ۔

ا بن سعد طبقات ميں کہندا اے :

”حجر اُنہاں لوکاں ميں تو‏ں ہيں جنهاں نے دوران جاہليت و اسلام دونے دیکھیا اے اوہ اک مؤثق تے قابل اعتماد شخص سن حضرت علی عليہ السلام دے علاوہ کسی اورسے حدیث نقل نہيں کردے سن “

حاکم ، مستدرک ميں کہندا اے:

”حجر ، پيغمبر اسلام دے اصحاب ميں تو‏ں اک شائستہ صحابی سن ، انہاں دا سالانہ وظيفہ دو ہزار پنج سو سی اوہ اصحاب ميں اک عادل تے تارک دنيا شخص سن ”۔

صاحب استيعاب کہندا اے:

”حجر پيغمبر اسلام صلی الله عليہ وآلہ وسلم دے اصحاب ميں تو‏ں سن اوہ اک ایسا شخص سی جس د‏‏ی دعا بارگاہ الہی ميں قبول ہُندی سی اوہ اصحاب دے درميان “ مستجاب الدعوہ ”

کے ناں تو‏ں مشہور ہوچکے سن “

صاحب اسد الغابہ کہندا اے :

”حجر اصحاب پيغمبر صلی الله عليہ و آلہ وسلم دے درميان معروف ، باشخصيت تے با فضيلت اصحاب ميں تو‏ں سن ایہ جنگ صفين ميں امير المؤمنين علی عليہ السلام د‏‏ی رکاب ميں قبيلہ کندہ دا پرچم انہاں دے ہتھ ميں سی جنگ نہروان ميں وی ميسرہ د‏‏ی کمانڈ انہاں دے ہتھ ميں سی جنگ جمل ميں وی انهاں نے شرکت کيتی اے حجر، پيغمبر صلی الله عليہ و آلہ وسلم دے بزرگ اصحاب ميں شمار ہُندے سن ۔

اس دے بعد صاحب اسدا لغابہ وادھا کردا اے :” اوہ حجر خير دے ناں تو‏ں معروف و مشہور ہيں ۔

سير اعلام النبلاء ميں آیا اے:

”حجر ، اک انتہائی شریف تے بزرگوار شخص سن اپنے قبيلہ ميں انتہائی بااثر تے قابل اطاعت فردتھے امر بمعروف تے نہی عن المنک‏ر ک‏ے موضوع نو‏‏ں کافی اہميت دیندے سن تے اسنو‏ں شجاعت ، شہامت تے کسی قسم دے خوف و ہراس دے بغير نافذ کردے سن ۔ نہی عن المنکر ميں تمام مسلماناں تو‏ں پيش قدم سن علی عليہ السلام دے نيک تے جانثار شيعاں ميں شمار ہُندے سن جنگ صفين ميں علی عليہ السلام دے کمانڈراں ميں تو‏ں اک سن اپنے زمانہ دے صالح تے شائستہ لوک ميں شمار ہُندے سن ۔

ذہبی د‏‏ی ‘ اسلام د‏‏ی تریخ ” ميں آیا اے:

حجر ، پيغمبر اسلام صلی الله عليہ و آلہ وسلم دے صحابی تے “وفادت”(۱) دے افتخار تو‏ں سرفراز سن اوہ مدینہ آئے ، اپنی مرضی تو‏ں اسلام د‏‏ی تعليمات دا نزدیک تے دقت تو‏ں مشاہدہ کيا ، اپنی فکر و تشخيص تو‏ں اسنو‏ں پسند کيا تے اسنو‏ں رضاکارانہ طو اُتے قبول کيا اوہ پاک زاہد افراد ميں تو‏ں اک سن ہميشہ با طہارت تے با وضو رہیا کردے سن امر بمعروف تے نہی عن المنکر اُتے دوسرےآں تو‏ں زیادہ عمل پيرا سن “

ابن کثير اپنی تریخ ميں کہندا اے:

” حجر بن عدی اسلام قبول کرنے کيلئے مدینہ ميں رسول خدا صلی الله عليہ وآلہ وسلم د‏‏ی خدمت ميں حاضر ہوئے۔ اوہ زاہد تے پرہيز گار ترین بندگان خدا ميں تو‏ں سن، تے برا وبوالدتی دا مصداق تے شاہکار سن ۔ اوہ کثير الصلوٰة ا ور کثير الصوم سن انہاں دا وضو کدی باطل نہيں ہُندا سی مگر ایہ کہ اوہ فوراً وضو کردے سن اورجب وی وضو کردے سن اس کےبعد کوئی نماز بجالاندے سن “ا صابہ ميں آیا اے ؛”حجر ، علی ابن ابيطالب عليہ السلام دے اصحاب تے شيعاں ميں تو‏ں سن، انہاں دا علی عليہ السلام تو‏ں چولی دامن دا نال سی ابوذر د‏‏ی وفات دے وقت ربذہ ميں انہاں دے سراہنے موجود سن “صاحب اصابہ نے کہیا اے:

”جس وقت حجر نو‏‏ں شام لے جایا جارہاتھا انهےں غسل جنابت دے لئی پانی د‏‏ی ضرورت پئی اپنے مامور تو‏ں کہیا: ميرے پينے دے پانی دے کل دے حصہ نو‏‏ں مینو‏ں اس وقت دیدو تو‏ں کہطہارت کرلاں ( غسل کرلاں ) مامور نے کہیا: ڈردا ہاں کل پياس تو‏ں مرجاؤ گے تے معاویہ ہميں سرزنش کرکے سزادے گا ۔

صاحب اصابہ دا کہنا اے : جدو‏ں مامور نے پانی دینے تو‏ں انکار کيا تاں حجر نے بارگاہ الہی ميں دعا کيتی اس دے بعد بادل دا اک ٹکڑا سر اُتے نمودار ہويا تے اِنّی بارش ہوئی کہ اس تو‏ں انہاں د‏‏ی حاجت پوری ہوگئی اس دے ساتھياں نے جدو‏ں ایہ روداد دیکھی تاں کہیا: حجر ! تسيں تاں “

مستجاب الدعوة’ ’ ہوئے ، تمهاری دعا اس طرح بارگاہ الہی ميں قبول ہُندی اے لہذا خداوند عالم تو‏ں دعا کرؤ تو‏ں کہ ہميں ظالماں تو‏ں نجات دے حجر نے کہیا : “اَللّٰهم خر لنا” پروددگارا !جو کچھ

ساڈے لئے مصلحت ہوئے اوہی عطا کر، کيونکہ اسيں تيری چاہت دے خواہاں ہيں ۔

ی ہ سن حجر تے انہاں د‏‏ی شخصيت نيز انہاں دے سبائی ہونی د‏‏ی داستان

مغيرہ دے خلاف حجر دا قيام طبری ۵ ١ هء دے حوادث د‏‏ی پہلی فصل تے حجر تے اُنہاں دے ساتھياں د‏‏ی روداد د‏‏ی فصل ميں ایويں نقل کردا اے:

____________________

١۔ وفادت : پيغمبر صلی الله عليہ و آلہ وسلم دے زمانے ميں جے کوئی شخص اسلام قبول کرنے کيلئے مدینہ ميں داخل ہُندا سی تے اپنی مرضی و تشخيص تو‏ں اسلام نو‏‏ں قبول کردا سی تو‏ں “ وفادت ” کہندے سن ۔ پيغمبر صلی الله عليہ و آلہ وسلم دے زمانے ميں ایہ عمل اک ممتاز تے بلند افتخار منیا جاندا سی۔

جب ۴ ١ ئه دے ماہ جمادی ميں معاویہ نے مغيرہ بن شعبہ نو‏‏ں کوفہ دے گورنر دے طور اُتے انتخاب کرنا چاہیا تواسنو‏ں اپنے پاس بلايا اورکہیا: مغيرہ ! ميں چاہندا سی بوہت سارے مطالب دے بارے ميں تینو‏ں یاددہانی کراواں تے متعدد وصيتيں کراں ليکن ہن انہاں گلاں نو‏‏ں نظر انداز کردا ہاں کيونکہ تيری بصيرت تے کارکردگی اُتے کافی اعتماد و اطمينان رکھدا ہاں اورمینو‏ں توقع اے کہ جس ميں ساڈی رضا مندی ہوئے تے جس چيز تو‏ں ساڈی حکومت ترقی کرے گی تے رعيت دے امور د‏‏ی مصلحت وابستہ ہو، اسنو‏ں ہی انجام دو گے تے اس دے مطابق عمل کرو گے، ليکن اس دے باوجود اک نکتہ د‏‏ی طرف اشارہ کرنے اُتے مجبور ہاں کہ جسنو‏ں ہميشہ پيش نظر رکھنا تے اسنو‏ں ميری اہ‏م ترین وصيت سمجھ کر اس د‏ی انجام پینڈو ميں کسی قسم د‏‏ی غفلت تے لا پروائی تو‏ں کم نہ لينا تے اوہ ایہ اے کہ کسی وقت علی د‏‏ی بد گوئی کرنے تے انهےں برا بهلا کہنے تو‏ں دست بردار نہ ہونا تے عثمان د‏‏ی تعریف و توصيف ميں کوتاہی نہ کرنا، علی دے مننے والےآں د‏‏ی عيب جوئی کرنے تے انہاں پراعتراض کرنے، اس دے شيعاں د‏‏یاں گلاں اُتے توجہ نہ دینے تے عثمان دے تابعےن تو‏ں پيار و محبت تو‏ں پيش آنے نيز انہاں دے تقاضاں تے مطالبا ت اُتے توجہ دینے نو‏‏ں اپنے پروگرام دا حصہ قرار دینا ۔

مغيرہ نے معاویہ دے جواب ميں کہیا: ميں اپنے کم ميں تجربہ کار تے تربيت یافتہ ہاں تسيں تو‏ں پہلے دوسرےآں د‏‏ی طرف تو‏ں وی مختلف عہدےآں اُتے فائز رہ چکيا ہاں ميں نے انہاں دے لئی وی شائستہ خدمات انجام دتی ہيں تے مجموعی طور اُتے گذشتگان ميں تو‏ں کسی نے وی ميرے کم دے سلسلہ ميں ميری سرزنش تے ملامت نہيں د‏‏ی اے کيونکہ جو وی ذمہ داری مجھ اُتے ڈال دتی جاندی اے اسنو‏ں انجام دینے ميں توقع تو‏ں زیادہ تلاش تے کوشش کردا ہاں ،اب تسيں وی ميرا امتحان لوگے تے دیکھ لو گے کہ ميں ا س امتحان ميں پاس ہوک‏ے ستائش تے تجليل دا مستحق بن جاندا ہاں یا فيل ہوک‏ے سرزنش تے ملامت دا حقدار ۔

معاویہ : جاندا ہاں تيری سر گرمی تے کارکردگی ساڈی خوشنودی دا باعث ہوئے گی ۔

اس دے بعد طبری کہندا اے : “ مغيرہ ، معاویہ د‏‏ی طرف تو‏ں ست سال تو‏ں زیادہ عرصہ تک گورنری دے عہدہ اُتے فائز رہیا ۔ اس مدت ميں اس نے ریاست تے حکمرانی کيت‏ی بہترین روش نو‏‏ں اپنایا لوکاں د‏‏ی مصلحت ، بہبودی تے آسائشکا خیال رکھدا سی، ليکن اس مدت ميں معاویہ دے حکم دے مطابق ہر چيز تو‏ں بيشتر اس نکتہ اُتے خاص توجہ دیندا سی تے ہر موضوع تو‏ں بيشتر اس ميں سعی و کوشش کردا سی کہ علی عليہ السلام د‏‏ی مذمت کرنے تے انہاں د‏‏ی بد گوئی کرنے ميں کوتاہی نہ کرے عثمان دے قاتلاں پرلعنت بھيجنے ميں اک لمحہ وی غفلت نہ کرے عثمان کيلئے دعا کرنے ميں انہاں کيلئے طلب رحمت و مغفرت کرنے ميں انہاں د‏‏ی تے انہاں دے دوستاں د‏‏ی تعریف و تمجيد کرنے ميں کسی قسم دا بخل نہ کرے ۔ جدو‏ں حجر بن عدی مغيرہ د‏‏ی علی عليہ السلام دے بارے ميں اس سخت سرزنش تے لعنت و نفرین نو‏‏ں سندے سن تاں کہندے سن ۔ خداوند عالم تجھ اُتے لعنت تے سرزنش کرے نہ کہ علی عليہ السلام تے اُنہاں دے مننے والےآں پر۔

اک دن مغيرہ تقریر کررہیا سی تے شعلہ بيانی دے نال بولدے بولدے علی عليہ السلام تے انہاں دے دوستداراں د‏‏ی بد گوئی کرنے لگااور عثمان د‏‏ی تعریف و تمجيد ميں مصروف ہوگيا حجر بن عدی لوکاں دے درمیان تو‏ں اٹھیا کر کھڑے ہوگئے تے بلند آواز ميں بولے کہ خداحکم دیندا اے کہ انصاف د‏‏ی رعایت کرو، سچی گواہی دو ، ميں شہادت دیندا ہوکہ جس د‏‏ی تسيں سرزنش او ر بدگوئی کررہے ہوئے اوہ فضيلت دا مستحق اے تے جس د‏‏ی تسيں تعریف و تمجيد کردے ہوئے اوہ مذمت تے سرزنش کيلئے سزاوار تر اے ۔

مغيرہ نے جدو‏ں حجر دا بيان سنیا تاں بولا: اے حجر ! جدو‏ں تک ميں تيرا فرمانروا ہاں تسيں آسائش ميں ہوئے اے حجر افسوس اے تسيں پرحاکم ---معاویہ ---کے خشم تو‏ں ڈرو ، اس د‏ی طاقت تے غضب تو‏ں چشم پوشی نہ کرو کيونکہ سلطان دے خشم د‏‏ی اگ کدی تسيں جيسے بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں اپنی لپيٹ ميں لے ک‏ے نگل جاندی اے ۔

ا س طرح مغيرہ بعض اوقات حجر نو‏‏ں ڈراندا اوردهمکاندا سی تے سختی تے سزا دے بارے ميں انهےں تہدید کردا سی تے کدی کدی اغماض تے چشم پوشی تو‏ں پيش آندا سی ایتھ‏ے تک کہ مغيرہ د‏‏ی حکمرانی دے آخری ایام آپہنچے فیر تو‏ں اک دن مغيرہ نے اپنی تقریر دے دوران علی عليہ السلام تے عثمان دے بارے ميں بولی کهولی تے ایويں کہیا؛ خداوندا! عثمان بن عفان اُتے اپنی رحمت نازل کرے تے اسنو‏ں بخش دے تے اس دے نيک اعمال د‏‏ی بہترین جزا دے کيونکہ اس نے تيری کتاب اُتے عمل کيا تے پيغمبر صلی الله عليہ و آلہ وسلم د‏‏ی سنت د‏‏ی پيروی د‏‏ی تے ساڈی پراکندگی نو‏‏ں اتحاد وا تفاق ميں تبدےل کيا تے ساڈے خون د‏‏ی حفاظت کيتی تے خود مظلوم تے بے گناہ مارے گئے پروردگارا !تو اسنو‏ں ، اس دے مننے والےآں ، دوستاں تے خونخواہاں نو‏‏ں بخش دے ۔

مغيرہ نے اپنی تقریر دے اختتام پرعثمان دے قاتلاں اُتے لعنت بھيجی ایتھ‏ے اُتے حجر اٹھیا

کھڑے ہوئے تے مغيرہ اُتے ایسی فریادبلند د‏‏ی کہ مسجد دے اندر تے باہر موجود سب لوکاں نے انہاں د‏‏ی آواز سن لی ،انهاں نے مغيرہ تو‏ں مخاطب ہوک‏ے چيختے پکاردے ہوئے کہیا؛ تسيں اپنے بوڑهاپے د‏‏ی وجہ تو‏ں سے نہيں سمجھدے ہوئے کہ کس دے نال الجه رہے ہواور جھگڑا کررہے ہو؟ اے مرد ! حکم دے تو‏ں کہ بيت المال تو‏ں ميرا وظيفہ مینو‏ں دیاجائے کياں کہ تيرے حکم تو‏ں ميرا حق میرے تو‏ں روکاگياہے ۔ جدو‏ں کہ تینو‏ں ایہ اختيار نہيں اے اورساڈے نال تسيں نے ظلم کيا ا‏‏ے۔ سابق گورنر ایسا نہيں کردے سن تے اس قسم د‏‏ی جرات و جسارت نہيں کردے سن ۔ تسيں نے ہن حد تو‏ں زیادہ تجاوز کيا اے تے ایتھ‏ے تک پہنچے ہوئے کہ امير المؤمنين علی عليہ السلام د‏‏ی مذمت اورسرزنش کردے ہوئے تے ظالماں د‏‏ی مدح و ثنا کردے ہو!!

حجر دے مقابل ميں مغيرہ د‏‏ی سياست طبری کہندا اے:

جب حجر د‏‏ی گل ایتھ‏ے تک پہنچی تاں مسجد ميں دو تہائی لوک کھڑے ہوگئے تے اک آواز ميں کہیا: جی ہاں ،صحيح اے مغيرہ ! خداکی قسم حجر سچ کہندا اے تے حق دا دفاع کررہیا اے تيری ایہ باتيں ساڈے لئے کوئی فائدہ نہيں رکھدی ہيں ، حکم دو تو‏ں کہ ساڈے حصہ نو‏‏ں بيت المال تو‏ں ادا کرن ا ور یہيں اُتے هماریا حق دیداں لوکاں نے مغيرہ نو‏‏ں ایسی باتيں بہت سنائيں تے شور و غل بر پا ہوگیا مغيرہ منبر تو‏ں نيچے اُتریا تے اپنے گھر چلا گيا اس دے طرفدار اجازت حاصل کرکے اس دے پاس گئے تے اس تو‏ں کہیا: مغيرہ ! تسيں کياں اس شخص نو‏‏ں اجازت دیندے ہوئے کہ ایہ تيرے سامنے تيری حکومت دے بارے اس طرح گستاخانہ باتےں کرتاہے؟ تسيں نے اپنی اس روش د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنے لئے مشکل مول لی اے اول ایہ کہ : اپنی فرمانروائی نو‏‏ں کمزور کردتا اے دوسرے ایہ کہ معاویہ د‏‏ی سرزنش تے غضب ميں اپنے آپ نو‏‏ں مبتلا کردیاہے ، کيونکہ جے اج د‏‏ی روئدادکی رپورٹ معاویہ تک پہنچے تاں تيرے لئے معاویہ د‏‏ی طرف تو‏ں حجر د‏‏ی بے احترامی تو‏ں بد تر جسارت و سرزنش ہوگی“

طبری کہندا اے :

مغيرہ نے انہاں دے جواب ميں کہیا: ميں نے اپنی سياست تے نرم رویہ تو‏ں اسنو‏ں موت دے نزدیک پہنچادتا اے کيونکہ عنقریب ہی اک نيا گورنر اس شہر ميں آنے والا اے ۔ حجر اس دے نال وی ميرے جيسا سلوک کريں گا جس بے حيائی دا اس نے اج مظاہرہ کيا تے آپ نے وی دیکھیا ، اس گورنر دے سامنے وی اوہ اس د‏ی تکرار کريں گا تے اوہ پہلے ہی مرحلہ ميں حجر نو‏‏ں گرفتار کرکے بد ترین صورت ميں ا تو‏ں قتل کر ڈالے گا تے ہن مير ی عمر آخر نو‏‏ں پہنچی رہی اے تے ضعف و سستی تو‏ں دوچار ہاں ميں نہيں چاہندا ہاں اس شہر ميں دہشت گردی دا آغازميری وجہ تو‏ں ہوجائے تے ميرے ہتھ اہل کوفہ دے نيک ترین تے متدین ترین شخصيتاں دے خون تو‏ں رنگيں ہوجائيں اوران دا خون بہایاجائے ا ور اوہ اس طرح فيض سعادت نو‏‏ں پہنچيں تے ميرے نصيب شقاوت و بدبختی ہوجائے تے معاویہ اس دنيا ميں زیادہ تو‏ں زیادہ ریاست و عزت دا مالک بن جائے تے مغيرہ آخرت د‏‏ی ذلت و بدبختی ميں مبتلا ہوجائے بطور کلی فی الحال ميری روش ایہ اے کہ جو وی ميرے نال اے میرے تو‏ں نيکی کرے ميں اس د‏ی نيکی دا اجر اسنو‏ں داں گا تے جو کوئی ميرے نال مخالفت اوردشمنی کرے اسنو‏ں معاف کرکے اُس دے حال اُتے چھڈ داں گا ، برباد ، حليم تے خاموش طبع افرادکی ستائش کراں گا ۔ بے عقل ، نادان اورنکتہ چينی کرنے والےآں نو‏‏ں نصيحت کراں گا تو‏ں کہ جس دن موت ميرے تے انہاں دے درميان جدائی و دوری ایجاد کرے ، تے اس صورت ميں جس دن کوفہ دے لوک ميرے بعد نويں گورنر د‏‏ی سخت روش دا مشاہدہ کرن گے تاں اس وقت ميرے طریقہ کار د‏‏ی ستائش کرن گے تے مینو‏ں نيکی دے نال یاد کرن گے ۔

زیاد بن ابيہ دے دوران حجر کاقيام

ویل امک یا حجر سقط العشاء بک علی سرحان

افسوس ہوئے تيری مال د‏‏ی حالت اُتے اے حجر ! کہ تسيں بهيڑ یے دا لقمہ بن گئے زیاد بن ابيہ

حجر تو‏ں زیاد د‏‏ی گفتگو مغيرہ ۴ ١ هء تو‏ں ۵ ١ هء تک کوفہ دا گورنر سی ، اس نے ۵ ١ هء ميں وفات پائی، اس تریخ دے بعد بصرے تے کوفہ د‏‏ی فرمانروائی زیاد بن ابی سفيان نو‏‏ں سونپی گئی زیاد کوفہ د‏‏ی طرف روانہ ہويا تے دار الامارہ ميں داخل ہويا ۔

ابن سعد د‏‏ی “ طبقات” تے ذہبی د‏‏ی “ سير اعلام النبلاء ”’ ميں آیا اے:

”جب زیاد بن ابيہ گورنر د‏‏ی حيثيت تو‏ں کوفہ ميں پہنچیا اس نے حجر بن عدی نو‏‏ں اپنے پاس بلايا تے انہاں تو‏ں کہیا: حجر ! کيا تسيں جاندے ہوئے کہ ميں تینو‏ں دوسرےآں تو‏ں بہتر پہچاندا ہاں جيسا کہ تسيں جاندے ہوئے کہ ميں تے تسيں دونے اک دن علی ابن ابيطالب عليہ السلام دے محب تے دوستدار سن ليکن اج حالات بدل گئے ہيں تینو‏ں خدا د‏‏ی قسم دیندا ہاں کہ کوئی ایسا کم انجام نہ دینا کہ تيرے خون دا اک قطرہ ميرے ہتھ اُتے گر جائے ، چنانچہ جے مسئلہ ایتھ‏ے تک پہنچیا تاں ميں تسيں سب کاخون بہاداں گا حجر ! اپنی بولی اُتے کنٹرول کرنا تے اپنے گھر دے اک کونے ميں بيٹهنا کہ اےسی صورت ميں تيری جگہ ایہ تخت حکمرانی ہوئے گی تے تيری تمام ضروریات پوری ہاں گی ۔

حجر ، تینو‏ں تيری جان کيلئے خداکی قسم دیتاہاں کہ اپنا خيال رکھنا ميں تيری جلد بازی تو‏ں باخبرہاں اے ابو عبدا لرحمان ١ ا ن ذليل ، بد معاش ، جاہل تے نادان لوکاں تو‏ں دور رہنا ایسا نہ ہوئے کہ لوک تيری فکر نو‏‏ں بدل ڈاليں تے تيرے عقيدہ نو‏‏ں منحرف کرڈالےں جے تسيں اس دے علاوہ کچھ ثابت ہوئے تے بيوقوفاں د‏‏ی راہ پرچلے تاں تسيں نے ميری نظر ميں اپنے مقام نو‏‏ں پست و حقير بنادتا تے اپنی حيثيت نو‏‏ں گرادتا اے حجر ! جان لو کہ اس صورت ميں آسانی دے نال تسيں تو‏ں دست بردار نہيں ہواں گا اورتینو‏ں سزا دینے ميں کسی وی جسمانی اذیت تو‏ں دریغ نہيں کراں گا ۔

حجر نے زیاد بن ابيہ دے جواب ميں ا س مختصر جملہ اُتے اکتفا کيا : تيری گل نو‏‏ں ميں سمجھ گيا تے زیاد بن ابيہ دے خلاف حجر د‏‏ی بغاوت اس طرح شيعہ حجر دے گھر آمد و رفت کردے سن تے انہاں د‏‏ی ہمت افزائی کردے سن کہ تسيں ساڈے رئيس و سرپرست ہوئے ، ہور لوکاں د‏‏ی نسبت تمہيں زیاد د‏‏ی اس ناشائستہ حرکتاں تے طریقہ کار دا زیادہ انکارکرنا چاہیدا تے علی عليہ السلام دے خلاف اس دے لعن دے مقابلہ ميں کھڑا ہونا چاہیدا جدو‏ں حجر مسجد د‏‏ی طرف جاندے تاں شيعيان علی وی انہاں دے نال مسجد جاندے سن ایتھ‏ے تک کہ زیاد بصرہ چلا گيا تے عمرو ابن حریث نو‏‏ں اپنی جگہ اُتے جانشين مقر رکيا عمرو نے اک شخص نو‏‏ں حجر دے پاس بھيجا تو‏ں کہ پوچهے کہ اس اجتماع دا سبب کيا سی؟ تے کياں ایہ لوک تيرے گرد جمع ہوئے سن جدو‏ں کہ تسيں نے اميرکے نال عہد و پيمان باندها اے تے اس تو‏ں مدد دا وعدہ کے(۱) ا‏‏ے۔

حجر نے عمرو بن حریث دے قاصد نو‏‏ں کہیا: کيا تسيں خود نہيں جاندے ہوئے کہ کيا کردے ہو؟ دور ہوجاؤ ! عمرو بن حریث نے حجر د‏‏یاں گلاں دے بارے ميں زیاد بن ابيہ نو‏‏ں من و عن رپورٹ دتی تے ایہ جملہ وی وادھا کيا کہ : جے کوفہ د‏‏ی ضرورت رکھدے ہوئے تاں فوراً خودکو کوفہ پہنچاو ۔

زیاد عمرو دے خط نو‏‏ں پڑهنے دے بعد فوراً کوفہ د‏‏ی طرف روانہ ہويا ور شہر ميں داخل ہوگے

____________________

١۔ عربی بولی ميں جے کسی دا احترام کرنا چاہندے ہيں تاں ا س د‏‏ی کنيت تو‏ں خطاب کردے ہيں ۔

تيرے پوشيدہ مقاصد تو‏ں وی آگاہ ہويا اس دے بعد اپنے گھرچلے گئے گورنر د‏‏ی طرف تو‏ں حجر نو‏‏ں بلانے د‏‏ی خبران دے دوستاں او رشيعيان امير المؤمنين عليہ السلام نو‏‏ں پہنچی ، اوہ اسک‏‏ے گھر گئے تے انهےں بلايا تے گفتگو د‏‏ی علت پوچھی حجر نے زیاد د‏‏یاں گلاں تو‏ں انهيں آگاہ کيا ۔ اس دے دوستاں نے کہیا: زیاد د‏‏ی باتيں تيرے لئے اصلاح و خير خواہی دا پہلو نہيں رکھدی ہيں ۔

طبری روایت کردا اے : زیاد پہلے دار الامارہ ميں داخل ہويا اس دے بعد ریشمی قبا زیب تن کيتے ہوئے سبز عبا شاناں اُتے رکھ دے سر دے بالاں نو‏‏ں کنگھی کرکے مسجد د‏‏ی طرف روانہ ہويا تے منبر اُتے گيا،اس وقت حجر اپنے ساتھياں د‏‏ی اک وڈی تعداد دے ہمراہ مسجد دے اک کونے ميں بيٹھے ہوئے سن ، زیاد نے حمد و ثنا دے بعد کہیا؛ سر کشی تے گمراہی دا انجام خطرنا‏‏ک اے ایہ چونکہ آرام وآسائش ميں زندگی کردے سن اس لئی سر کش ہوئے ہيں تے اطمينان حاصل کرکے ميرے مقابلہ ميں جسارت د‏‏ی اے خداکی قسم ! جے اپنی گمراہی تو‏ں دست بردار نہيں ہوئے ئے تے سيدهے راستے اُتے نہ آئے توميں تواڈے درد دا علاج جاندا ہاں جے ميں کوفہ دے علاقہ نو‏‏ں حجر دے حملات تو‏ں محفوط نہ رکھ سکیا تے اسنو‏ں عبرتناک سزا نہ دے سکیا تاں ميری کوئی قدر و منزل نہيں اے افسوس ہوئے تيری ماں د‏‏ی حالت اُتے اے حجر ! کہ تسيں بهيڑیہ دا لقمہ ہوگئے ۔

طبری ہور نقل کردا اے : زیاد بن ابيہ نے اک دن اک لمبی چوڑی تقریر د‏‏ی تے نمازميں تاخير د‏‏ی حجر بن عدی نے بولی کهولی تے کہیا؛ زیاد ! نماز دا خيال رکھنا ، نماز دا وقت گزر گيا ليکن زیاد بن ابيہ نے اس د‏ی گلاں د‏‏ی طرف توجہ نہيں د‏‏ی تے اپنی تقریری جاری رکھی فیر تو‏ں حجر نے بلند آواز نماز ! نماز! زیاد نے فیر وی اپنی تقریر نو‏‏ں جاری رکھیا جدو‏ں حجرکو وقت نمازکے گزرجانے دا خوف ہويا تاں اس نے مسجد ميں موجود کنکریاں تو‏ں دونے مٹهياں بھرکر پھينکا تے خود نماز کيلئے کھڑے ہوگئے لوک وی انہاں دے نال نماز کيلئے اٹھیا کھڑے ہوئے جدو‏ں زیاد نے اس حالت دا مشاہد کيا تاں فوراً منبر تو‏ں اتر کر نماز کيلئے کھڑا ہوگيا لوکاں نے وی اس دے نال نماز ادا کيتی نماز تو‏ں فارغ ہونے دے بعد معاویہ دے ناں اک خط دے ضمن ميں حجر دے حالات وی منعکس کيتے تے بوہت سارے دوسرے مطالب وی اس دے خلاف لکھے۔

معاویہ نے زیاد دے خط دے جواب ميں لکھیا : اس د‏ی گردن ميں اک بهاری زنجير بانده کر ميرے پاس بھيج دو ۔

استيعاب دا مؤلف اس داستان نو‏‏ں اس صورت ميں بيان کردا اے جدو‏ں معاویہ نے زید نو‏‏ں عراق تے اس دے نواحی علاقےآں د‏‏ی گورنری سوپنی تاں زیادنے اس علاقہ ميں برے سلوک او رسختی دا آغاز کيا اس وجہ تو‏ں حجر نے اس د‏ی اطاعت کرنے تو‏ں انکار کيا ليکن معاویہ د‏‏ی حکمرانی کيت‏ی نافرمانی نہيں د‏‏ی علی عليہ السلام دے شيعاں تے انہاں دے پيراں ميں تو‏ں بعض لوکاں نے زیاد نو‏‏ں معزول کرنے دے سلسلہ ميں حجر د‏‏ی حمایت د‏‏ی اورا ن د‏‏ی پيروی د‏‏ی اک دن حجر نے زیاد د‏‏ی طرف تو‏ں نماز ميں تاخير کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں زیاد د‏‏ی طرف پتهر پھينکے ۔

” اسد الغابہ ” تے ‘ الاصابہ ” دے مؤلفين نے وی اس مطلب کيت‏‏ی تائيد د‏‏ی اے ۔

طبری اس روداد نو‏‏ں اک دوسری روایت ميں ایويں نقل کرتااے:

زیاد نے اپنی پوليس نو‏‏ں ایہ آڈر جاری کيا کہ اوہ حجر نو‏‏ں گرفتار کرکے اسک‏‏ے پاس لے آئيں ،پوليس دے افراد جدو‏ں حجر دے پاس پہنچے تاں حجر دے ساتھياں نے انہاں تو‏ں کہیا : حجر ، کدی زیاد دے پاس نہيں جآئیاں گے اسيں زیاد کيلئے کسی وی قسم دے احترام دے قائل نہيں ہيں ۔

پوليس دے افسر نے دوسری بار چند مامورین نو‏‏ں بھيج دتا تو‏ں کہ حجر نو‏‏ں پھڑ کر اس دے پاس لے آئيں جدو‏ں ایہ مامورین حجر دے نزدیک پہنچے تاں حجر دے ساتھياں نے گالياں تے بدگوئی تو‏ں انہاں دا جواب دتا ۔

حجر دے ساتھياں دا متفرق ہونا:

زیادنے کوفہ دے بزرگاں تے اشراف نو‏‏ں اپنے پاس بلايا تے غضبناک حالت ميں انہاں تو‏ں مخاطب ہوک‏ے بولا : اے کوفہ دے لوگو ! اک ہتھ تو‏ں سر پهاڑدے ہوئے اوردوسرے ہتھ تو‏ں مرہم پٹی باندهتے ہوئے تواڈے جسم ميرے نال تے دل حجر ،پاگل تے سراپا شر وفساد دے نال ہيں تسيں لوک ميرے نال ہوئے ليکن تواڈے بھائی ، بيٹے تے قبيلہ دے افراد حجر دے نال ہيں ایہ ميرے نال حيلہ تے فریب دے علاوہ کچھ نہيں اے ۔ خدا د‏‏ی قسم یا تسيں لوک فوراً اس تو‏ں دوری تے بيزاری اختيار کروورنہ اک ایسی قوم نو‏‏ں تواڈے شہر ميں بھيج داں گا جو کہ تسيں نو‏‏ں سيدها کرکے رکھدین گے۔

جب زیاد د‏‏ی گل ایتھ‏ے تک پہنچی تاں حضار مجلس اٹھیا کر کھڑے ہوئے تے کہیا: اسيں خداکی پنا ہ چاہندے ہيں کہ آپ دے احکا‏م د‏‏ی پيروی کرنے تے امير لمؤمنين (معاویہ ) تے قرآن د‏‏ی اطاعت کرنے دے علاوہ کوئی تے خيال نہيں رکھدے حجر دے بارے ميں جو وی آپ دا حکم ہوئے اسيں اطاعت کرنے دے لئی حاضر ہيں آپ مطمئن رہيں ۔

زیاد نے کہیا: پس تسيں ميں تو‏ں ہر اک شخص اٹھے گا تے اپنے بھائی ، فرزندں و رشتہ داراں تے قبيلہ دے لوکاں نو‏‏ں حجر دے گرد تو‏ں اپنی طرف بلائے تے تسيں ميں تو‏ں ہر شخص حتیٰ الامکان ایہ کوشش کرے کہ حجر دے ساتھی متفرق ہوجائيں ۔

کوفہ دے سرداراں نے زیاد دے حکم اُتے عمل کيا تے حجر دے گرد جمع ہوئے اکثر لوکاں نو‏‏ں متفرق کردیاجب زیاد نے دیکھاکہ حجر دے اکثر ساتھی متفرق ہوگئے ہيں تاں اس نے اپنے پوليس افسر نو‏‏ں حکم دتا کہ حجر دے پاس جائے جے اس نے گل منی تے اطاعت د‏‏ی تاں اپنے نال ميرے پاس لے آو ورنہ اپنے سپاہےاں نو‏‏ں حکم دے کہ بازار ميں موجود لکڑی دے کهمباں نو‏‏ں اکهاڑ کر انہاں اُتے حملہ کرن تے حجر نو‏‏ں ميرے پاس لائيں اورجو وی اس راہ ميں رکاوٹ بنے اس د‏ی پٹائی کرن ۔

پوليس افسر نے اپنے افراد نو‏‏ں حکم دتا کہ بازار دے لکڑیاں دے کهمباں نو‏‏ں اکهاڑ کر حملہ کرن زیاد د‏‏ی پوليس دے سپاہےاں نے ایساہی کيا تے ڈنڈاں دے نال حجر دے ساتھياں اُتے حملہ آ ور ہوئے ۔

عمير بن یزدی کندی جو خاندان هند نال تعلق رکھدا سی تے “ ابو العمر طہ ” دے ناں تو‏ں مشہور سی ، نے کہیا؛ اے حجر! تيرے ساتھياں ميں ميرے سوا کسی دے پاس تلوار نہيں اے تے اک شخص تاں کچھ کر ہی نہيں سکدا اے حجر نے کہیا:اب ميں کيا کراں مصلحت کيا اے ؟

عمير نے کہیا؛ تمہيں ایتھ‏ے تو‏ں فوراً چلے جانا چاہیدا تے اپنے قبيلہ دے افرادکے پاس پہنچنا چاہیدا تو‏ں کہ اوہ تيری حمایت تے نصرت کرن ۔

اس وقت زیاد منبر اُتے چڑه کر کھڑا مشاہدہ کررہیا سی کہ پوليس دے افراد ڈنڈاں تو‏ں حجر دے افرد اُتے حملہ کررہے سن حمراء(۱) ميں تو‏ں بکر بن عبيہ عمودی نامی اک شخص نے جو

____________________

١۔ حمراء ،اک لقب سی خلافت دے دربار ميں موجود عرباں نے اس لقب نو‏‏ں ایرانياں کيلئے رکھیا سی۔

حجر دے ساتھياں ميں تو‏ں سی عمرو بن حمق ١ دے سر اُتے زور تو‏ں اک ضرب لگائی اوہ زمين اُتے گر گيا ليکن قبيلہ ازد دے دو افراد نے اسنو‏ں اٹھا ک‏ے اس دے قبيلہ دے اک شخص دے گھر لے گئے عمر وکچھ دن اس گھر ميں مخفی رہیا تے ٹھيک ہونے دے بعد اوتھ‏ے تو‏ں چلا گيا ۔طبری کہندا اے : اس حملہ دے بعد حجر دے ساتھی مسجد دے کندہ نامی دروازے د‏‏ی طر ف جمع ہوئے اس اثناء ميں اک پوليس والے نے عبد الله بن خليفہ طائی اُتے اک ڈنڈہ ماریا اوہ زمين اُتے گرگيا تے پوليس والا ایہ رجز پڑ ه رہاتھا ۔

قد علمت یوم الهياج خلدی

انی اذا فئتی تولت

و کثرت عداتها او قلت

انی قتّال غداة بلت

ميرے دوست جاندے ہيں اگرميد انہاں کارزار ميں ميرا اسيں رزم گروہ بهاگ جائے تے ساڈے دشمن زیادہ ہاں ميں اس کمی دے باوجود ایساقتل عام کراں گا کہ دوسرے فرار کر جائيں گے۔

حجر مخفی ہوجا تے ہيں :اس دے بعد حجر دے ساتھی مسجد دے انہاں دروازےآں تو‏ں باہر نکلے جنہاں دا ناں کندہ سی حجر گھوڑے اُتے سوارہو ک‏ے اپنے گھر د‏‏ی طر ف چلے گئے فیر وی اس دے بعض ساتھيو ں نے اس دے گھر ميں اجتماع کيا، جو قبيلہ کندہ دے افراد د‏‏ی نسبت کم سن ايس‏ے جگہ اُتے حجر دے سامنے زیاد دے مامورین تے حجر دے ساتھياں دے درميان اک جنگ چهڑ گئی حجر نے اپنے ساتھياں تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا: افسوس اے تسيں اُتے ! کيا کررہے ہوئے ؟ جنگ نہ کرو تے متفرق ہوجاؤ ۔ ميں بعض کوچےآں ميں تو‏ں گزر کر قبيلہ بنی حرب د‏‏ی طرف جاندا ہاں اس دے بعد حجر

____________________

١۔ طبری عبدا لله بن عوف تو‏ں نقل کرتاہے کہ اوہ کہندا اے کہ مصعب دے قتل ہونے دے اک سال بعد نو‏‏ں فہ ميں داخل ہويا اتفاقاً راستہ ميں اک احمری شخص نو‏‏ں دیکھیا جس دن عمر بن حمق زخمی ہويا سی اس دن تو‏ں اسنو‏ں نہيں دیکھیا سی تے تصور نہيں کردا سی کہ جے کدی عمرو دے مارنے والے نو‏‏ں دیکھ لاں تاں اسنو‏ں پہچان سکےآں ليکن چونکہ ميں نے اس کودیکھاتھا تاں احتمال دتا کہ ایہ عمرو دا مارنے والا ہوناچاہیدا ميں نے سوچیا کہ جے موضوع نو‏‏ں سوال د‏‏ی صورت ميں پيش کراں تاں ممکن اے بالکل انکار کرے۔ اس لئی ميں نے مسئلہ نو‏‏ں اس طرح پيش کيا : ميں نے تمہيں اس روز دے بعد اج تک نہيں دیکھیا جدو‏ں تسيں نے عمرو اُتے حملہ کرکے اس دے سر نو‏‏ں زخمی کردتا سی ، اس نے جواب ميں کہیا: تيری آنکھيں کِنّی تيز بين تے تيری نظر کِنّی رسا اے ۔ جی ہاں جو کم اس دن میرے تو‏ں سرزد ہويا ، اس دے بارے ميں اج تک پشيمان ہاں کيونکہ عمرو اک لائق تے شائستہ شخص تھاجب ميرا گمان یقين ميں بدل گيا تاں ميں نے اس تو‏ں کہیا: خدا د‏‏ی قسم جدو‏ں تک نہ تیرے تو‏ں عمرو دا انتقام لے لاں تسيں تو‏ں دست بردار نہيں ہواں گا ۔ اس نے میرے تو‏ں التماس تے درخواست کيتی کہ اسنو‏ں معاف کرداں ليکن ميں نے اس د‏ی گل کيتی طرف توجہ نہيں د‏‏ی ۔ ميرا اک غلام جو ایرانی تے اصفہانی سی ، اس دے ہتھ ميں اک بهاری برچھی سی ، اس نے اس تو‏ں لے ليا تے پوری زور تو‏ں اس شخص دے سر اُتے دے ماریا کہ اوہ زمين اُتے گرگيا تے ايس‏ے حال ميں چھوڑکر ميں چلا گيا ۔ ليکن بعد ميں اس دا زخم ٹھيک ہوگيا سی کہ اک بار فیر اس نال ملاقات ہوئی ہر بار جدو‏ں اوہ مینو‏ں دیکھدا سی تاں کہندا سی : ميرے تے تيرے درميان خدا فيصلہ کريں گا۔ تے ميں وی اس دے جواب ميں کہندا سی :خداتيرے تے عمرو بن حمق دے درميان فيصلہ کرے ۔

اسی طرف روانہ ہوئے گئے ا ور سليم بن یزد نامی بنی حرب دے اک شخص دے گھر ميں داخل ہوئے زیاد دے مامور تے پوليس جو حجر دا پيچها کررہے سن نے اس گھر نو‏‏ں تحت نظر رکھیا تے اسنو‏ں اپنے محاصرہ ميں قرار دتا سليم نے جدو‏ں اپنے گھر نو‏‏ں زیاد دے مامورین دے محاصرہ ميں پایاتو اس نے اپنی تلوارکھينچ لی تاکہ زیادکے مامورین نال جنگ کرے اس د‏ی بيٹياں دے رونے د‏‏ی آواز بلند ہوئی حجر نے پُچھیا : سليم ! تسيں کيا کرنا چاہندے ہوئے ؟ اس نے جواب ميں کہیا : ميں انہاں لوکاں تو‏ں درخواست کرنا چاہتاہاں تاکہ آپ تو‏ں دست بردار ہوکرچلے جائيں ، تے جے انہاں نے ميری گل قبول نہ د‏‏ی تاں جدو‏ں تک ميرے ہتھ ميں ایہ تلوار اے انہاں تو‏ں لڑاں گا اورتواڈا دفاع کراں گا حجر نے کہیا: لا ابا لغيرک --- تيرے علاوہ بن باپ دا اے ميں نے تيری بيٹياں کيلئے کيا مصيبت پےدا د‏‏ی اے ! سليم نے کہیا: نہ انہاں دا رزق ميرے ہتھ ميں اے تے نہ ميں انہاں دا محافظ ہاں انہاں دا رزق تے انہاں د‏‏ی حفاظت اس خداکے ہتھ ميں اے جو ہميشہ زندہ اے اورمرگ و زوال اس دے لئی ہر گز نہيں اے ميں کسی وی قيمت اُتے اس ذلت نو‏‏ں برداشت نہيں کراں گا کہ اوہ ميرے گھر ميں داخل ہوک‏ے ميرے مہمان اورجا گزےن شخصکو گرفتار کرن تے جدو‏ں تک ميں زندہ ہاں تے تلوار ميرے ہتھ ميں اے ہر گز اس د‏ی اجازت نہيں داں گا کہ تینو‏ں ميرے گھر ميں گرفتار کيا جائے تے تینو‏ں اسيرکرکے زنجيراں ميں جکڑا جائے مگر ایہ کہ مینو‏ں تيرے سامنے قتل کيا جائے اسک‏‏ے بعد جو چاہيں کرےں حجر نے کہیا: سليم ! تيرے اس گھر ميں کوئی سوراخ یا کہيں پست دیوار نہيں اے ؟ تو‏ں کہ ميں راستہ تو‏ں خود نو‏‏ں باہر پہنچیا داں ؟ شاےد خدا وند عالم مینو‏ں انہاں افراد دے شر تو‏ں تے تینو‏ں جنگ و قتل تو‏ں نجات دے ؟ کيونکہ جدو‏ں اوہ مینو‏ں تيرے پاس نہ پائيں گے تاں تینو‏ں کوئی ضررر نہيں پہنچائيں گے سليم نے کہیا؛ کياں ، ایہ اک سوراخ اے ایتھ‏ے تو‏ں نکل ک‏ے بنی عنبر تے ہور قبيلاں دے ےہاں پہنچ سکدے ہوئے جو تيرے رشتہ دار ہيں حجر سليم دے گھر تو‏ں چلے گئیاور کوچےآں دے پيچ و خم تو‏ں گزر کر قبيلہ نخ دے ےہاں پہنچ گئے تے اشتر دے بھائی عبدالله بن حارث دے گھر ميں داخل ہوئے حارث نے حجر دا استقبال کيا تے انہاں د‏‏ی مہماں نوازی تے حمایت د‏‏ی ذمہ داری لے لی جو عبد الله دے گھرميں سی اک دن اسنو‏ں اطلاع ملی کہ زیاد د‏‏ی پوليس اسنو‏ں قبيلہ نخ ميں ڈهونڈ رہی اے تے اس دا پيچها کررہی اے اس د‏ی سياہ فام کنيز نے پوليس والےآں نو‏‏ں ایہ اطلاع دتی سی حجر قبيلہ نخ ميں اے جدو‏ں پوليس والے اس تو‏ں مطلع ہوئے تاں حجر عبدالله دے گھر تو‏ں بهيس بدل کررات نو‏‏ں نکل گئے تے خود عبد الله وی سوار ہوک‏ے اس دے نال نکلیا ایتھ‏ے تک ربيعہ بن ناجد ازدی دے گھرے ميں داخل ہوگئے اک دن تے رات اوتھ‏ے اُتے ٹھہرے اس طرح سپاہی کافی تلاش دے باوجود حجر نو‏‏ں گرفتارنہ کرسک‏‏ے تے نااميدی دے نال زیاد د‏‏ی طر ف واپس لوٹے فیر زیاد بن ابيہ نے حجر نو‏‏ں گرفتار کرنے کيلئے اک دوسری راہ دا انتخاب کيا تے اس طرح حجر بن عدی نو‏‏ں گرفتار کيا گيا اگلی فصل ميں داستان دا باقی حصہ بيان کرن گے ۔

حجر بن عدی د‏‏ی گرفتاری

والله لا حرصنّ علی قطع خيط رقبة

خدا د‏‏ی قسم کوشش کردا ہاں کہ اس د‏ی گردن د‏‏ی رگ نو‏‏ں کٹ داں زیاد بن ابيہ جيسا کہ اساں گزشتہ فصل ميں کہیا کہ زیاد دے مامور حجر نو‏‏ں گرفتار نہ کرسک‏‏ے تے نااميدی د‏‏ی حالت ميں واپس آئے زیا دنے روداد نو‏‏ں جدو‏ں اس حالت ميں دیکھیا تاں حجر د‏‏ی گرفتار کيلئے دوسری راہ اختيار د‏‏ی تے اوہ ایہ کہ : محمد بن اشعث نو‏‏ں اپنے پاس بلايا تے اس تو‏ں کہیا:

اے ابو ميثاء ! حجر جتھے وی ہوئے اسنو‏ں تمہيں تلاش کرنا ہوئے گا تے اسنو‏ں تلاش کرکے ميرے حوالہ کرنا ، ورنہ خدا د‏‏ی قسم تيرے تمام درختاں نو‏‏ں کٹ داں گا ، تيرے گھر نو‏‏ں مسمار کرداں گا تے تینو‏ں ٹکڑے ٹکڑے کر ڈالاں گا ۔

ابن اشعث نے کہیا: امير ! مینو‏ں مہلت چاہیدا ۔ زیاد نے کہیا: اس دا م کوانجام دینے کيلئے تینو‏ں تين دن د‏‏ی مہلت دیندا ہاں جے تين دناں دے اندر حجر نو‏‏ں لا سک‏‏ے تاں نجات پاؤ گے ورنہ اپنے آپ نو‏‏ں مرداں ميں شمار کرنا اس دے بعد حکم دتا محمد بن اشعث ---جس دا رنگ اڑگيا سی تے حالت بگڑ گئی سی --- نو‏‏ں گھسيٹتے ہوئے زندان د‏‏ی طرف لے گئے ۔ حجر بن یزید کندی نے جدو‏ں محمد نو‏‏ں اس حالت ميں دیکھیا تاں زیاد دے پاس آک‏ے کہیا؛ امير ! ميں محمد کيلئے ضمانت دیتاہاں اسنو‏ں آزادکردو تو‏ں کہ حجر نو‏‏ں تلاش کرے کيونکہ جے اسنو‏ں زندان ميں ڈالنے دے بجائے آزاد چھڈ دو تو‏ں کہ پورے انہماک تے لگن دے نال اس کم نو‏‏ں انجام دے ۔ زیاد نے کہیا: کيا تسيں اس د‏ی ضمانت دوگے ؟ اس نے کہیا : جی ہاں ،ز یاد نے کہیا: اے ابن یزید: باوجود اس دے کہ تسيں ميرے نزدیک بلند مقام و منزلت دے حامل ہوئے جے محمد بن اشعث ساڈے چنگل تو‏ں فرار کر گيا تاں تینو‏ں موت دے حوالہ کرکے نابودکرداں گا ۔

حجر بن یزید نے کہیا: محمد ہر گز مینو‏ں ضمانت ميں پھنسا کر فرار نہيں کريں گا اس دے بعد زیاد نے محمد نو‏‏ں آزاد کرنے دا حکم دتا فیر زیاد نے قيس بن یزید نو‏‏ں اپنے پاس بلايا جو جيل ميں سی تے اسنو‏ں کہیا؛ قيس ! ميں جاندا ہاں کہ حجر دے رکاب ميں تيرا جنگ کرنا خاندانی تعصب د‏‏ی بناء اُتے سی نہ عقيدہ تے اسيں فکری د‏‏ی وجہ تو‏ں ميں نے تيری اس خطا تے گناہ نو‏‏ں بخش دتا تے تینو‏ں عفو کيا کيونکہ ميں نے جنگ جمل ميں معاویہ دے رکاب ميں تيری حسن رائے تے جانفشانی دے بارے ميں سنیا اے ليکن تینو‏ں آزاد نہيں کراں گا جدو‏ں تک کہ اپنے بھائی عمير نو‏‏ں ميرے پاس حاضر نہ کرو گے۔ قيس نے جواب دتا : انشاء الله جِنّا جلد ممکن ہوسکا اسنو‏ں تيرے حضورميں پيش کراں گا زیاد نے کہیا: کوئی تيری ضمانت کرے تو‏ں کہ تینو‏ں آزاد کرداں قيس نے کہیا: ایہی حجر بن یزید مير اضامن اے حجر بن یزید نے کہیا: جی ہاں ، ميں قيس د‏‏ی ضمانت دیتاہو ، اس شرط اُتے کہ امير، ساڈے عمير نو‏‏ں امان دیدے تے اس د‏ی طرف تو‏ں انہاں د‏‏ی جان و مال اُتے کوئی نقصان نہ پہنچے زیاد نے کہیا: ميں نے عمير نو‏‏ں امان دی۔

قيس تے حجر گئے تے عمير نو‏‏ں زخمی بدن تے خون آلود حال ميں زیاد دے پاس لے آئے اس نے حکم دتا کہ اس د‏ی گردن اُتے اک بهاری زنجير پائی داں زنجير ڈال کرزیاد دے حکم دے مطابق بعض مامورین زنجير نو‏‏ں پھڑ کر اسنو‏ں دیوار د‏‏ی بلندی تک کھينچدے اورفیر زنجير نو‏‏ں چھڈ

دیندے سن کہ اوہ زور تو‏ں زمين اُتے گردا سی دوبارہ اسنو‏ں دیوار د‏‏ی بلندی تک کھينچدے سن تے زمين اُتے چھوڑدے سن حجر بن یزید نے اعتراض کردے ہوئے کہ؛ اے امير : کيا تسيں نے اسنو‏ں امان نہيں دتا اے ؟ اس نے کہیا: ہاں ميں نے اس دے مال و جان نو‏‏ں امان دتی اے نہ اس دے بدن نو‏‏ں ۔ميں نہ خون بہاندا ہاں تے نہ اس دے مال تو‏ں کچھ ليتا ہاں ، حجر نے کہیا: اوہ تاں تيرے اس عمل تو‏ں مرنے دے نیڑے ہوجائے گا اس دے بعد حاضرےن بزم ميں تو‏ں ےمنی جماعت نے اٹھیا کر زیاد تو‏ں گفتگو د‏‏ی تے عمير د‏‏ی آزادی د‏‏ی درخواست کيتی ۔ زیاد نے کہیا: جے تسيں لوک اس د‏ی ضمانت کرو گے اوروعدہ کرو گے کہ جے اس نے فیر تو‏ں ساڈی سياست تے حکومت دے خلافت کوئی کارروائی کیت‏‏ی تاں تسيں لوک تاں خود اسنو‏ں گرفتار کرکے ساڈے حوالہ کرو گے تاں ميں اسنو‏ں آزاد کرداں گا ۔ انہاں نے کہیا:

جی ہاں ، اس تعہد و ضمانت نو‏‏ں قبول کردے ہيں ۔ زیاد نے عمير نو‏‏ں آزاد کرنے دا حکم دتا ۔

حجر دا مخفی گاہ تو‏ں باہر آنا:

ا یک شب و روز تک ، حجر بن عدی، ربيعہ ازدی دے گھر ميں پناہ گزےن رہے ايس‏ے جگہ اُتے حجر مطلع ہوئے کہ زیاد نے محمد بن اشعث تو‏ں تعہد ليا اے کہ حجر نو‏‏ں اس دے حوالہ کردے گا ورنہ اس د‏ی ثروت اُتے قبضہ ، گھر نو‏‏ں مسمار تے خود اسنو‏ں ٹکڑے ٹکڑے کردے گاحجر نے ایہ خبر سننے دے بعد محمد بن اشعث نو‏‏ں پيغام بھيجا کہ تيرے بارے ميں اس ظالم تے ستم گر د‏‏یاں گلاں نو‏‏ں ميں نے سنیا ، ليکن پریشان نہ ہونا کيونکہ ميں خود تيرے پاس آجاواں گا ليکن تسيں وی اپنے قبيلہ دے افراد نو‏‏ں جمع کرنا تے انہاں دے ہمراہ زیاد دے پاس جانا تے اس تو‏ں ميرے لئے امان د‏‏ی درخواست کرناتاکہ مینو‏ں کسی قسم د‏‏ی تکليف نہ پہنچائے تے مینو‏ں معاویہ دے پاس بھيج دے تو‏ں کہ ميرے بارے ميں خود اوہ فيصلہ کرے ۔ جدو‏ں ایہ خبر محمد بن اشعث نو‏‏ں پہنچی تاں اوہ اٹھیا کر حجر بن یزید، جریر بن عبد الله تے مالک اشتر دے بهتيجے عبدالله بن حارث دے گھر گيا تے انہاں سب نو‏‏ں اپنے نال لے ک‏ے زیاد دے پاس گيا تے اس دے نال حجر بن عدی دے بارے ميں گفتگو د‏‏ی تے حجر نو‏‏ں امان دینے تے اسنو‏ں معاویہ دے پاس بھيجنے د‏‏ی درخواست کيتی ۔ زیادنے انہاں د‏‏ی درخواست منظور د‏‏ی تے حجر ابن عدی نو‏‏ں امان دتی ۔

ا نہاں نے وی حجر بن عدی نو‏‏ں اطلاع دیدی کہ زیاد نے تيری درخواست منظورکرلئی اے تے تینو‏ں امان دتا اے ہن تسيں اپنی مخفی گاہ تو‏ں باہر آسکدے ہو،اور زیاد نال ملاقات کرسکدے ہوئے حجر بن عدی وی ربيعہ دے گھر تو‏ں باہر آگئے تے دار الامارہ ميں گئے حجر اُتے زیاد د‏‏ی نظر پڑدے ہی زیادنے کہیا:

مرحبا ہوئے تسيں اُتے اے عبدالرحمان ، جنگ دے دناں ميں جنگ و خونریزی تے صلح و آرام دے دناں ميں وی جنگ و خونریزی ؟ علی اهلها تجنی براقش(۱) حجر نے زیاد دے جواب ميں کہیا:

ميں نے نہ اطاعت تو‏ں انکار کيا اے تے نہ جماعت تو‏ں دوری اختيار د‏‏ی اے بلکہ ميں اپنی سابقہ بيعت معاویہ اُتے قائم ہاں ۔

زیاد نے کہیا: هيئات ، هيئات ، ! بعيد اے اے حجر ! تسيں اک ہتھ تو‏ں تھپڑ ماردے ہوئے تے دوسرے ہتھ تو‏ں نوازش کردے ہوئے تسيں چاہندے ہوئے کہ جدو‏ں اسيں تسيں اُتے کامياب ہاں تاں اس وقت تیرے تو‏ں راضی ہوجائيں ! خدا د‏‏ی قسم نہيں !

حجر نے کہیا: کيا تسيں نے مینو‏ں امان نہيں دتی اے تاکہ معاویہ دے پاس جاواں تے جس طرح اوہ چاہے ميرے نال برتاؤ کرے ؟

____________________

١۔کہندے ہيں اک عرب قبيلہ دے کتے دا ناں ‘ براقش” سی ، اک رات نو‏‏ں اس کتے نے گھ وڑاں دے چلنے د‏‏ی آوازسنی تے بهونکا ۔ان گھ وڑاں اُتے ڈاکو سوار سن اس کتے د‏‏ی آواز اُتے اس قبيلہ دے گھ ر شناسائی کرکے اس اُتے شب خون ماریا تے تمام ثروت نو‏‏ں لے بهاگے اس روز دے بعد عرباں ميں ایہ جملہ ضرب المثل بنا اے : “ علی اهلها جنت براقش” ایہ ضرب المثل اس وقت کہندے ہيں جدو‏ں کوئی خود اپنے کم اُتے یاقبيلہ اُتے ظلم کردا اے براقش کتے نے اپنے ہی مالک اُتے ظلم کيا ۔

زیاد نے کہیا: کياں نہيں ، ميں نے ہی تینو‏ں امان دتی اے اس دے بعد مامورین د‏‏ی طرف رخ کرکے بولا : اسنو‏ں زندان لے جاؤ جدو‏ں حجر زندان د‏‏ی طرف روانہ ہوئے ئے زیاد نے کہیا :خدا د‏‏ی قسم جے اسنو‏ں امان نہ دتا ہُندا تاں یہيں اُتے ا س دا سر قلم کردیندا تے خدا د‏‏ی قسم آرزو رکھدا ہاں کہ اس دا انتقام لے ک‏ے اس د‏ی زندگی کاخاتمہ کرکے رکھداں ۔ حجر نے وی زندان د‏‏ی طرف جاندے ہوئے بلند آواز ميں کہیا: خدایا ! تاں شاہد رہنا ميں اپنی بيعت تے عہد و پيمان اُتے باقی ہاں ميں نے اسنو‏ں نہيں توڑیا اے تے نہ اسنو‏ں توڑنے دا ارادہ رکھدا ہاں ! لوگو! سن لو!

اس وقت اس سرد ہويا ميں حجر دے سر اُتے صرف اک ٹوپی سی ، اسنو‏ں دس دن کيلئے جيل بھيج د یا گيا۔

حجر دے ساتھياں د‏‏ی گرفتاری اس مدت دے دوران زیاد نے حجر دے ساتھياں نو‏‏ں پھڑنے دے علاوہ کوئی کم نہيں کيا ۔

عمرو بن حمق تے رفاعہ بن شدا دجو حجر دے خاص ساتھی سن نے کوفہ تو‏ں فرار کيا تے عراق دے موصل پہنچے تے اوتھ‏ے اُتے اک پہاڑ دے درميان مخفی ہوگئے تے اک جگہ نو‏‏ں اپنے لئے پناہ گاہ قرار دتا ، جدو‏ں علاقہ دے چودهری نو‏‏ں اطلاع ملی کہ دو ناشناس افراد پہاڑاں ميں اک غار ميں مخفی ہوئے ہيں اوہ انہاں دے بارے ميں شک ميں پڑگيا تے چند لوکاں دے ہمراہ انہاں دتی طرف بڑها ، جدو‏ں کوہ دے دامن اُتے پہنچے تاں اوہ دونے پہاڑ دے درميان تو‏ں باہر نکلے عمر بن حمق سن رسيدہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں بہت تهک چکيا سی اوراب اس ميں فرار د‏‏ی ہمت باقی نہيں رہی سی اس لئی اس نے فرار تے مقابلہ کرنے اُتے ہتهيار ڈالنے نو‏‏ں ہی ترجيح دتا ليکن رفاعہ عمرکے لحاظ تو‏ں جوان تے جسم دے لحاظ تو‏ں قوی تے طاقتور سی اوہ گھوڑے اُتے سوار ہويا تو‏ں کہ عمرو بن حمق دا دفاع کرے تے اسنو‏ں گرفتار ہونے تو‏ں بچالے عمرو نے اسنو‏ں کہیا : رفاعہ ! تيری جنگ تے مقابلہ دا کوئی فائدہ نہيں اے جے ہوسک‏‏ے تاں اپنے آپ نو‏‏ں ہلاکت تو‏ں بچالو تے اپنی جان دا تحفظ کرلو رفاعہ نے انہاں اُتے حملہ کيا تے انہاں د‏‏ی صف نو‏‏ں توڑ کر بهاگنے تے اپنے آپ نو‏‏ں نجات دینے ميں کامياب ہوگيا ليکن عمرو بن حمق پھڑیا گيا اس تو‏ں پُچھیا گيا کہ تسيں کون ہوئے ؟ اس نے جواب ميں کہیا: ميں اوہ ہاں ، جے مینو‏ں آزاد کرو گے تاں تواڈے لئے بہتر اے تے جے قتل کرو گے تاں تواڈے لئے گراں تمام ہوگااس نے صرف ايس‏ے جملہ اُتے اکتفا کيا اوراپنا تعارف کرانے تو‏ں اجتناب کيا لہذاا تو‏ں موصل دے حاکم عبدالرحمان بن عبد الله ثقفی معروف بہ ابن ام حکم ---معاویہ دے بهانجے ---کے پاس بھيجا عبدالرحمان نے عمرو نو‏‏ں پہچان ليا اس نے معاویہ نو‏‏ں اک خط ميں اس دے فرار کرنے تے پکڑے جانے د‏‏ی روئداد لکھی تے اس دے بارے ميں اپنا وظیفہ دریا فت کيتا۔

معاویہ نے خط دے جواب ميں لکھیا : عمرو بن حمق نے اپنے اعتراف دے مطابق عثمان دے بدن اُتے برچھی دے نو ضربيں لگآئیاں اسيں اس تو‏ں تجاوز کرنانہيں چاہندے لہذا جس طرح اس نے عثمان دے بدن اُتے نو ضرب لگائی ہيں ايس‏ے طرح تسيں وی اس دے بدن اُتے برچھی تو‏ں نو ضرب لگاو۔

عبدالرحما ن نے عمرو دے بارے ميں معاویہ دے حکم اُتے عمل کيا پہلی یا دوسری بار جدو‏ں اس دے بدن اُتے برچھی د‏‏ی ضرب لگائی گئی تاں اس نے جان دیدی ۔

عمرو بن حمق کون اے ؟

عمرو بن حمق رسول خدا صلی الله عليہ وآلہ وسلم دے اصحاب ميں تو‏ں سن صلح حدیبيہ دے بعد آنحضرت صلی الله عليہ و آلہ وسلم د‏‏ی خدمت ميں حاضر ہوک‏ے صحابی رسول بننے د‏‏ی سعادت حاصل کيتی ۔ آنحضرت صلی الله عليہ و آلہ وسلم تو‏ں کثیر تعداد ميں احادیث یاد کےں جدو‏ں عمرو نے آنحضرت صلی الله عليہ و آلہ وسلم د‏‏ی خدمت ميں اک گلاس پانی پيش کيا آنحضرت نے اس کيلئے ایويں دعا کيتی:

خدایا : اسنو‏ں جوانی تو‏ں بہرہ مند فرما :اللهم امتعه بشبابه “

لہذا ايس‏ے ( ٨٠ )سال د‏‏ی عمرميں وی اُنہاں دے چہرے اُتے جوانی دا نشاط نمایاں سی ،

حتی اس دے سر و صورت دا اک بال وی سفيد نہيں ہويا سی۔

وہ انہاں افراد ميں تو‏ں ہيں جنہاں نے عثمان دے خلاف بغاوت ميں شرکت کيتی عمرو بن حمق عثمان دے مظالم تو‏ں مقابلہ کرنے کيلئے کچھ لوکاں دے نال مدینہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے انہاں چار افراد ميں تو‏ں اک ہيں جو عثمان دے گھر ميں داخل ہوئے ۔(۱) اوہ امير المؤمنين علی عليہ السلام دے نزدیک ترین اصحاب ميں تو‏ں سن علی عليہ السلام د‏‏ی تمام جنگاں جنگ جمل، صفين تے نہروان ميں علی د‏‏ی رکاب ميں شرکت کيتی اے زیاد بن ابيہ تو‏ں ڈر دے مارے کوفہ تو‏ں بهاگ کر موصل فرار کر گئے موصل دے حاکم نے معاویہ دے حکم تو‏ں انہاں دا سر قلم کرکے معاویہ دے پاس بھيجدتا ۔

مؤرخين نے کہیا اے : اسلام ميں جو پہلا سر شہر بہ شہر لے جایا گيا عمرو بن حمق دا کٹا ہويا سر سی ۔

جب اس دے سر نو‏‏ں معاویہ دے پاس لیایا گيا اس نے حکم دتا اس دے سر نو‏‏ں اس د‏ی بيوی ( آمنہ بنت شرید ) جو معاویہ دے حکم تو‏ں اک مدت تو‏ں شام دے زندان ميں سی دے پاس لے جائيں عمرو دے کٹے ہوئے سر کوزندان ميںاس دتی بيوی د‏‏ی آغوش ميں پھينک دتا گيا آمنہ اپنے شوہر دا کٹا سر دیکھ ک‏ے مضطرب تے وحشت زدہ ہوئی اس دے بعد کٹے ہوئے سر نو‏‏ں آغوش ميں لے ک‏ے اپنے ہتھ نو‏‏ں اپنے شوہر د‏‏ی پيشانی اُتے رکھیا اسک‏‏ے ہونٹاں نو‏‏ں چوما تے فیر کہیا: “ اک طولانی مدت تک اس نے میرے تو‏ں جدا کردتا تے اج اس دا کٹا سر ميرے لئے تحفہ دے طورپر لیائے ہوئے آفرین ہوئے اس تحفہ اُتے مرحبا

____________________

١۔ عثمان دے قتل ميں کن لوکاں نے براہ راست اقدام کيا اسک‏‏ے بارے ميں مورخين ميں اختلاف اے بعض کہندے ہيں محمد ابن ابی بکر نے ہتھ ميں لئے ہوئے نيزہ تو‏ں ضرب لگائی تے اسنو‏ں قتل کيا ليکن کچھ لوک کہندے ہيں کہ محمد بن ابوبکر اسک‏‏ے گھ ر ميں داخل ہوئے ليکن سودان بن حمران نامی اک شخص نے اسنو‏ں قتل کيا کچھ لوک کہندے ہيں کہ محمد بن ابی بکر عثمان د‏‏ی داڑهی نو‏‏ں پھڑ کرکھيچاجس اُتے عثمان نے کہیا: اک ایداں دے ریش نو‏‏ں کھينچ رہے ہوئے کہ تيرا باپ اس دا احترام کردا سی تے تيرا باپ تيرے اس کم تو‏ں راضی نہيں ہوئے گا محمد نے جدو‏ں عثمان دا ایہ جذبات‏ی کلام سنیا تاں چھڈ ک‏‏ے اس گھ رکے تو‏ں باہرنکل گئے۔

اس ہدیہ پر(۱) : عمرو بن حمق ۵٠ هء ميں شہيد ہوئے(۲)

حجر بن عدی تے انہاں دے ساتهياں دا قتل

اللّٰهم انما نستعدیک علی امتن

خداوندا ! اسيں اپنی ملت تاں، کوفہ شام دے بظاہر انہاں مسلماناں تو‏ں تيری بارگاہ ميں شکایت کردے ہيں ! حجر ابن عدی طبری کہندا اے : زیاد بن ابيہ نے حجر ابن عدی دے ساتھياں نو‏‏ں گرفتار کرنے د‏‏ی زبردست کوشش کيتی انہاں ميں تو‏ں ہراک کسی نہ کسی طرف فرار کردا رہیا جتھے کہيں وی انہاں ميں تو‏ں کسی نو‏‏ں پایا گرفتار کرليتا سی ۔

صيفی د‏‏ی گرفتاری طبری کہندا اے : قيس بن عباد شيبانی، زیاد دے پاس گيا تے کہیا : ساڈے قبيلہ ميں صيفی بن فسےل نامی خاندان ہمام دا اک شخص اے اوہ حجر بن عدی دے ساتھياں ميں اک بزرگ شخصيت ، اوہ تيرے شدید مخالفاں ميں تو‏ں اے، زیاد نے اک مامور نو‏‏ں بھيجا تے صيفی نو‏‏ں لیایا گيا زیاد نے اس تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا: اے دشمن خدا ! ابو تراب دے بارے ميں تيرا عقيدہ کيا اے ؟اس نے کہیا: ميں ابو تراب نو‏‏ں نہيں جاندا ہاں زیاد نے کہیا: تسيں اسنو‏ں اچھی طرح جاندے ہوئے ! صيفی نے کہیا: نہيں ، ميں ابو تراب نو‏‏ں نہيں جاندا ہاں ! زیاد نے کہیا: کيا تسيں علی ابن ابيطالب عليہ السلام نو‏‏ں نہيں جاندے ہوئے ؟ اس نے کہیا: کياں نہيں ؟ زیاد نے کہیا:اوہی تاں ابو تراب ہيں !

صيفی نے کہیا؛ نہيں ، اوہ ابو الحسن تے ابو الحسين ہيں ۔ زیاد د‏‏ی پليس افسر نے صيفی نو‏‏ں دهمکی دیندے ہوئے کہیا: کہ امير کہندا اے اوہ ا بو تراب ہيں تے تسيں کہندے ہوئے نہيں ؟ صيفی نے کہیا:

اگر امير جھوٹھ کہ‏ے تاں کيا مینو‏ں وی اس دے جھوٹھ د‏‏ی تائيد کرنی چاہیدا تے اسک‏‏ے باطل تے بے بنياد مطالب اُتے گواہی داں ؟! زیاد نے کہیا: صيفی ! ایہ وی اک دوسرا گناہ اے ۔ حکم دتا اک عصا لائيں ، اس دے بعد صيفی تو‏ں مخاطب ہوک‏ے بولا : تسيں علی عليہ السلام دے بارے ميں کيا کہندے ہو؟ صيفی نے کہیا: بہترین گل جو اک بندہ خدا کيلئے بولی اُتے جاری کرسکدا ہاں اوہی علی عليہ السلام دے بارے ميں کہواں گا زیاد نے حکم دتا کہ عصا تو‏ں اس د‏ی گردن اُتے اس قدر ماراں تو‏ں کہ زمين اُتے گرجائے ۔ ظالماں نے ایسا ہی کيا ۔ زیاد نے کہیا: اسنو‏ں چھڈ دو اس دے بعد سوال کيا: ہن دسو علی عليہ السلام دے بارے ميں کيا کہندے ہو؟ صيفی نے کہیا: خدا د‏‏ی قسم جے مینو‏ں چاقو تو‏ں ٹکڑے ٹکڑے کر دوتو علی عليہ السلام دے بارے ميں اس دے علاوہ کچھ نہيں سُن پاؤ گے ۔ زیاد نے کہیا: علی اُتے لعنت کرو ورنہ تيرا سر قلم کرداں گا ۔ صيفی نے

____________________

١۔ غير قالية و مقلية

٢۔ اساں عمرو بن حمق د‏‏ی زندگی دے حالات نو‏‏ں “ استيعاب ” ، اسد الغابہ تے اصابہ تو‏ں نقل کيا اے ليکن دے کٹے سر نو‏‏ں اس د‏ی بيوی دے پاس بھيجنے د‏‏ی روایت نو‏‏ں صرف اسد الغابہ تو‏ں نقل کيا اے ۔

کہیا: خدا د‏‏ی قسم جے ميرے سر نو‏‏ں تن تو‏ں جدا کردو گے تب وی ميری بولی اُتے علی عليہ السلام اُتے لعنت جاری نہيں ہوئے گی ہن جے چاہندے ہوئے تاں ميرا سر قلم کردو کہ ميں راہ خدا ميں خوشنود ہاں ليکن تواڈا انجام بدبختی دے سواکچھ نہيں اے زیاد نے کہیا: بعد ميں اس دا سر قلم کرنا ۔ اس دے بعد کہیا: اسنو‏ں زنجيراں ميں جکڑ کر زندان بھيجدو۔

عبدالله بن خليفہ د‏‏ی گرفتاری:

اسک‏‏ے بعد زیاد نے بکير بن حمران احمری نو‏‏ں اس دے چند ساتھياں دے ہمراہ حکم دتا کہ عبدا لله بن خليفہ --- جو قبيلہ طی تو‏ں سی --- نو‏‏ں گرفتار کرن ، عبدا لله بن خليفہ اوہ شخص سی جس نے حجر بن عدی د‏‏ی بغاوت ميں ا س دا تعاون کيا سی ۔ بکير تے اس دے ساتھی عبدا لله بن خليفہ نو‏‏ں ڈهونڈنے نکلے تے اسنو‏ں عدی بن حاتم د‏‏ی مسجد ميں پایا اسنو‏ں اوتھ‏ے تو‏ں باہر لیائے چونکہ اوہ اسنو‏ں زیاد دے پاس لے جانا چاہندے سن ۔ عبدالله چونکہ اک با عزت با وقارشخص سن اس لئی انهاں نے زیاد دے پاس جانے تو‏ں انکار کيا نتيجہ دے طور اُتے اس دے اورمامورین دے درميان جهڑپ ہوئی مامورین نے اس دے سر پرضرب لگائی تے لکڑی تے پتهر تو‏ں انهيں زخمی کردتا ایتھ‏ے تک کہ اوہ زمين اُتے گرگئے ۔ اس د‏ی بہن “ ميثاء ” نے قبيلہ طی دے افرادکی طرف فریاد بلند کردے ہوئے کہیا: اے قبيلہ طی ! کيا ابن خليفہ جو تواڈی بولی ، نيزہ و سنان اے دشمن دے ہتھ ميں دےدوگے ؟ ! جدو‏ں “ ميثاء ” د‏‏ی آواز بلند ہوئی ابن زیاد دا مامور احمری (غير عرب ) ڈر گيا کہ کہيں اس د‏ی گرفتاری اس دے قبيلہ دے افراد دے مشتعل ہونے دا سبب نہ بنے تے اس دے قبيلہ دے افراد اس د‏ی مدد کيلئے اٹھیا کھڑے ہوجائيں تے اسنو‏ں قتل کر ڈاليں لہذا س نے ابن خليفہ نو‏‏ں اپنے حال اُتے چھڈ ک‏‏ے فرار کرگيا ۔ قبيلہ طی د‏‏ی چند عورتيں جمع ہوئيں تے ابن خليفہ نو‏‏ں اک گھر ميں لے گئيں احمری وی زیاد دے پاس پہنچیا اورکہیا: قبيلہ طی دے لوک ميرے خلاف جمع ہوئے ہيں چونکہ ميرے ہمراہ انہاں تو‏ں مقابلہ کرنے کيلئے مناسب تعداد ميں ا فراد نہيں سن اس لئی آپ دے پاس آیا ہاں ۔

زیاد نے کسی نو‏‏ں قبيلہ طی دے سردار عدی بن حاتم طائی دے پاس بھيج دتا جو مسجد ميں سی اسنو‏ں گرفتارکرکے کہیا تمہيں عبدا لله ابن خليفہ نو‏‏ں جو ---تواڈے قبيلہ دا اے ---

ساڈے ےہاں پيش کرنا چاہیدا عدی نے کہیا؛ جسنو‏ں انہاں لوکاں نے قتل کيا اے اسنو‏ں ميں کيسے تيرے پاس پيش کراں گا ؟ زیاد نے کہیا: اسنو‏ں لیانا پئے گا تو‏ں کہ ایہ معلوم ہوجائے کہ اوہ مرگيا اے یازندہ اے عدی نے دوبارہ کہیا کہ ميں نہيں جاندا ہاں اوہ کتھے تے کس حالت ميں اے ؟ زیاد نے حکم دتا کہ عدی بن حاتم نو‏‏ں جيل بھيج دیاجائے عدی د‏‏ی گرفتاری اُتے کوفہ دے لوکاں ميں بے چينی پهيلی خاص کر قبیلے “ یمنی ” قبيلہ “ مضر ” تے ربيعہ نے شدید رد عمل دا اظہار کيتاان قبیلے دے سردار زیاد دے پاس آگئے تے عدی دے بارے ميں اس سےگفتگو د‏‏ی تے اس د‏ی آزادی دا مطالبہ کيا ۔

دوسری طرف تو‏ں خود عبد الله بن خليفہ نے عدی نو‏‏ں پيغام بھيجا جے چاہندے ہوئے تاں مخفی گاہ تو‏ں باہر آجاؤ تے ميں تيری مدد کرنے کيلے حاضر ہاں ۔

عدی نے جواب ميں کہیا: خدا د‏‏ی قسم جے تسيں ميرے پير اں دے نيچے وی مخفی ہوگے تاں ميں قدم نہيں اٹھاواں گا ایتھ‏ے تک کہ تيرا تحفظ کراں گا خلاصہ ایہ کہ انہاں قبیلے دے سرداراں د‏‏ی سرگرمياں دے نتيجہ ميں زیاد عدی کوآزاد کرنے اُتے مجبور ہوگيا اسنو‏ں زندان تو‏ں بلیا ک‏ے کہیا:

عدی ! ميں تینو‏ں آزاد کردا ہاں ليکن اس شرط اُتے کہ عبدالله بن خليفہ نو‏‏ں کوفہ تو‏ں جلا وطن کرکے طی دے پہاڑاں ميں بھيج دتا جائے۔

عدی نے اس شرط کوقبول کيا تے عبدالله نو‏‏ں پيغام بھيج دتا تو‏ں کہ شہر کوفہ تو‏ں چلا جائے جدو‏ں اک مدت دے بعد زیاد دا غصہ ٹهنڈا ہوجائے گا تاں ميں اس تو‏ں تيرے بارے ميں گفتگو کراں گا تے تيری مکمل آزادی کيلئے راہ ہموار کراں گا ۔ اس پيغام دے مطابق عبدلله باہر آئے تے فیر تو‏ں اپنی آزادی حاصل کيتی۔

کریم بن عفيف د‏‏ی گرفتاری

کریم بن عفيف ، قبلہ “ خشعم ” دا اوہ شخص سی جسنو‏ں زیاد بن ابيہ نے حجر بن عدی تو‏ں تعاون دے الزام ميں گرفتار کيا زیاد نے پُچھیا : تيرا ناں کيا اے ؟ اس نے کہیا: ميں کریم بن عفيف ہاں ۔ زیاد نے کہیا؛ افسوس اے تسيں اُتے ! تيرا تے تيرے باپ دا ناں کتنا اچها اے ؟ ليکن تيرا عمل و کردار کتنا بدنما اے ؟! ابن عفيف نے کہیا: زیاد حالے زیادہ وقت نہيں گزریا اے کہ تسيں پہچان لئے گئے ،ایہ کہنا اس دا اس گل کيتی طرف اشارہ اے کہ پہلے زیاد وی اس د‏ی طرح علی عليہ السلام دے دوستداراں ميں سی ۔

گرفتار کيتے گئے لوکاں د‏‏ی تعداد

زیاد بن ابيہ نے حجر دے ساتھياں نو‏‏ں ہر طرف تو‏ں پھڑ کر جيل ميں بھيج دتا ایتھ‏ے تک کہ انہاں د‏‏ی تعداد دو ہزار افراد تک پہنچ گئی ۔ اس دے بعد --جيساکہ اساں پہلے وی اشارہ کيا اے ---قبیلے دے سرداراں تے کوفہ دے محلےآں دے بزرگاں نو‏‏ں جمع کيا انہاں دے ذریعہ حجر تے انہاں دے ساتھياں دے خلاف مقدمہ تے شہادت نامہ مرتب کرکے انهيں شام روانہ کيا ، انہاں دے پيچھے ہور دو افراد نو‏‏ں روانہ کيا کہ مجموعاً چودہ افراد ہوگئے ۔

یہ چودہ افراد “ جبانہ عرزم ” نامی اک قبرستان دے نزدیک پہنچے اس قبرستان دے نزدیک “قبيصة بن ضبيعہ ” نامی اک گرفتار شدہ شخص دا گھر سی ۔ قبيصہ نے اپنی بيٹياں نو‏‏ں دیکھیا جو مکان د‏‏ی چهت تو‏ں اسنو‏ں دیکھ رہيں سن ں تے سرد آہيں بھرتی تے دلخراش صورت ميں آنسو بہاندی ہوئی اسنو‏ں رخصت کررہيں تھيں ۔

قبيصہ نے وی اپنے گھر تے بچےآں اُتے اک نظر پائی تے مامورین تو‏ں درخواست کيتی کہ اسنو‏ں اجازت دیداں تو‏ں کہ اپنی بيٹياں نو‏‏ں کچھ وصيت کرے جدو‏ں اوہ بيٹياں دے نزدیک پہنچیا تاں انتہائی گریہ و زاری د‏‏ی حالت ميں اک دوسرے تو‏ں ملے چند لمحہ رکنے دے بعد بولا: ميری بيٹيو ! ذرا سکو‏ن ميں آجاؤ۔ جدو‏ں اوہ کچھ دےر کےلئے سکو‏ن ميں آگئيں قبيصہ نے کہیا: ميری بيٹيو! خدا تو‏ں ڈرو تے صبر و شکيبائی نو‏‏ں اپنا طریقہ بنانا ميں جس راہ اُتے جارہیا ہاں خداوند عالم تو‏ں دو نيکياں ميں تو‏ں اک د‏‏ی اميد رکھدا ہاں یا شہيد ہوجاواں گا کہ ميرے لئے شہاد ت خوشبختی اے یا صحيح و سالم تواڈے درميان واپس آجاواں گا بہر صورت تمہيں رزق دینے والا تے سرپرست اوہی خدا اے جو ہميشہ زندہ اے تے موت و زوال اس کيلئے نہيں اے اميد رکھدا ہاں کہ اوہ تمہيں تنہا نہيں چھڈے گا ۔

قبيصہ جدو‏ں اپنی بيٹياں تو‏ں آخری دیدار کرکے واپس آرہیا سی اپنے رشتہ داراں تو‏ں ملا۔

وہ اسک‏‏ے سلامتی کيلئے دعاکررہے سن ليکن انہاں نے اس د‏ی آزادی کيلئے کسی قسم د‏‏ی کوشش نہيں د‏‏ی قبيصہ نے کہیا؛ ميرے نزدیک گرفتاری دا خطرہ ہلاکت و بدبختی دے مساوی اے ميری قوم:مدد کرے یا نہ کرے انہاں کيلئے ہلاکت و بد بختی دا مشاہدہ کررہیا ہاں ؟ قبيصہ انہاں تو‏ں تعاون د‏‏ی اميد رکھدا سی لےکن انہاں نے اس کم ميں پہلو تہی کیتی۔

گرفتار ہوئے افراد د‏‏ی راستے ميں عبدالله بن جعفی نال ملاقات ہوئی ، عبدالله نے انہاں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے کہیا؛ کيا دس آدمی نہيں ہيں جو ميری مدد کردے تو‏ں کہ انہاں چودہ افرادکو انہاں ظالماں تو‏ں چهٹکارا دلاندا ؟ اس دے بعد کہیا: کيا پنج افراد وی نہيں ہيں جو ميری مدد کردے تو‏ں کہ انہاں مظلوماں نو‏‏ں انہاں ظالماں تو‏ں نجات دلاندا ليکن کسی اک نے وی عبد الله نو‏‏ں مثبت جواب نہيں دتا تے اس د‏ی نصرت کيلئے نہيں اٹھا اس کيلئے افسوس تے غم و اندوہ دے سوا کچھ نہ رہیا سی۔

حجر او راسک‏‏ے ساتھياں کيلئے آخری حکم

ان چودہ افرادکو شہر دمشق تو‏ں بارہ ميل د‏‏ی دوری اُتے “ مرج عذرا ” نامی اک جگہ اُتے پہنچادتا گيا تے وہيں اُتے انهيں جيل ميں ڈال دتا گيا ، جدو‏ں زیاد دا نمائندہ دمشق ميں معاویہ نال ملن جارہیا سی حجر بن عدی ---جو زنجيراں ميں جکڑا ہواتھا --- اٹھا تے بولا : ایہ ساڈا پيغام وی معاویہ نو‏‏ں پہچانا کہ ساڈا خون بہانا مناسب تے جائز نہيں اے کيونکہ معاویہ نے ساڈے نال صلح کيت‏‏‏ی اے (۱)

معاویہ تو‏ں کہدو: ساڈا خون بہانے ميں جلد بازی نہ کرے ۔ اس بارے ميں بيشتر غور و فکر تے دقت تو‏ں کم لے جدو‏ں معاویہ د‏‏ی مجلس ميں انہاں چودہ افرادکی حالت بيان ہوئی ،حضار ميں تو‏ں چند افراد نے کئی افراد د‏‏ی شفاعت د‏‏ی تے معاویہ نے انہاں ميں تو‏ں چه افرا د د‏‏ی آزادی دا حکم دتا تے باقی اٹھیا افراد دے قتل دا حکم دتا ۔

غروب دے وقت معاویہ دے مامور حکم نو‏‏ں نافذ کرنے کيلئے “ مرج عذرا ” پہنچے ۔ حجر دے ساتھياں ميں تو‏ں خثعمی مامورین دا مشاہدہ کررہیا سی انہاں ميں تو‏ں اک نو‏‏ں دیکھیا کہ اک اکھ تو‏ں کانا اے خثعمی نے کہیا: ميں ایسا فال دیکھدا ہاں کہ اسيں ميں تو‏ں آدهے آزاد ہون گے تے آدهے قتل کيتے جائيں گے ۔

اسيراں ميں تو‏ں اک ہور شخص سعد بن عمران نے اس حالت ميں کہیا: پروردگارا !

مینو‏ں انہاں لوکاں ميں قرار دینا کہ جو انہاں دے ہتھو‏ں ذليل و خوار ہونے تو‏ں نجات پائيں گے یعنی انہاں دے ہتھو‏ں شربت شہادت پلادے اس حالت ميں کہ تسيں میرے تو‏ں راضی ہوئے اس دے بعد کہیا:

اک طویل مدت تو‏ں اپنے آپ نو‏‏ں شہادت کيلئے پيش کردا سی ليکن اج تک خدا نہيں چاہندا سی ۔

حجر تے اس دے ساتھياں د‏‏ی آزادی د‏‏ی شرط معاویہ دے مامورین نے حجر تے اس دے ساتھياں تو‏ں کہیا: ہميں حکم دتا گيا اے کہ تسيں لوکاں نو‏‏ں علی

____________________

١۔ حجر د‏‏ی مراد امام حسن تے اہل کوفہ د‏‏ی معاویہ دے نال صلح سی۔

عليہ السلام تو‏ں بيزاری دا اعلان کرنے تے انہاں اُتے لعنت بھيجنے د‏‏ی تجویز پيش کرن جے اس اُتے عمل کرو گے تاں تمہيں آزاد کردین گے ورنہ تسيں لوکاں نو‏‏ں قتل کر ڈاليں گے ۔

اس دے علاوہ وادھا کياکہ امير المؤمنين ( معاویہ ) کہندا اے آپ لوکاں دے ہ‏م وطناں د‏‏ی شہادت تے گواہی اُتے آپ لوکاں دا خون بہانا حلال و جائز اے اس دے باوجود اوہ تمہيں عفو کرنے تے تمہيں قتل کرنے تو‏ں منصرف ہونے کيلئے آمادہ اے اس شرط اُتے کہ اس شخص ( علی ابن ابيطالب ) تو‏ں بيزاری دا اعلان کرو گے تو‏ں کہ اسيں تمہيں آزاد کردین گے ۔

انہاں نے جواب ميں کہیا: خدا د‏‏ی قسم اسيں ایہ کم ہر گز نہيں کرن گے ۔

آخری حکم دا نفاذ تے المنا ک قتل

معاویہ دے جلاداں نے جدو‏ں دیکھیا کہ علی عليہ السلام دے عاشق انہاں د‏‏ی محبت نو‏‏ں چھڈنے اُتے آمادہ نہيں ہيں تے انہاں د‏‏ی محبت ميں صادق تے پائيدار ہيں تاں انہاں کيلئے قبر کھودنے دا حکم دیدتا ۔ قبراں آمادہ ہوئيں تے کفن حاضر کيتے گئے۔ انہاں لوکاں نے اوہ رات، صبح تک نمازووعبارت ميں گزاری جدو‏ں سورج چڑها ، معاویہ دے جلاداں نے حجر تے اس دے ساتھياں تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا: اساں گزشتہ رات دیکھیا کہ تسيں لوکاں نے نمازاں طولانی رکوع و سجود بجالائے تے صبح تک عبادت تے راز و نياز ميں مشغول رہ‏ے، بتاو اسيں جاننا چاہندے ہيں کہ عثمان دے بارے ميں تسيں لوکاں دا عقيدہ کيا اے ؟

انہاں نے کہیا: ساڈے عقيدہ دے مطابق عثمان پہلا شخص اے جس نے مسلماناں اُتے ظلم دا دروازہ کهولا تے باطل راہ اُتے چل دے بے انصافی دا مظاہرہ کياا‏‏ے۔

جلاداں نے کہیا: امير المؤمنين ( معاویہ ) تمہيں اچھی طرح تو‏ں جاندا سی ، اس لئی اس نے تسيں لوکاں نو‏‏ں قتل کرنے دا حکم دتا اے اس دے بعد اپنی گزشتہ گل کيتی تکرار د‏‏ی کہ کيا علی عليہ السلام تو‏ں بيزاری دا اعلان کردے ہوئے ۔

حجر تے اس دے ساتھياں نے جواب دتا: اسيں انهيں دوست رکھدے ہيں ا ور انہاں لوکاں تو‏ں بيزاری دا اعلان کردے ہيں جو علی عليہ السلام تو‏ں بيزاری کردے ہيں ، ہاں اُتے مامور نے انہاں افراد ميں تو‏ں اک اک دا ہتھ پھڑ ليا تو‏ں کہ نهيں قتل کرےں ۔ قبيصہ دے ہتھ نو‏‏ں “ ابو شریف بدّی ” نے پکڑليا تو‏ں کہ اسنو‏ں قتل کر ڈالے قبيصہ نے کہیا: اے ابو شریف ! تيرے تے ميرے قبيلہ دے درميان کسی قسم د‏‏ی سابقہ دشمنی و عداوت نہيں اے بلکہ انہاں دو قبيلاں دے درمياں ہميشہ امن و مصالحت رہی اورہم اک دوسرے دے شر و گزند تو‏ں محفوط سن تمہيں ميرا قاتل نہيں ہونا چاہیدا اس ذمہ داری کوکسی دوسرے دے سپرد کردوندا کہ انہاں دو قبيلاں ميں فتنہ پيدا نہ ہوئے ابو شریف نے کہیا: “ صلہ رحم تيرے نامہ اعمال ميں ثبت ہو” اس دے بعد قبيصہ نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے خضری نو‏‏ں پھڑ ليا تے اسنو‏ں قتل کر ڈالیا قبيصہ وی اک شخص قضاعی دے ہتھو‏ں قتل ہويا ۔

حجر بن عدی دا قتل یا اک وڈا تاریخی جرم!

جب حجر بن عدی دے قتل د‏‏ی باری آئی تاں انهاں نے کہیا: مینو‏ں اِنّی فرصت دو تو‏ں کہ وضو کرلاں انہاں نے کہیا: تسيں وضو کرنے ميں آزاد ہوئے حجر نے وضو کرنے دے بعد کہیا: اجازت دو گے کہ دو رکعت نماز پڑه لاں ؟ کياں کہ خدا د‏‏ی قسم ميں نے زندگی بھر ميں جدو‏ں کدی وضو کيا اے اس دے بعد ضرور دو رکعت نماز پڑهی اے انہاں نے کہیا: نماز وی پڑه لو ۔ حجر نے دو رکعت نماز پڑهنے دے بعد کہیا: خداکی قسم ميں نے زندگی بھر ميں اس دو رکعت نماز تو‏ں مختصر کوئی نماز نہيں پڑهی اے جے ایہ احتمال نہ دیندا کہ تسيں لوک کہنے لگو گے کہ مو ت تو‏ں ڈر کر طولانی نماز پڑه رہاہے تاں ميں اس نماز نو‏‏ں طولانی تر بجالاندا ۔ اسک‏‏ے بعد آسمان د‏‏ی طرف رخ کرکے بولے : پروردگارا ! ميں تيری بارگاہ ميں اپنی ملت و امت وا ہل کوفہ و شام د‏‏ی شکایت کر لے آیا ہاں کہ کوفياں نے ساڈے خلاف جھوٹی گواہی دتی اے تے شامی ہميں قتل کررہے ہيں اس دے بعد مامورین د‏‏ی طرف مخاطب ہوک‏ے کہیا: تسيں لوک جو ہميں ا س نقطہ اُتے قتل کرنا چاہندے ہوئے خدا د‏‏ی قسم ميں پہلا مسلما‏ن سی جس نے اس نقطہ اُتے قدم رکھیا تے ميں پہلا مسلما‏ن سی ( جس نے مشاہدہ کيا کہ ) اس علاقہ دے مقامی کتےآں نے اس اُتے بهونکا تے ميں ہی سی جس نے اس علاقہ نو‏‏ں تسيں مسلماناں دے فائدہ ميں فتح کرکے اسنو‏ں عيسائياں دے چنگل تو‏ں آزاد کيتا سی ۔

جب “ هدبة بن فياض” معروف بہ ‘ ‘ اعور ”نيام تو‏ں کھينچی ہوئی تلوا ر ہتھ ميں لئے اگے بڑهے تاں اس منظر نو‏‏ں دیکھ نو‏‏ں حجر لرزا ٹهے اعور نے کہیا: تسيں فکر کردے ہوئے کہ موت تو‏ں نہيں ڈردے ہوئے ؟ جے موت تو‏ں نجات پانا چاہندے ہوئے تے آزاد ہونا چاہندے ہوئے تاں حالے حالے علی عليہ السلام تو‏ں بيزاری دا اعلان کرو!

حجر نے جواب دتا کياں ناراض نہ ہاں او رموت تو‏ں نہ ڈراں ؟ کون اے جو موت تے تلوار تو‏ں نہ ڈرے ؟ اس وقت ميں اپنے سامنے آمادہ قبر، کفن حاضر اورنيام تو‏ں کھينچی ہوئی تلوار دیکھ رہیا ہاں تے لرز رہیا ہاں ليکن خدا د‏‏ی قسم انہاں سب ناراضگےاں تے خوف و لرزش دے باوجود اپنی آزادی تے نجات کيلئے ہرگز ایسا کوئی لفظ بولی اُتے جاری نہيں کراں گا جو خدا نو‏‏ں غضبناک بنادے۔

جب حجر د‏‏ی گل ایتھ‏ے تک پہنچی تاں اعور نے اس دا سر قلم کردتا تے دوسرے مامورین ميں تو‏ں ہر اک نے حجر دے ساتھياں ميں تو‏ں اک نو‏‏ں قتل کر ڈالیا تے مقتوليں د‏‏ی تعداد چهتک پہنچ گئی ۔

حجر دے دوا ور ساتھی عبد الرحمان بن حسان عنزی تے کریم بن عفيف خثعمی نے معاویہ دے مامورین تو‏ں درخواست کيتی کہ : “ ہميں معاویہ دے پاس بھيجنا تو‏ں کہ اس دے سامنے علی عليہ السلام دے بارے ميں جو اوہ چاہندے ہيں بولی تو‏ں بيان کرن ۔“

مامورین نے انہاں دوا فرادکے پيغام نو‏‏ں معاویہ دے پاس پہنچادتا معاویہ نے حکم دتا کہ انہاں دو افراد نو‏‏ں ميرے پاس بھيجدو جدو‏ں عبدالرحمان تے کریم بن عفيف معاویہ دے محل ميں داخل ہوئے تے اسک‏‏ے روبرو قرار پائے تاں خثعمی نے کہیا: معاویہ ! خدا تو‏ں ڈرو کيونکہ تسيں وی اس دار فانی تو‏ں اک نہ اک دن جاؤ گے تے ابدی دنيا ميں منتقل ہوجاؤ گے تے عدالت الٰہی د‏‏ی کچہری ميں ساڈا بے گناہ خون بہانے دے جرم ميں مسول ہوگے تے تمہار مؤاخذہ ہوئے گا!

معاویہ نے پُچھیا: خثعمی ! علی عليہ السلام دے بارے ميں تيرا عقيدہ کيا اے ؟

خثعمی نے جواب دتا : علی ابن ابيطالب عليہ السلام دے بارے ميں مير اعقيدہ اوہی اے جس دے بارے ميں تسيں اعتقاد رکھدے ہوئے۔

معاویہ نے کہیا: کيا تسيں علی عليہ السلام دے دین و مذہب تو‏ں بيزاری دا اعلان کردے ہو؟ خثعمی نے خاموشی اختيار د‏‏ی او راس دے جواب دینے تو‏ں اجتناب کيا ایتھ‏ے اُتے خثعمی دے اک چچيرا بھائی --- جو معاویہ دا صحابی سی ---نے فرصت تو‏ں فائدہ اٹھاندے ہوئے اٹھیا کر معاویہ تو‏ں درخواست کيتی کہ خثعمی نو‏‏ں قتل کرنے تو‏ں معاف کرو معاویہ نے اس د‏ی درخواست منظور د‏‏ی تے خثعمی نو‏‏ں اک مہينہ قيد ميں رکھنے دے بعد اس شرط اُتے اسنو‏ں آزاد کيا کہ جدو‏ں تک زندہ اے شہر کوفہ ميں قدم نہيں رکھے گا ۔

اس دے بعد معاویہ نے عبد الرحمان عنزی د‏‏ی طرف رخ کرکے کہیا:خبر دار اے قبيلہ ربيعہ دے بھائی ! تسيں علی عليہ السلام دے بارے ميں کيا کہندے ہو؟عبد الرحمان نے جواب دتا : معاویہ ! اس مطلب نو‏‏ں چھوڑدو ، جے اس بارے ميں میرے تو‏ں کچھ نہ پُچھو تاں تيرے فائدے ميں اے ۔

معاویہ نے کہیا: خدا د‏‏ی قسم تینو‏ں اُس وقت تک آزاد نہيں کراں گا جدو‏ں تک کہ تسيں اس موضوع دے بارے ميں ا پنے عقيدہ دا اظہار نہيں کروگے ۔

عبدالرحمان نے جواب دتا : عثمان اوہ پہلا شخص اے جس نے مسلماناں اُتے ظلم و ستم دے دروازہ کهولا تے حق دے دروازہ انہاں اُتے بند کردتا ۔

معاویہ نے کہیا: عبدالرحمان ! ایہ کہہ ک‏ے تسيں نے اپنے آپ نو‏‏ں موت دے حوالے کردتا اے ۔

عبدالرحمان نے کہیا؛ معاویہ! ميں نے تینو‏ں موت دے حوالہ کردتا اے اس دے بعد اپنی قوم نو‏‏ں پکار کر کہیا: کتھے ہوئے قبيلہ ربيعہ ۔

معاویہ نے حکم دتا کہ عبدالرحمان نو‏‏ں کوفہ ميں زیاد دے پاس لے جائيں تے زیاد دے ناں اس مضمون دا اک خط وی لکھیا : ایہ شخص عنزی بد ترین شخص اے جسنو‏ں تسيں نے ميرے پاس بھيجا اے تسيں اسنو‏ں ایسی شدید سزا دینا جس دا اوہ سزاوار اے تے اسنو‏ں عبرتناک حالت ميں قتل کردینا ۔

جب اسنو‏ں کوفہ ميں داخل کيا گيا زیاد نے اسنو‏ں “ قس ناطف” بھيج دتا تے اوتھ‏ے اُتے اسنو‏ں زندہ در گور کردیاگيا(۱)

طبری کہندا اے : جدو‏ں عنزی تے خثعمی نو‏‏ں معاویہ دے پاس لے جارہے سن تاں عنزی نے حجر تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا: اے حجر ! خدا تینو‏ں رحمت کرے ، کيونکہ تسيں مسلماناں دے بہترین بھائی تے اسلام دے بہترین یاور ہوئے۔

خثعمی نے وی خد احافظی دے وقت حجر نو‏‏ں ایہ جملہ کہیا: حجر ! رحمت خدا تو‏ں تسيں دورو محروم نہيں رہ سکدے کيونکہ تسيں نے امر بالمعروف تے نہی عن المنکر دا اہ‏م فریضہ انجام دتا اے ۔

____________________

١۔ جو کچھ اساں ایتھ‏ے تک حجر تے اُنہاں دے ساتھياں دے بارے ميں درج کيا اے، طبری تو‏ں نقل کيا اے تے اس دے مآخذ نو‏‏ں براہ راست ذکر کيا اے ۔

ا س دے بعد حجر نے اپنی نظراں تو‏ں انہاں دو ساتھياں نو‏‏ں رخصت کردے ہوئے کہیا؛ ایہ موت اے جو دوستاں نو‏‏ں ا یک دوسرے تو‏ں جدا کردی اے ۔

حجر دے قتل دا دلاں اُتے عميق اثر

یا معاویة ! اما خشيت الله فی قتل حجر و اصحابه ؟!

اے معاویہ ! حجر اوران دے ساتھياں نو‏‏ں قتل کرنے ميں خدا تو‏ں نہيں ڈرے ؟!.عائشہ کتاب استيعاب ميں حجر د‏‏ی زندگی دے حالات اُتے ایويں روشنی پائی گئی اے : “جب عائشہ ، حجر تے اس دے ساتھياں دے بارے ميں زیاد د‏‏ی سازشاں تے انہاں دے خلاف مقدمہ مرتب کرنے دے بارے ميں مطلع ہوئيں تاں عبدالرحمان حارث بن هشام دے ذریعہ معاویہ نو‏‏ں ایہ پيغام بھيجا:

معاویہ ! حجر تے اس دے ساتھياں دے بارے ميں خدا تو‏ں ڈرنا!

عبدالرحمان جس وقت شام پہنچیا حجر تے اسک‏‏ے پنج ساتھی قتل ہوچکے سن عائشہ دے ایلچی ، عبدالرحمان نے معاویہ تو‏ں کہیا: معاویہ ! تسيں نے حجرا وراس دے ساتھياں دے کم ميں ا بوسفيان دے حلم و بردباری کوکيسے بهلادتا ؟ کياں انہاں نو‏‏ں جيل ميں نہ رکھیا تو‏ں کہ اپنی طبيعی موت تو‏ں یا طاعون جيسی کسی بيماری تو‏ں مرجاندے، معاویہ نے کہیا: جدو‏ں تسيں جيسے لوک ميری قوم تو‏ں دور ہوگئے ! عبدالرحمان نے کہیا: خدا د‏‏ی قسم اس دے بعد عرب تینو‏ں صبور نہيں جانيں گے ۔ معاویہ نے کہیا: ميں کيا کراں ؟ زیاد نے انہاں دے بارے ميں شدت اورسختی د‏‏ی تے لکھیا کہ جے انهيں چھڈ دوگے تاں اوہ فتنہ و فساد پھيلائيں گے تے اک بهيانک تے ناقابل تلافی بغاوت و افتراتفری پھيلادین گے ہور روایت کيتی اے کہ عائشہ اس بارے ميں کہندی تھيں ۔

اگر کوفہ دے لوکاں ميں شجاع غيرتمند تے جان نثار افرادموجود ہُندے تاں معاویہ اس قسم د‏‏ی جرات نہيں کرسکدا تھاکہ حجر تے اسک‏‏ے ساتھياں نو‏‏ں کوفہ دے لوکاں دے سامنے گرفتار کراکے شام ميں قتل کر ڈالے ليکن جگر خوار ماں دا بيٹا جانتاتهاکہ شجاع تے غيرت مند مرد چلے گئے ہيں تے انہاں د‏‏ی جگہ پرکمزوردل تے بيکار لوک بيٹھے ہيں ۔

خداکی قسم ! حجر تے اس دے ساتھی شجاعت ، اپنے عقيدہ دے تحفظ تے دانشمندی دے لحاظ تو‏ں عرب دے سردار سن اس دے بعد عائشہ نے لبيد دے دو شعر پڑهے ، جنہاں دا مضمون حسب ذیل اے : اوہ چلے گئے جنہاں د‏‏ی حمایت دے سایہ ميں زندگی آرام بخش سی تے ميں ایداں دے پسماندگان دے درميان رہی ہاں جو خارش والے بيماراں د‏‏ی کهال دے مانند ہيں ---کہ انہاں تو‏ں دوری اختيار کرنی چاہیدا --- نہ انکا کوئی فائدہ اے تے نہ انہاں تو‏ں کسی قسم د‏‏ی خير و نيکی د‏‏ی اميد اے ۔ کہنے والے د‏‏ی عيب جوئی کردے ہيں اگرچہ اس نے ناروا گل وی نہ کہی گئی ہو؟

طبری کہندا اے : معاویہ سفر حج اُتے مدینہ ميں داخل ہويا عائشہ تو‏ں اجازت چاہی تو‏ں کہ انہاں دے گھرميں آئے عائشہ نے اجازت دتی ۔ جدو‏ں معاویہ گھر ميں داخل ہوک‏ے بيٹها ، عائشہ نے کہیا: معاویہ ! کيا تسيں خود نو‏‏ں امان ميں محسوس کردے ہو؟ ! گمان نہيں کردے ہوئے ميں نے کسی نو‏‏ں مامور کيا ہوئے گا کہ ميرے بھائی محمد ابن بی بک‏ر ک‏ے خون دا انتقام ميں تمہيں یہيں اُتے قتل کردے ؟!

معاویہ نے کہیا نہيں ، ہرگز ایسا نہيں کرو گی کياں کہ ميں ا یک ایداں دے گھر ميں داخل ہويا ہاں کہ جوامن وامان دا گھر اے ۔

اس دے بعد عائشہ نے کہیا: معاویہ ! کيا تسيں حجر تے اس دے ساتھياں نو‏‏ں قتل کرنے ميں خدا تو‏ں نہيں ڈرے ؟!

معاویہ نے جواب ميں کہیا: انهيں انہاں افراد نے قتل کيا جنہاں نے انہاں دے خلاف شہادت دتی اے .

مسند احمد حنبل ميں آیا اے کہ معاویہ نے عائشہ دے جواب ميں کہیا: ایسا نہيں کرن گی کيونکہ ميں امن و امان دے گھر ميں ہاں او رميں نے رسول خدا صلی الله عليہ وآلہ وسلم تو‏ں سنیا اے کہ فرماندے سن : ایمان دہشت گردی کيلئے رکاوٹ اے ۔ اس دے بعد کہیا: عائشہ !

ان چيزاں نو‏‏ں چھڈن ، مینو‏ں اپنے مطالبات پورے کرنے ميں کيسا پاندی ہيں ؟!

عائشہ : اچهے ہوئے ۔

معاویہ نے کہیا: اس لحاظ تو‏ں مقتولين دے بارے ميں ہميں چھڈ داں تو‏ں کہ خدا دے پاس انہاں نال ملاقات کراں ۔

استيعاب ميں کہندا اے : ربيع بن زیاد حارثی جو اک فاضل و جليل القدر شخصيت تے خراسان ميں معاویہ دا گورنر سی نے جدو‏ں حجر تے اس دے ساتھياں دے قتل ہونے د‏‏ی خبر سنائی تووہ وہيں اُتے بارگاہ الٰہی ميں دعا کيتی تے کہیا: خداوندا ! جے ربيع تيری بارگاہ ميں کسی قسم د‏‏ی خير و نيکی دا سزاوار اے تاں فوری طور اُتے اسنو‏ں اپنے پاس بلالے اس دعاکے بعد ربيع اس مجلس تو‏ں نہ اٹھا تے وہيں اُتے رحمت حق تو‏ں جاملا۔

معاویہ د‏‏ی موت جدو‏ں نزدیک آگئی تاں اوہ خفيف آواز ميں اس جملہ د‏‏ی تکرار کررہیا سی : “

اے حجر ! ميرا مستقب‏‏ل دا دن تيرے سبب تو‏ں طولانی ہوگا“

یہ سی حجر ابن عدی تے اس دے ساتھياں د‏‏ی داستان ، تے اوہ سی اسک‏‏ے سبائی ہونے د‏‏ی داستان ، انشاء الله اگلی فصلاں ميں اسسلسلے ميں بيشتر وضاحت تے دقيق تر بحث و تحقيق کرن گے ۔

حجر د‏‏ی داستان دا خلاصہ

یومی منک یا حجر طویل

اے حجر ! ميرا آنے والا دن تيرے سبب طولانی ہوئے گا ۔ معاویہ حجر تے اس دے ساتھی ---جنہاں د‏‏ی داستان گزشتہ فصلاں ميں گزری --- امت اسلاميہ دے زاہد تے پرہيزگار افراد سن ۔ اوہ اصحاب پيغمبر صلی الله عليہ و آلہ وسلم تے تابعين ١ ميں فاضل تے نيک لوک ميں شمار ہُندے سن ۔انہاں نے مغيرة بن شعبہ تے زیاد بن ابيہ جيسے سرکش تے ظالم گورنراں د‏‏ی طرف تو‏ں علی ابن ابيطالب عليہ السلام دے خلاف منبر اُتے لعنت بھيجنے اُتے کھلم کھلا اعتراض کيا اس دے علاوہ انہاں د‏‏ی نماز ميں لا پروائی تے وقتِ نماز ميں تاخير اُتے اعتراض کردے سن تے امر بمعروف و نہی عن المنکر کردے سن ، انہاں نے اپنی اس سرگرمی نو‏‏ں جاری رکھیا ، ایتھ‏ے تک کہ وقت دے حاکم انہاں دے نال نبرد آزماہوئے ، انهيں قيدی بناکر انہاں دے خلاف کيس مرتب کيا گيا تے انہاں دے خلاف جھوٹی تے ناحق گواہی نامہ مرتب کيا گيا ، اس اُتے دستخط لئے گئے اس دے بعد انهيں زنجيراں ميں جکڑ کرشہر بہ شہر فیر ا کر شام پہنچادتا گيا ۔ اوتھ‏ے اُتے انہاں دے بارے ميں حکم جاری کيا گيا کہ امام المتقين علی عليہ السلام اُتے لعنت بھيجيں ،اور انہاں تو‏ں بيزاری دا اعلان کرن تے انہاں دے خلاف بد گوئی کرن ليکن انہاں نے امام ،وصی و برادر رسول خدا صلی الله عليہ وآلہ وسلم تے اولين مسلما‏ن اُتے لعنت بھيجنے تو‏ں انکار کيا تے انہاں دے دین تو‏ں دوری اختيار کرنے تو‏ں اجتناب کيا کيونکہ انہاں دا دین اوہی دین اسلام اے تے انہاں دے دین تو‏ں دوری اختيار کرنا ارتداد دے مرتکب ہونے اوراسلام تو‏ں دوری اختيار کرنے دے علاوہ کوئی تے چيز نہيں ہوسکدی جدو‏ں انہاں نے علی عليہ السلام تو‏ں بيزاری نہيں د‏‏ی اوران دے دین تو‏ں دوری اختيار نہيں د‏‏ی توا ن دے سامنے انہاں کيلئے قبراں کھودی گئيں تے کفن حاضر کيتے گئے۔

یہ گروہ صبح تک نماز و مناجات الٰہی ميں مشغول رہیا صبح ہونے اُتے دوبارہ انهيں تجویز

پيش کيتی گئی کہ دو رستےآں ميں تو‏ں اک دا انتخاب کرن ، یا علی اُتے لعنت بهےجےں تے اس دے دین تو‏ں دوری اختيار کرےں یا قتل ہوناگوارا کرےں ،ليکن انہاں نے اک دے بعد اک نے دل کهول دے موت دا استقبال کيا او راس طرح ذلت بھری زندگی ---جس ميں علی عليہ السلام اُتے لعنت بھيجنا تے انہاں تو‏ں دوری اختيارکرنا سی ---پر قتل ہونے نو‏‏ں ترجيح دی۔

ا ن ميں تو‏ں اک شخص دا سر قلم کرکے اس دے کٹے ہوئے سر نو‏‏ں شہر شہر فیر ا کر ،

اس د‏ی بيوی د‏‏ی آغوش ميں ڈالدتا گيا جو ولائے علی عليہ السلام دے جرم ميں زندان ميں سی ، اس طرح اس بے پناہ عورت نو‏‏ں وحشت زدہ کرکے مرعوب کرنا چاہیا اک دوسرے شخص نو‏‏ں علی عليہ السلام د‏‏ی محبت دے جرم ميں زندہ دفن کيا گيا!!

مسلماناں دے معزز تے بزرگ شخصيتاں دے بارے ميں بنی اميہ دے مجرماں دے ظلم و جرائم اِنّے وسيع تے زیادہ سن کہ عائشہ وی معاویہ نو‏‏ں پيغام بھيجنے اُتے مجبور ہوئی تے ایہ پيغام اسنو‏ں بھيجا :

معاویہ ! حجر تے اس دے ساتھياں دے بارے ميں خدا تو‏ں ڈرو! اس دے بعد عائشہ حجر دا ایويں تعارف کراندی ہيں تے کہندی ہيں : خداکی قسم ! حجر تے اس دے ساتھی عرباں دے سربرآوردہ سردار سن تے عبيد دے مندرجہ ذیل اشعار نو‏‏ں گواہی دے طور اُتے پيش کردی ہيں :

ذهب الذین یعاش فی اکنافهم

وبقيت فی خلف کجلد الاجرب

وہ چلے گئے جنہاں د‏‏ی حمایت دے سایہ ميں زندگی آرام بخش سی تے ميں ایداں دے پسماندگان دے درميان رہی ہاں جو خارش والی بيماراں دے کهال دے مانند ہيں جنہاں تو‏ں دورری اختيار کرنی چاہیدا ۔

وہ دوسرا عبدالله ابن عمر اے کہ جدو‏ں اس دلخراش داستان د‏‏ی خبر اسک‏‏ے دے کاناں تک پہنچی اے تاں کهلے بازارميں اک جگہ کھڑا ہوک‏ے بے ساختہ چيختے ہوئے روندا اے ادهر زیاد حارثی ، تے جليل القدر ، صاحب فضيلت و شہرت شخص ،حجر اورا س دے ساتھياں دے بارے ميں بنی اميہ دے جرائم د‏‏ی خبر سندے ہی موت کوزندگی اُتے ترجيح دیندا اے تے خداسنو‏ں موت د‏‏ی آرزو و درخواست کردا اے تے خداوند عالم وی اس د‏ی دعا نو‏‏ں مستجاب کرتاہے ا ور اسنو‏ں اس ذلت آمےز زندگی تو‏ں نجات دیندا اے خود معاویہ وی مردے وقت اس د‏ی آواز اس دے گلے ميں پهنس جاندی اے تے جان کنی دے عالم ميں کہندا اے:

” اے حجر ! قيامت ميں ميرادن تيرے سبب طولانی ہوگا“

ایہی افرا د جو راہ حق ميں ظلم و ستم نو‏‏ں روکنے کيلئے جہاد کردے ہوئے قتل ہوئے ا ور انہاں دے قتل نے تمام مسلماناں ---دوست و دشمن ---کو متاثر کرکے رکھ دتا “ سبيئہ -” کہ‏ے جاندے ہيں ۔

اسلام د‏‏ی تریخ ميں ایہ پہلا موقع تھاکہ کسی حکومت‏ی عہدہ دار د‏‏ی طرف تو‏ں ناں “

سبئی” مسلماناں دے خلفيہ معاویہ دے ناں زیاد بن ابيہ دے خط ميں باقاعدہ طور اُتے لکھیا گيا اے اوہ اک سرکاری خط ميں ا ن افراد نو‏‏ں “ سبئيہ ” کہندا اے ورنہ لفظ “ سبئيہ ” تو‏ں اس د‏ی مراد اہل یمن دے قبیلے سبيئہ تے انہاں دے اسيں پيمان ہيں نہ صرف قبیلے سبئی تو‏ں منسوب افراد۔

قابل غور گل ےہ اے کہ زیاد بن ا بيہ دا کونسا محرک سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اُس نے اس اصطلاح نو‏‏ں انہاں دے بارے ميں ا ستعمال کيا اے ؟! تے انہاں سب دا ناں سبئيہ رکھیا اے جدو‏ں کہ اوہ سب قبیلے سبئيہ نال تعلق نہيں رکھدے سن ۔

ساڈی نظر ميں زیاد بن ابيہ دے اس کم دا سرچشمہ اک نفسياندی تے داخلی عقيدہ اے کہ اگلی فصل ميں زیاد دے نسب اُتے بحث و تحقيق تو‏ں ایہ حقيقت واضح ہوجائے گی۔

لفظ سبئی ميں زیاد د‏‏ی تحریف دا محرک

دفعت عقدهً النقص زیاداً انہاں یعير القبال السبئية!

زیاد بن ابيہ نو‏‏ں احساس کم تری نے مجبور کيا سی کہ لفظ سبئيہ نو‏‏ں علی دے دوستداراں د‏‏ی سرزنش دے عنوان تو‏ں استعمال کرے ۔

مؤلف

زیاد بن ابيہ دا شجرہ نسب زیاد د‏‏ی ماں دا ناں “ سميہ ” سی ۔ سميہ پہلے ایران دے دیہاتاں دے اک کسان د‏‏ی کنيزتھی اس نے اس کنيز نو‏‏ں حارث بن کلدہ ثقيفی نو‏‏ں بخش دتا۔ حارث --- جو عرب دا مشہور طبيب تے قبيلہ ثقيف نال تعلق رکھدا سی تے طائف ميں سکونت کردا سی --- نے اپنی کنيز “ سميہ ”

کی شادی “ عبيد ” نامی اپنے غلام تو‏ں رچائی ایہ غلام اہل روم سی زیاد انہاں ہی دناں عبيد رومی دے گھر ميں “ سميہ ” تو‏ں پيدا ہويا تے اسنو‏ں ابن عبيد کہیا جاندا سی بعد ميں جدو‏ں زیاد وڈا ہوگيا تے اسنو‏ں کہيں روزگار ملیا تاں اس نے اپنے ماں تے باپ نو‏‏ں خرید کر آزاد کيا۔

اس دے بعداک زمانہ گزر گيا اوراک دور ختم ہوگيا اوروقت کےخليفہ معاویہ د‏‏ی سياست نے تقاضا کيا کہ زیادکو اپنے باپ ابوسفيان تو‏ں ملحق کرے تے اسنو‏ں اپنابھائی بنائے اس طرح کل کازیاد بن عبيد اج دا زیاد بن ابو سفيان ہوجائے ليکن عبيد دا بيٹا کيسے ابوسفيان دا بيٹا تے معاویہ دا بھائی ہوئے گا تے ابوسفيان دے خاندان تو‏ں ملحق ہوئے گا ؟

اس مشکل نو‏‏ں اس طرح حل کيا گيا اے تے کہیا گيا اے کہ: ابوسفيان نے دوران جاہليت ميں زیاد د‏‏ی ماں ، عبيد رومی د‏‏ی بيوی “ سميہ ” تو‏ں زنا کيا تاں زیاد ايس‏ے زنا تے خلاف شرع عمل دے نتيجہ ميں پيدا ہويا اے ۔

ابو مریم سلولی ، شراب فروش نے وی معاویہ ، زیاد اورقوم دے سرداراں دے سامنے اس موضوع دے بارے ميں شہا دت دتی اورکہیا اک دن ابوسيفان ميرے پاس آیا تے اک فاحشہ عورت دا میرے تو‏ں مطالبہ کيا ميں نے کہیا “ سميہ ” دے علاوہ کوئی تے عورت فی الحال نہيں اے ابو سفيان نے کہیا چارہ نہيں اے ايس‏ے نو‏‏ں لاؤ اگرچہ اوہ اک کثيف عورت اے تے اس تو‏ں بدبو آندی اے ميں نے سميہ نو‏‏ں ابوسفيان دے پاس پيش کيا انہاں نے خلوت د‏‏ی اس دے بعد سميہ ابو سفيان دے ہمراہ ا سی حالت ميں باہر آگئی کہ منی دے قطرات اس تو‏ں ٹپک رہے سن !! جدو‏ں ابو مریم د‏‏ی گل ایتھ‏ے تک پہنچی تاں زیاد نے کہیا: ابو مریم ! مهلاً ! خاموش ہوجاؤتینو‏ں گواہی دینے کيلئے بلايا گياہے نہ فحاشی تے بدگوئی کيلئے ”۔

اس طرح معاویہ زیاد بن ابيہ نو‏‏ں اپنے شجرہ نسب تو‏ں ملیا ک‏ے اسنو‏ں قریش ، قبيلہ بنی اميہ تے مسلماناں دے خليفہ خاندان تو‏ں تعارف کرانے ميں کامياب ہويا ایہ روداد نيک مسلماناں کيلئے انتہائی گراں گزری تے انہاں نے قبول نہيں کيا اے کہ معاویہ د‏‏ی اس سازش تو‏ں زیاد نو‏‏ں ابوسفيان دا بيٹا قبول کرن ا ورا نہاں نے کہیا اے : معاویہ نے اپنے اس عمل تو‏ں حکم اسلام تے رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم دے فرمان نو‏‏ں مسترد کرکے انہاں دے حکم د‏‏ی نافرمانی د‏‏ی اے ،کيونکہ آنحضرت صلی الله عليہ و آلہ وسلم نے فرمایا:“ فرزند اپنے باپ تو‏ں اے تے زنا کرنے والے نو‏‏ں سنگسار کيا جاتاہے ” ،“الولد للفراش و للعاهر الحجر ”: ” یعنی زنا کرنے والے نو‏‏ں سنگسار کرنا چاہئيے نتيجہ دے طور اُتے اسک‏‏ے بعد مسلماناں دا اک گروہ زیاد نو‏‏ں “ زیاد بن ابيہ ”

کہنے لگیا یعنی اپنے باپ دا بيٹا تے اک دوسرا گروہ اسنو‏ں “زیاد بن ابو سفيان ” تے بعض لوک گوشہ و کنار ميں دربار خلافت دے اکھ تے کان تو‏ں دور “زیاد بن عبيد” کہندے سن ۔

بعض مسلماناں نے معاویہ تے زیاد دے دور اقتدار ميں خود انہاں تو‏ں اعتراض کرکے انہاں دے اس شرمناک عمل د‏‏ی مذمت کيتی اے بعض شاعر نے وی اس بارے ميں تند اوربرے اشعار کہ‏ے ہيں تے اس عمل دا اپنے اشعار ميں مذاق اڑایا اے جيسے عبدالرحمان بن حکم نے اپنے شعر ميں ياں کہیا اے:

پيغام پہنچادو حرب دے بيٹے معاویہ نو‏‏ں اک حسب و نسب والے شخص د‏‏ی طرف تو‏ں --- خود عبدالرحمان اے ---کہ جے تینو‏ں کہاجائے کہ تيراباپ عفت والا سی تاں تسيں غضبناک ہُندے ہوئے ؟ تے اگریہ کہیا جائے کہ اس نے سميہ تو‏ں زنا کيا اے تاں خوشحال ہُندے ہو؟ ميں گواہی دیندا ہاں کہ زیا د تو‏ں تيری رشتہ داریہاتھی د‏‏ی گدهے دے بچے دے نال قرابت دے مانند اے ميں گواہی دیندا ہاں کہ سميہ نے زیاد نو‏‏ں جنم دتا اے جدو‏ں کہ ابوسفيان نے سميہ نو‏‏ں ننگے سر نہيں دیکھیا اے ایہ اس گل دا کنایہ اے کہ سميہ ابوسفيان د‏‏ی بيوی نہيں سی تاکہ اپنے دو پٹے نو‏‏ں اس دے سامنے اٹھا ليتی ۔(۱)

یہ خبر جدو‏ں معاویہ نو‏‏ں پہنچی تاں اس نے قسم کهائی کہ عبدالرحمان تو‏ں اس وقت تک راضی نہيں ہوئے گا جدو‏ں تک کہ نہ یزیداس تو‏ں راضی ہوجائے عبدالرحمان نے زیاد د‏‏ی طرف سفر کيا اس د‏ی رضا مندی نو‏‏ں چند اشعار ذیل دے ذریعہ حاصل کيا ۔

تم “ زیاد ” ہوئے خاندان حرب ميں محبوب ترین فرد ہوئے ميرے پاس درميانی انگلی دے مانند ہوئے ميں اس د‏ی قرابت اُتے خوشحال تے شاد ہاں کر کہ خدا نے اسنو‏ں ساڈے لئے بھيجا اے تے ميں نے کہیا اوہ غم ميں ساڈا بھائی اے تے ہمار اقابل اعتماد اے اس زمانہ ميں خدا د‏‏ی مدد تو‏ں ساڈے لئے چچا تے بهتيجا اے زیاد نے معاویہ نو‏‏ں اس دے بارے ميں رضایت نامہ لکھیا معاویہ نے جدو‏ں عبد الرحمان دے اشعار سنے ، عبدالرحمان تو‏ں کہیا: تيرا دوسرا شعر پہلے تو‏ں بدتر اے ليکن تسيں نے اسنو‏ں فریب دتا اے او اوہ نہيں سمجھیا(۲)

ا س قسم دے اشعار ،بيانات تے لوکاں دے اعتراضات تے تنقيداں اس امر کاسبب بنی ہيں کہ “زیاد بن ابيہ ” دے ضمير ميں اک خطرنا‏‏ک احساس کمتری پيدا ہوجائے ايس‏ے احساس کمتری د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ کدی شعوری تے کدی لا شعوری طورپر مجبورہوک‏ے اپنے آپ نو‏‏ں قریش دے خاندان بنی اميہ تو‏ں منسوب کرنے ميں ا فراط کردا سی اس خاندان کااور ا سک‏‏ے نال منسوب تے اسيں پيماناں دے مقام نو‏‏ں بلند کرنے کيلے مبالغہ تے افراط تو‏ں کم ليتا سی تاکہ اس خاندان دے مخالفين یعنی قبیلے قحطان--- جو بنام سبائيہ مشہور سن ----اور انہاں قبیلے دے اسيں پيماناں تو‏ں سخت مخالفت کرے ،اور انہاں تو‏ں مقابلہ کرنے تے انہيں نيچا دکھانے ميں ا پنے تو‏ں زیادہ قبیلے قریش د‏‏ی خودنمائی کرے تاکہ ا س طرح اس دا قریشی ہونا وی ثابت ہوجائے ۔ اس زمانے ميں قبیلے دے اسيں پيمان قبیلے یمن ربيعہ سن تے انہاں دو سلسلہ د‏‏ی اس اسيں پيمانی دا سبب تریخ تو‏ں ایويں معلوم ہُندا اے ۔

____________________

١۔ عبد الرحمان نے اپنے شعر ميں توریہ تو‏ں کم ليا اے توریہ علم بلاغت ميں ایہ اے کہ لفط دا ظاہر ميں کچھ تے معنی ہُندا اے تے باطن ميں مراد کچھ تے ہُندی اے کہ بدون توجہ و دقت ایہ معنی معلوم نہيں ہُندا بولنے والے دا مقصد پوشيدہ معنی ہُندا اے چنانچہ اس شعر ميں “ زیاد ” بنی اميہ دا منہ بولا بيٹا اے ایہ معنی اس لفظ دا ظاہری معنی اے ليکن شاعر نے ایتھ‏ے اُتے توریہ کيا اے تے زیاد تو‏ں خاندان ابوسفيان ميں زیادہ ( اضافی ) ہونے دا معنی ليا اے ۔

)٢٦٦ / ٢۔ اغانی ميں عبد الرحمان د‏‏ی تشریح ملاحظہ ہوئے (طبع بيروت ١٣

دو قبيلاں دے اتحاد دے پيمان دا سبب قبیلے ربيعہ دے افراد یمنی سبئی قبیلے د‏‏ی مانند علی عليہ السلام دے شيعاں تے ناصراں ميں سن انہاں دو قبيلاں نے جنگ جمل تے دوسری جنگاں ميں علی عليہ السلام د‏‏ی نصرت تے مددميں اپنی شجاعتاں دا زیادہ تو‏ں زیادہ مظاہرہ کيا ا‏‏ے۔

امير المؤمنين عليہ السلام نے انہاں دو قبيلاں دے درميان درج ذیل عہد نامہ لکھ ک‏ے اتحاو و یکجہت‏ی دے پيمان د‏‏ی تاکيد فرمائی اے ۔

عہد نامہ درج ذیل پيمان اُتے قبیلے یمن دے شہر نشين تے صحرا نشين تے قبیلے ربيعہ دے شہر نشين تے صحرا نشين نے اجماع واتفاق کيا اے کہ دونے قبيلاں دے افراد کتاب خدا اُتے ایمان و اعتقاد رکھيں گے او رلوکاں کواس د‏ی طرف دعوت دین گے تے اس اُتے عمل کرنے دا حکم کرن گے تے انہاں د‏‏ی گل نو‏‏ں قبول کرن گے جو انهيں قرآن اُتے عمل کرنے د‏‏ی دعو ت دین گے کسی وی قيمت اُتے قرآن مجيد نو‏‏ں نہيں چھوڑدین گے کسی وی چيز کوقرآن مجيد د‏‏ی جگہ اُتے قبول نہيں کرن گے انہاں دو قبيلاں دے افراد پرضروری اے کہ اک دوسرے د‏‏ی مدد وپشت پناہی کرن جو اس نظام العمل د‏‏ی مخالفت کرن گے تے انهيں ترک کرن گے انہاں دے خلاف وی متحد ہوئے ک‏ے اک دوسرے د‏‏ی نصرت کرن گے ۔

اس پيمان نو‏‏ں آپسی رنجش تے اختلاف نيز اک دوسرے نو‏‏ں ذليل کرنے دے بہانے تے سب و شتم د‏‏ی بناء اُتے نہيں توڑاں گے دونے گروہاں دے تمام افراد حاضر و غائب دانشور ،عقلمند تے عام لوک اس پيمان دے مطابق متعہد تے ملتزم ہيں تے اس عہد نامہ اُتے عمل کرنے کيلئے اپنے خدا تو‏ں محکم عہد و پيمان باندهاہے تے خداکے پيمان دے بارے ميں جواب طلبی ہوئے گی ( عہد نامہ نو‏‏ں لکھنے والے علی ابن ابيطالب عليہ السلام (ا مير المؤمنين دے ہتھو‏ں تنظيم و مرتب ہوئے اس عہد نامہ دے بعد قبيلہ ربيعہ ، قبیلے سبائيہ یمن ميں شمار ہوئے قبیلے سبائيہ جو عراق اورا س تو‏ں وابستہ سرزميناں ميں زندگی گذاردے ہيں تے دونے قبيلے اک قبيلہ د‏‏ی صورت ميں تشکيل پائے اپنے مخالفاں دے مقابلہ ميں متحد ہُندے سن اس پيمان دے بعد مختلف تے وکھ وکھ حوادث ميں ربيعہ دا ناں قبیلے یمن دے نال کہ عراق ميں سن ، دکھادی دیندے ہيں ايس‏ے لئے تریخ ميں انهيں گاہی قبیلے یمن کہندے ہيں تے اس لفظ تو‏ں قبیلے سبائيہ تے انہاں دے اسيں پيماں نو‏‏ں مراد ليتے ہيں تے کدی دونے قبيلاں دے ناں ذکر کردے ہيں تے کہندے ہيں قبیلے یمن تے انہاں دے اسيں پيمان ربيعہ و غير ربيعہ عقدے کهل جاندے ہيں زیاد بن ابيہ د‏‏ی احساس کمتری تے اس د‏ی قریش خاص کر خاندن اميہ د‏‏ی بے حد و حساب حمایت تے انہاں دے مخالفاں تو‏ں عداوت دے محرک د‏‏ی حقيت معلوم ہونے تے ايس‏ے طرح ربيعہ تے سبائياں دے عہد وپيمان دے عيان ہونے دے بعد ساڈے لئے واضح ہوجاندا اے کہ :

زیاد--- ابو سفيان کاناجائز فرزند تے خاندان اميہ تو‏ں وابستہ --- ميں پائی جانے والی احساس کمتری اسنو‏ں شعوری یا غير شعوری طور پرا س گل اُتے مجبور کردی سی کہ قبیلے سبائيہ د‏‏ی --

علی عليہ السلام تو‏ں انہاں د‏‏ی خاص محبت تے عام طور تو‏ں قریش تے بالخصوص خاندن اميہ تو‏ں انہاں د‏‏ی عداوت د‏‏ی بناپر ---سرزنش تے عيب جوئی کرے تے اس زمانے دے سماج ميں سبائيہ لقب نو‏‏ں مذمت و بدگوئی دے عنوان تو‏ں پيش کرے تے اسنو‏ں اک مبتذل و شرم ناک لقب دے طور پرقبیلے سبائيہ دے علاوہ انہاں دے اسيں پيمان دوسرے قبیلے اُتے وی لگائے اس طرح تمام اوہ افراد جو علی عليہ السلام د‏‏ی طرفداری تے خانداں بنی اميہ د‏‏ی مخالفت ميں سبائياں دے نال تعاون تے اسيں فکری رکھدے سن انہاں سب پرسبئيہ دا ليبل لگادے ا س دا م نو‏‏ں عربی بولی ميں “ تغليب” کہندے ہيں تے ایہ عربی اصطلاحات ميں کافی استعمال ہُندا اے ، مثلاً “ شمس و قمر ” تو‏ں کدی تغليب دے طور اُتے “ قمر ین ” یعنی دو چاند ، تے کدی “ شمسين ” یعنی دو سورج تعبير کردے ہيں ۔ زیاد بن ابيہ نے وی عربی لفظاں ميں رائج ايس‏ے تغليب نو‏‏ں لفط “ سبئيہ ” ميں استعمال کيا اے اس دا اس لفط “ سبئيہ ” ميں تغليب و تصرف تو‏ں اسک‏‏ے علاوہ کوئی او رمقصد نہيں سی کہ اوہ اس لفظ دے معنی نو‏‏ں وسعت بخش کر یمنياں دے وکھ وکھ قبیلے تے دوسرے قبیلے دے افراد جوان دے نال اسيں پيمان سن تے اتحاد و یکجہت‏ی رکھدے سن نو‏‏ں اک ناشائستہ مقصد رکھنے والی ملت و جماعت دے عنوان تو‏ں پہچنوائے اس دے ضمن ميں اس دے نسب د‏‏ی اک اجتماعی سرزنش وی انجام دے تے اپنے اندر پائی جانے والی احساس کم تری د‏‏ی اگ جو غيرشعوری طورپر اس ميں بھڑکی سی نو‏‏ں بجھا دے ۔

ساڈی اس گل دا گواہ اوہی جھوٹھ تے بے بنياد شہادت نامہ اے جو اس نے انہاں افرادکی دشمنی ميں تے انہيں قتل و نابودکرنے کيلئے تنظيم و مرتب کيا اس طرح اس نے اپنے خيال ميں بوہت سارے جرائم تے ناقابل عفو گناہاں نو‏‏ں اس شہادت نامہ ميں ا نکی گردن اُتے ڈالدتا جتھے تک ممکن ہوسکا اے انہاں دے خلاف بر ابهلا کہنے ميں کوتاہی نہيں د‏‏ی اے ایتھ‏ے تک کہ انہاں دے جرائم نو‏‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ نمایاں کرنے تے انہاں د‏‏یاں جاناں نو‏‏ں خطرہ ميں ڈالنے کيلئے معاویہ نو‏‏ں لکھیا کہ : ایہ افراد خليفہ دے خلاف کھلم کھلا بد گوئی کردے ہيں تے لوکاں نو‏‏ں اس نال جنگ کرنے کيلئے اکساندے ہيں (اظهرواشتم الخليفة و دعوا الی حربه )

ان دے عقائد و افکار بيان کردے ہوئے اس جملہ نو‏‏ں لکھیا کہ:“ ایہ لوک خلافت نو‏‏ں خاندان ابوطالب تو‏ں مخصوص جاندے ہيں ابو تراب نو‏‏ں ( علی عليہ السلام ) عثمان دے خون ميں معذور تے بے گناہ جاندے ہيں تے اس اُتے درود بھيجتے ہيں ” چونکہ ایہ شہادت نامہ اس د‏ی انتقام جوئی تے احساس کم تری د‏‏ی آرزو نو‏‏ں پورا نہيں کردا سی اسلئی اک دوسرا شہادت نامہ مرتب کيااور اس ميں ا ن افراد دے جرائم اس صورت ميں بيان کيتے سن :“ ایہ لوک خليفہ د‏‏ی اطاعت تو‏ں انکار کردے ہيں ،اس لحاظ تو‏ں مسلماناں د‏‏ی جماعت تو‏ں جداہوئے ہيں تے لوکاں نو‏‏ں خليفہ نال جنگ کرنے اُتے اکساندے ہيں انہاں نے ايس‏ے مقصد تو‏ں کئی لوکاں نو‏‏ں اپنے گرد جمع کررکھیا اے تے اپنی بيعت نو‏‏ں توڑ کر اميرالمؤمنين (معاویہ ) نو‏‏ں خلافت تو‏ں معزول کيا اے “

بنی اميہ دے منہ بولے اس بيٹے دے عقيدہ دے مطابق ایہ گواہ معاویہ نو‏‏ں خلافت تو‏ں معزول کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں کفر وا رتداد ميں چلے گئے ہيں زیاد بن ابيہ نے اس شہادت نامہ ميں انہاں دے خلاف ہرطرح د‏‏ی نسبت دینے ميں کوئی کسر باقی نہيں رکھی اے تے انہاں افراد دے عقيدہ ميں انحراف ظاهر کرکے اسلام تو‏ں خارج ہُندے دکھایا اے اس سلسلہ ميں ا سکی دليل صرف ایہ سی کہ انہاں نے معاویہ نو‏‏ں خلافت تو‏ں معزول کيا اے

تحقيق دا نتيجہ

ا ن تاریخی حوادث ؛کی تحقيق تو‏ں ایہ نتيجہ نکلدا اے کہ ایہی زیاد بن ابيہ امير المؤمنين دے زمانے ميں ابتدا ء ہی تو‏ں انہاں دے شيعاں تو‏ں مکمل رابطہ رکھدا سی حضرت دے بعد وی کوفہ دے شيعاں دا حاکم بنا اورعلی عليہ السلام دے تمام شيعاں نو‏‏ں بخوبی جاندا سی تے انہاں دے عقائد و افکار تو‏ں مکمل آشنائی رکھدا سی زیاد بن ابيہ نے قسم کهائی کہ حجر ابن عدی تو‏ں انتقام لے ک‏ے اس د‏ی زندگی دا خاتمہ کردے اس روداد دا زمانہ ۵ ٠ هء یا ۵ ١ هء یعنی حکومت امير المومنين دے دس سال بعد سی زیاد بن ابيہ ابتداء تو‏ں شيعاں تو‏ں قربت تے نزدیکی دے با وجود حاکم تے امير بننے دے بعد انہاں دا جانی دشمن سی ۔

اگر ایہی زیاد بن ابيہ جاندا کہ کوفہ ميں علی عليہ السلام دے شيعاں ميں بعض ایداں دے افراد موجود ہيں جو علی عليہ السلام دے بارے ميں ا لوہيت تے خدائی دے قائل ہيں یا دوسرے ایداں دے عقائد دے قائل ہيں جنہاں دا سيف د‏‏ی روایتاں ميں ذکر ہويا اے ا ور ملل و نحل دے دانشوراں نے انهيں اپنی کتاباں ميں نقل کيا اے تاں اوہ خود انہاں تو‏ں خبردار ہُندا تے حجر تے انہاں دے ساتھياں دا خون بہانے کيلئے اس دے لئی بہترین بہانہ پيدا ہوجاندا جدو‏ں کہ اس نے ا ن دے خلاف جرم ثابت کرنے ميں انواع و قسماں دے جھوٹھ تے تہمت لگانے ميں کوئی کسر باقی نہيں رکھی سی تاں انہاں باطل عقائد تے خرافت پرمشتمل بيانات دے ا س زمانہ دے معاشرہ ميں موجود ہونے دا پورا پورا فائدہ اٹھاندا تے انہاں عقائد نو‏‏ں حجر تے ا سک‏‏ے ساتھياں تو‏ں منسوب کرنے ميں کوتاہی نہ کردا بلکہ انہاں نسبتاں نو‏‏ں اپنے مقصد تک پہچنے د‏‏ی راہ ميں بہترین وسيلہ قرار دیندا۔

اس دے علاوہ ایہی عقائد تے باتيں خود معاویہ کيلئے وی انہاں د‏‏ی خونریزیاں د‏‏ی توجيہ کيلئے بہترین وسيلہ قرار پآئیاں اورا ن تہمتاں تو‏ں اپنے اعمال اُتے بہتر ین صورت ميں پردہ ڈال سکدا سی تے انہاں افرادکا خون بہانے ميں ایويں بہانہ تراشی تے توجيہ کردا :“ چونکہ ایہ لوک سبئيہ سن تے خلاف اسلام عقائد جيسے علی ابن ابيطالب عليہ السلام د‏‏ی الوہيت دے قائل سن لہذا ن نو‏‏ں قتل کرنا واجب اے “

ليکن اسيں دیکھدے ہيں کہ خود معاویہ تے اس دے آلہ کار زیاد نے انہاں لوکاں نو‏‏ں اس عقيدہ دے بارے ميں متہم نہيں کيا اے تے ا س قسم د‏‏ی نسبت انہاں کونہيں دتی اے ۔

لہذا ایہ تاریخی حقيقت اس گل کيتی دليل اے کہ اس زمانے ميں ایہ عقائد تے باتيں مسلماناں ميں بالکل وجود نہيں رکھدی تھيں اس زمانے ميں اس قسم دے مذہبی گروہ نو‏‏ں انہاں خصوصيات و عقائد دے نال کہ ملل ونحل دے علماء نے چند صدیاں دے بعد اپنی کتاباں ميں درج کيا اے ،کوئی نہيں جانتاتھا حقيقت ميں اس زمانے ميں اس قسم دے کسی مذہبی گروہ دا روئے زمين اُتے بالکل ہی وجو دنہيں سی بلکہ اس زمانے ميں لفظ “ سبائی ” دا ایسا معنی و مفہوم ہی نہيں سی تے پہلی بار جس شخص نے اس لفظ ميں تحریف ایجاد د‏‏ی تے اسنو‏ں وسعت دیدی تے تمام دوستداران علی عليہ السلام دے بارے ميں اسنو‏ں استعمال کيا ، اوہ اوہی زیاد بن ابيہ اے جس نے حجر اوران دے ساتھياں دے خلاف ترتيب دتے گئے شہادت نامہ ميں اس لفظ نو‏‏ں پہلی بار تحریف کرکے درج کيا اس دے بعد دوسرےآں نے زیاد دے اس غلط تے سياسی استعمال دا ناجائز فائدہ اٹھا ک‏ے اپنے جعل کيتے گئے تے بے بنياد مذاہب دے مننے والےآں کيلئے اس لفظ دا استعمال کيا اے اس موضوع دے بارے ميں اگلی فصل ميں بيشتر وضاحت کيت‏ی جائے گی۔

لغت “سبئی ”ميں تحریف کاجائزہ

هذه النصوص تدل علی انہاں السبئية کانت نبزاً بالالقاب

تریخ د‏‏ی ایہ صریح عبارت اس اُتے دلالت کردی اے کہ لفط “ سبئيہ ” تحریف ہونے دے بعد چند لوکاں د‏‏ی سرزنش دے علاوہ کسی دوسرے معنی ميں استعمال نہيں ہُندا سی۔

مؤلف اس تو‏ں پہلے گزشتہ فصلاں ميں اساں بيان کيا کہ لفط ‘سبائی” پہلے قبیلے یمن دا ناں سی بعد ميں سياسی وجوہات د‏‏ی بناء اُتے تحریف کرکے اک دوسرے معنی ميں بدل دتا گيا تے علی عليہ السلام دے شيعاں تے انہاں دے تمام دوستاں د‏‏ی سرزنش تے ملامت دے طورپر ا ستعمال کيا گيا ایہ تحریف مندرجہ ذیل چند مراحل ميں انجام پائی ا‏‏ے۔

١۔ زیاد دے دوران

لفظ“ سبئی ” ميں پہلی تحریف زیاد دے دوران ايس‏ے دے توسط تو‏ں اس وقت انجام پائی جدو‏ں اس نے حجر تے انہاں دے ساتھياں دے خلاف شہادت نامہ لکھیا اساں گزشتہ فصلاں ميں ا س روداد د‏‏ی اس دے نفسياندی تے سياسی علل و محرکات دے پيش نظر تشریح د‏‏ی ۔

٢۔ مختار دے د وران

مختار نے ابراہيم بن اشتر ہمدانی سبائی د‏‏ی سرکردگی ميں قبیلے سبئيہ د‏‏ی مدد تے حمایت تو‏ں کوفہ اُتے قبضہ کيا تے حسين بن علی عليہ السلام دے بعض قاتلاں نو‏‏ں ، جيسے:عمر بن سعد قرشی ، شمر بن ذی الجوشن صبائی ، حرملہ بن کاہل اسدی ، منقذ بن مرہ عبدی تے کئی ہور افراد،جو سب دے سب قبیلے عدنان تو‏ں سن نو‏‏ں کيفر کردار تک پہنچیا کر قتل کردتا ۔

مختار تے اس دا سرکردہ حامی ابراہيم ایہ دونے ہی انہاں افرادکے نال اس عنوان و دليل تو‏ں لڑدے سن کہ اوہ پيغمبر دے دھوہندے دے قاتل سن تے ايس‏ے گل تو‏ں انہاں دے خلاف تبليغ کردے سن تے لوکاں نو‏‏ں انہاں دے خلاف اکساندے سن ۔

ليکن اس دور دے بعد اک دوسرے دورکاآغاز ہُندا اے کہ اس دور ميں مختار دے دشمن اس دے خلاف بغاوت کرکے تلوار ، تبليغ تے جھوٹی افواہاں دے ذریعہ اس دے نال جنگ کردے ہيں تے بے بنياد مطالب دے ذریعہ اس اُتے تہمت لگاندے ہيں تے لوکاں نو‏‏ں اس دے خلاف شورش اُتے اکساندے ہيں تے اس دے طرفداراں نو‏‏ں نابودکردے ہيں ۔

مختارپر تہمت لگاندے ہيں کہ اوہ مقام نبوت او نزول وحی دا مدعی اے ! اس دے مننے والے تے ساتھياں نو‏‏ں “ سبئيہ ” کہندے ہيں انہاں دا مقصود ایہ سی کہ مختار دے ساتھی اہل یمن تے قبیلے سبا تو‏ں سن جنہاں نے مختار تے اس دے طرز عمل اُتے ایمان لاکرا س د‏‏ی جھوٹی دعوت تے دعویٰ نو‏‏ں قبول کيا ا‏‏ے۔ طبری نے اس روداد نو‏‏ں اس طرح نقل کيا ا‏‏ے۔

” شبث بن ربعی”(۱) نے مختار دے لشک‏ر ک‏ے نال لڑدے ہوئے اس ميں سپاہياں دے دو سپاہی حسان بن یخدج،اور سعر بن ابی سعر حنفی تے خليد کہ جو آزاد کردہ حسان بن یخدج سی، نو‏‏ں اسير بنایا شبث نے خليد تو‏ں پُچھیا : تسيں کون ہوئے ؟ اس نے کہیا: حسان بن یخدج ذهلی دا آزادکردہ خليدہاں ۔

شبث نے کہیا: اے متکاء(۲) دے بيٹے ! کوفہ دے گھور اُتے نمک چهڑکی ہوئی مچھياں بيچنے نو‏‏ں ترک کرکے باغياں تو‏ں جاملے ہوئے ؟ کيا تینو‏ں آزاد کرنے والےآں د‏‏ی جزا ایہی سی کہ تلوار اٹھا ک‏ے انہاں دے خلاف بغاوت کرو گے تے انہاں دے سر تن تو‏ں جدا کرو گے ؟ اس دے بعد شبت نے حکم دتا کہ اس د‏ی اپنی تلوار تو‏ں اس دا سر قلم کرداں او را سی لمحہ اسنو‏ں قتل کردتا گيا ۔

فیر شبث نے سعد حنفی دے چہرہ اُتے نظر پائی تے اسنو‏ں پہچان کر کہیا: کيا تسيں خاندان حنفيہ تو‏ں ہو؟ اس نے جواب دتا : جی ہاں ۔ شبث نے کہیا: افسوس ہوئے تسيں اُتے ! انہاں سبائياں د‏‏ی پيروی کرنے تے انہاں تو‏ں ملحق ہونے ميں تيرا مقصد کيا سی ؟ بے شک کِنے تنگ نظر ہوئے تسيں اس دے بعد حکم دتا تے اسنو‏ں آزاد کيا گيا ۔

جيسا کہ اساں کہاکہ ایہ گفتگو صراحت تو‏ں اس مطلب نو‏‏ں واضح کردی اے کہ تعبير “سبئيہ ” صرف قبیلے “سبائيہ” د‏‏ی متابعت و پيروی کرنے دے مفہوم ميں ا ستعمال ہُندا تھاا ور اس تعبير دے علاوہ کسی تے معنی و مفہوم ميں استعمال نہيں ہُندا سی کيونکہ شبث بن ربيعہ قبيلہ تميم دے خاندان یربوع تو‏ں سی اورسعر بن ابی سعر وی قبيلہ بک‏ر ک‏ے خاندان حنفيہ بن لجيم تو‏ں سی تے دونے قبيلے عدنان تو‏ں منسوب سن ۔ شبث بن ربعی نے باوجود اس دے کہ سعر عدنانی اے ليکن مختار دے پيرو یمنی سبائياں د‏‏ی پيروی کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں د‏‏ی سرزنش تے ملامت کرتاہے تے اسنو‏ں وی سرزنش دے عنوان تو‏ں سبئيہ کہندا اے:

مختار د‏‏ی شکست کهانے دے بعد انہاں دے دشمناں او رمخالفين --جو قبيلہ عدنان تو‏ں سن --- نے حکومت کیت‏‏ی باگ و ڈور سنبھالی تے لوکاں اُتے مسلط ہوگئے عراق دے تمام شہراں ميں سرگرم ہوئے تے اپنی حکومت تے تسلط نو‏‏ں مضبوط کردتا ، ليکن اس دے باوجود اپنے دشمناں تے انہاں د‏‏ی فکراں نو‏‏ں بالکل تو‏ں نابود نہيں کرسک‏‏ے جو قبیلے سبئيہ تو‏ں سن اوہ اکثر علی عليہ السلام دے شيعہ او ران دے دوستدار سن بلکہ انہاں نے کدی سپاہ توابين دے ناں اُتے سليمان بن صرد خزاعی د‏‏ی سرکردگی ميں مختار تو‏ں پہلے بغاوت د‏‏ی ،اور کدی علویاں دے اُتے چم تلے مختار دے بعد اپنے مخالفين نال جنگ کيت‏ی ۔

____________________

١۔ جدو‏ں اس تميمی عورت ‘ سجاح ”نے نبوت دا دعوی کيا تاں شبث اس اُتے فریفتہ ہويا اورا س دا ساتھی بنابعض مورخين نے کہاہے کہ شبث ايس‏ے سجاح دا مؤذن سی اس دے بعد ابن زیاد دے لشکر تو‏ں جاملا جو حسين ابن ) علی عليہ السلام نال جنگ کررہے سن تے انہيں قتل کيا(جمہرة انساب العرب: ٢٢٧

٢۔ متکاء: یعنی بڑ ے شکم والی عورت تے اوہ عورت جو اپنے پيشاب اُتے کنٹرول نہ کرسکدی ہوئے ۔

ان مبارزاں دا سرچشمہ بيشتر اہل کوفہ سن اورا س دے بعد قدرت دے مطابق اطراف ميں پهيلدے سن ایہ نبرد آزمائی آشکار و پنہان صورت ميں ا ن دو گروہاں ميں دوسری صدی ہجری دے اوائل تک جاری رہی اس زمانہ ميں تيسری بار لفظ “ سبئيہ ” اک سرکاری سند ميں درج ہواہے ، تے اس سند نو‏‏ں طبری نے اپنی تریخ ميں ایويں درج کيا ا‏‏ے۔

٣۔ سفاح دے دوران

جب سب تو‏ں پہلے عباسی خليفہ دے طور اُتے “ ابو العباس سفاح” د‏‏ی کوفہ ميں خلافت دے عنوان تو‏ں بيعت کيتی گئی تاں اس نے منبر اُتے چڑه کر اپنی تقریر ميں ياں کہیا:

خداوند عالم نے ہميں رسول اکرم صلی الله عليہ و آلہ وسلم د‏‏ی قرابت تے رشتہ داری د‏‏ی خصوصيت عطا کيتی اے تے ہميں پيغمبر صلی الله عليہ و آلہ وسلم دے اجداد دے صلب تو‏ں پيدا کيا اے اس دے بعد اہل بيت عليہم السلام دے بارے ميں نازل ہوئی چند روایات د‏‏ی تلاوت د‏‏ی فیر کہیا: خداوند __________عالم نے ساڈے خاندان د‏‏ی بزرگی تے فضيلت کولوکاں ميں اعلان فرمایا اے ساڈی محبت ، دوستی تے حقوق نو‏‏ں انہاں اُتے واجب قرار دتا اے ساڈے احترام و عزت ميں جنگی غنائم ميں تو‏ں بيشتر حصہ نو‏‏ں ساڈے خاندان کيلئے مخصوص فرمایا اے خداوند عالم فضل عظيم دا مالک اے ليکن گمراہ سبائی گمان کردے ہيں کہ ساڈے خاندان دے علاوہ کوئی تے خاندان ریاست و قيادت کيلئے سزاوار تر اے انہاں دے چہرے کالے ہاں ! کياں تے کيسے دوسرے افراد اس مقام کيلئے اسيں تو‏ں زیادہ سزاوار ہوسکدے ہيں ؟ لوگو ! کيا ایسا نہيں اے کہ خداوند عالم نے ساڈے خاندان دے توسط تو‏ں اپنے بندےآں نو‏‏ں ضلالت و گمراہی د‏‏ی راہ تو‏ں سعادت وہدایت د‏‏ی طرف رہبری د‏‏ی اے ؟ تے ساڈے توسط تو‏ں انہاں نو‏‏ں جہالت اورظلم تو‏ں نور و روشنی د‏‏ی طر ف لیا ک‏ے ہلاکت و بدبختی تو‏ں نجات دتی اے ؟ تے ساڈے خاندان دے ذریعہ ہی خداوند عالم نے حق نو‏‏ں ظاہر او رباطل نو‏‏ں نابود کيا اے ؟

سفاح د‏‏ی تقریر د‏‏ی تحقيق

ایتھ‏ے اُتے ایہ سوال پيدا ہُندا اے کہ “ ابو العباس سفاح” کياں اپنی پہلی تقریرکو اسک‏‏ے بقول گروہ“سبائی” پرحملہ تو‏ں شروع کردا اے تے اپنے افتتاحی بيان نو‏‏ں انہاں اُتے یورش تے تنقيد تو‏ں آغاز کردا اے ؟!

ہ م اس سوا ل دا جواب طبری دے بيان تو‏ں حاصل کرسکدے ہيں کہ اوہ اپنی تریخ ميں ١٣٢ هء دے حوادث دے ضمن ميں ا یک مطلب کوبيان کردا اے جس دا خلاصہ حسب ذیل اے:

جب ابو مسلم دے سپاہی عراق پہنچے تے بنی اميہ دے لشکر اُتے فتح پائی تاں فیر کوفہ د‏‏ی طرف رخ کيا تے ابو سلمہ حفض بن سليمان --- جو انہاں دناں “وزیر آل محمد ” دے عنوان تو‏ں معروف سی تے ا ن د‏‏ی سيا سی بغاوت د‏‏ی رہبری کردا تھا،کی بيعت د‏‏ی ۔ ابو سلمہ پہلے سفاح دے وڈے بھائی ابراہيم بن محمد د‏‏ی طرف لوکاں نو‏‏ں دعوت کردا سی تے لوکاں تو‏ں اس کيلئے بيعت ليتا سی جدو‏ں ابراہيم مروان دے ہتھو‏ں قتل ہويا تے اس دے مرنے د‏‏ی خبر ابوسلمہ نو‏‏ں پہنچی تاں اوہ خلافت نو‏‏ں خاندان بنی عباس تو‏ں خاندان علی ابن ابيطالب د‏‏ی طرف لوٹانے لگیا اس خاندان دے کسی فرد کيلئے بيعت لينا چاہندا تھاجدو‏ں کہ ابراہيم بن محمد نے -جو مروان دے ہتھو‏ں قتل ہويا سی --- اپنے بھائی ابو العباس سفاح نو‏‏ں وصيتکيتی سی تے اسنو‏ں اپنا جانشين تے خليفہ قرارد یاتھا ۔ لہذا ابوالعباس نے اپنے بھائی ابراہيم بن محمد دے قتل دے بعد بيعت لينے کيلئے اپنے خاندان دے نال کوفہ د‏‏ی طرف روانہ ہويا ليکن ابو سلمہ اس دے کوفہ ميں داخل ہونے ميں رکاوٹ بن گيااو روہ مجبور ہويا ابوسلمہ دے زیر نظر کوفہ تو‏ں باہر ٹھہرے تے ايس‏ے حالت ميں چاليس دن گزر گئے تے ابو العباس اپنے خاندان دے نال کوفہ تو‏ں باہر حبس تے زندان د‏‏ی حالت ميں گذاردا رہیا اس مدت دے دوران ابو سلمہ اس د‏ی حالت نو‏‏ں لشک‏ر ک‏ے سرداراں تو‏ں مخفی رکھدا سی جو ابراہيم د‏‏ی وصيت دے مطابق اس د‏ی بيعت کرنے کيلئے آمادہ سن لشکر دا سردار ابو العباس دے بارے ميں ابوسلمہ تو‏ں سوال کردا سی تاں اوہ جواب ميں کہندا سی : جلد بازی نہ کرنا کيونکہ حالے شہر “ واسط ” ١ فتح نہيں ہويا اے تے اوہ حالے بنی اميہ دے طرفداراں دے قبضہ اے ايس‏ے بہانہ تو‏ں ابو العباس د‏ی حالت دسنے تو‏ں پہلو تہی کررہیا سی ایتھ‏ے تک آخر کار لشک‏ر ک‏ے سرداراں نے ابوا لعباس د‏ی رہائش گاہ دے بارے ميں ا طلاع حاصل کيتی تے ابوسلمہ نو‏‏ں مطلع کيتے بغير اسک‏‏ے پاس گئے ۔ خلافت دے عنوان تو‏ں اس د‏ی بيعت د‏‏ی تے اسنو‏ں جيل تو‏ں کڈ ک‏ے باہر لیائے تے سب تو‏ں پہلے اسنو‏ں کوفہ دے دارالامارہ ميں لے جایاگيا اس دے بعد اسنو‏ں مسجد ميں لیایا گيا مسجد ميں کوفہ دے مختلف طبقاں دے لوکاں نے اس د‏ی بيعت د‏‏ی ۔

ابو العباس نے بيعت دے مراسم مکمل ہونے دے بعد اک تقریر د‏‏ی (جسنو‏ں اساں پہلے نقل کيا اے ) اس د‏ی اس تقریر دا مقصد ایہ تھاکہ اپنے مخالفين تے دشمناں جو خلافت نو‏‏ں اس تو‏ں چھين کر اس دے چچيرے بهائياں نو‏‏ں دینا چاہندے سن نو‏‏ں دبادے تے انهيں حسادت د‏‏ی تہمت لگیا کر عوام د‏‏ی نظراں ميں پست تے حقير نيز نادان دتاں۔ ايس‏ے لئے اس نے اپنی تقریر ميں “ سبيئہ ” نو‏‏ں گمراہ د‏‏ی حيثيت تو‏ں پيش کيا فیر انہاں دے عقيدہ د‏‏ی ایويں تشریح د‏‏ی : اوہ گمان کردے ہيں کہ دوسرے افراد اسيں تو‏ں زیادہ لوکاں د‏‏ی ریاست و قيادت کيلئے سزاوار ہيں تے خلافت کيلئے همارے خاندان تو‏ں لائق تر ہيں ۔

جيسا کہ اسيں دیکھدے ہيں کہ ابو العباس سفاح اپنے مخالفين نو‏‏ں دبانے تے انہيں متہم کرنے ميں اس تو‏ں اگے نہيں بڑه سکیا اے “ اوہ کسی دوسرے خاندان نو‏‏ں اسيں تو‏ں لائق تر جاندے ہيں “

اگر سفاح اپنے مخالفاں نو‏‏ں دبانے کيلئے کوئی تے مطلب رکھدا قطعاً اس دے ذکر تو‏ں پرہيز نہيں کردا جے اپنے مخالفاں ميں کوئی عيب او رمشکل پاندا تاں اسنو‏ں اظہار کرنے ميں اپنا منہ بند نہيں کردا ،مثلاً کہندا اے : اوہ گمراہ افراد ہيں جو دین اسلام تو‏ں خارج ہوئے ہيں تے اک انسان د‏‏ی الوہيت او رخدائی دے قائل ہوئے ہيں ” کيونکہ جو سفاح ابو سلمہ نو‏‏ں حيلہ وبہانہ تو‏ں قتل کرنے ميں دریغ نہيں کردا اے (۱) اوہ اس اُتے ہر ممکن تہمت لگانے تو‏ں وی گریز نہيں کردا ۔

____________________

١۔ طبری تے دوسرے مؤرخيں نے تشریح د‏‏ی اے کہ سفاح نے کس طرح ابو سلمہ نو‏‏ں قتل کر ڈالیا۔

نتيجہ:

جو کچھ اس تحریر تو‏ں مجموعی طور اُتے معلوم ہُندا اے تے لفط سبئی دے مختلف مراحل ميں استعمال ہونے تو‏ں استفادہ ہُندا اے اوہ ایہ اے کہ در حقيقت ایہ لفظ یمن دے قبیلے ميں تو‏ں اک قبيلہ دا ناں سی ، اس دے بعد مختلف ادوار ميں وقت د‏‏ی حکومتاں دے توسط تو‏ں ، اوہ وی کوفہ تے اسک‏‏ے اطراف ميں تحریف ہويا اے تے علی ابن ابيطالب عليہ السلام دے شيعاں تے انہاں دے چاہنے والے گروہ د‏‏ی سرزنش و ملامت دے عنوان تو‏ں استعمال ہويا اے ایہ لفط اس زمانے ميں کسی وی قسم دا مذہبی مفہوم تے دلالت نہيں رکھدا سی ، جيسا کہ بعد دے ادوار ميں اس قسم دا استدلال کيا گيا اے بلکہ اس زمانے ميں اصلاً کوئی اس ناں دے کسی مذہبی فرقے نو‏‏ں نہيں جاندا سی ليکن بعد ميں ا س لفظ ميں اک دوسری تحریف رونما ہوئی کہ اپنے اصلی تے پہلے معنی تے دوسرے معنی تو‏ں وی ہٹ کر اک تيسرے معنی ميں تحریف ہوک‏ے اک نويں مذہبی گروہ دے بارے ميں استعمال ہويا اے اس قسم دے نويں مذہبی گروہ دا انہاں عقائد و افکار دے نال اسلام ميں کہيں وجود ہی نہيں سی اسيں اگلی فصل ميں اسک‏‏ے بارے ميں ہور وضاحت تو‏ں روشنی ڈاليں گے۔

سيف دے افسانہ ميں “ سبئيہ ” دے معنی

ان السبئيين اتباع عبدالله ابن سبا

سبئی اک گروہ اے جنہاں نے عبدالله بن سبا دے عقيدہ د‏‏ی پيروی د‏‏ی اے

سيف بن عمر

افسانہ سبئيہ لفط “ سبئيہ ” د‏‏ی حالت زیاد بن ابيہ دے دور تو‏ں لے ک‏ے دوسری صدی ہجری دے اوائل تک اوہی سی جسنو‏ں اساں گزشتہ فصلاں ميں بيان کيا ، یعنی ایہ لفظ تنقيد او سرزنش دے عنوان دے علاوہ کسی وی دوسرے مذہبی و اعتقادی مفہوم ميں استعمال نہيں ہُندا سی تے اوہ وی صرف کوفہ تے اسک‏‏ے اطراف ميں ، ایتھ‏ے تک کہ دوسری صدی ہجری دے اوائل ميں کوفہ دا اک باشندہ “ سيف بن عمر ، تميمی” نامی خاندان عدنان دے اک شخص نے “ افسانہ سبئيہ ” جعل کيا ايس‏ے نے اپنے اعلیٰ افسانہ ميں ‘ سبئيہ ” دے مفہوم اوردلالت نو‏‏ں قبيلہ دے ناں تو‏ں --- تحریف کرکے عبدالله بن سباکی پيرو ی کرنے والے اک مذہبی فرقہ تو‏ں منسوب کيا -

--عبدالله بن سبا نو‏‏ں وی اک ایداں دے شخص دے قيافہ ميں پيش کيا اے کہ پہلے یہودی تے اہل یمن عثمان د‏‏ی حکومت دے دوران اسلام قبول کيا اے تے اس نے وصایت او ررجعت کاعقيدہ ایجاد کيا ا‏‏ے۔

سيف نے اپنے جعل کيتے گئے اس افسانہ ميں کہیا اے کہ مسلماناں د‏‏ی اک وڈی تعداد نے اس افسانوی عبدالله بن سبا د‏‏ی پيروی د‏‏ی اے رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم دے بعض خاص اصحاب جو علی ابن ابيطالب دے پيرو تے شيعہ سن نے ، علی عليہ السلام دے پيروکاراں د‏‏ی اک وڈی تعداد دے نال اس د‏ی روش تے طریقہ دا رکو اپنایا، عبدالله بن سبا د‏‏ی پيروی کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ سب لوک “سبئيہ ” کہ‏ے جاندے ہيں ۔

سيف دے کہنے دے مطابق، عثمان نو‏‏ں قتل کرنے والے تے علی ابن ابيطالب عليہ السلام د‏‏ی بيعت کرنے والے وی اوہی “سبائی ” تے عبدالله بن سبا دے پيرو سن ۔

بقول سيف ایہی سبائی سن جنہاں نے جنگ جمل ميں طرفين دے درميان انجام پانے والی صلح نو‏‏ں جنگ و آتش دے شعلاں ميں بدل دتا تے علی عليہ السلام و عایشہ دے فوجياں نو‏‏ں آپس ميں ٹکرایا، انہاں تمام مطلب نو‏‏ں سيف نے اپنی کتاب“ الجمل و مسير علیّ عليہ السلام و عائشة ” ميں ثبت و درج کيا اے ایہ افسانہ دوسری صدی ہجری دے اوائل ميں سيف دے توسط تو‏ں جعل کيا گيا اے چونکہ اس افسانہ دا نقل کرنے والا تنہا سيف سی اسلئی اس نے اشاعت تے رواج پيدا نہيں کيا ،

ایتھ‏ے تک کہ بزرگ مؤرخيں جيسے طبری ( وفات ٣١٠ هء) نے اس افسانہ نو‏‏ں سيف د‏‏ی کتاب تو‏ں نقل کرکے اپنی تریخ ميں درج کيا اے تاں اسنو‏ں بے مثال اشاعت تے شہرت ملی ۔

” سبئيہ ” د‏‏ی تریخ پيدائش ، شہرت تے جدید معنی:

عبدالله بن سبا تے گروہ “ سبئيہ ” دے بارے ميں سيف دے افسانہ د‏‏ی شہرت تے رواج پانے تو‏ں پہلے ایہ لفط صرف قبیلے سبئی اُتے دلالت کردا سی جيسا کہ اساں اس مطلب نو‏‏ں صحاح ششگانہ دے مؤلفين تو‏ں نقل کيتی گئی روایتاں ميں مشاہدہ کيا۔

زیاد بن ابيہ ، مختار تے ابوالعباس سفاح دے زمانے ميں ایہ لفط صرف کوفہ ميں کدی قبیلے سبئيہ --جو علی عليہ السلام دے شيعہ سن --- سرزنش دے القا ب دے طور اُتے استعمال ہويا اے ليکن سيف دے افسانہ نو‏‏ں اشاعت ملنے دے بعد ایہ جملہ اک نويں مذہبی گروہ تو‏ں منسوب ہوک‏ے مشہور ہوئے اجس گروہ دا بانی عبد الله بن سبایہودی سی۔ اس تریخ دے بعد اس لفظ دا استعمال اپنے اصلی تے پہلے معنی جو قبیلے سبائيہ تو‏ں منسوب سی تے اسک‏‏ے دوسرے معنی ميں کہ حکومت دے مخالفين د‏‏ی سرزنش ميں استعمال ہُندا سی رفتہ رفتہ متروک تے فراموش ہويا تے ايس‏ے جعلی مذہبی معنی ميں مخصوص ہوئے ااور اس معنی ميں شہرت پائی(۱) تے سيف نے اس حکم نو‏‏ں پہلے اپنے افسانہ ميں صرف اک فرقہ دا ناں رکھیا سی کہ علی ابن ابيطالب عليہ السلام د‏‏ی وصایت تے خلافت بلا فصل دے قائل سن ليکن بعد ميں اپنے دوسرے افسانےآں ميں جنہيں ايس‏ے جعلی فرقہ تے گروہ دے بارے ميں گڑه ليا اے اک دوسرے معنی ميں تبدیل کرکے اس گروہ کيلئے استعمال کيا اے جو علی عليہ السلام دے بارے ميں آپ د‏‏ی الوهيت تے خدائی دے قائل ہيں ۔

____________________

١۔ اس تحقيق تو‏ں ایہ مطلب نکلدا اے کہ ‘ سبئيہ ” تين مرحلےآں ميں تين مختلف معنی ميں استعمال ہويا اے اس اصلی معنی یمن دے اک قبیلے دا ناں سی اس دا دوسر تے سياسی معنی حکومت زیاد ، ابن زیاد تے سفاح دے دوران صرف کوفہ ميں رائج سی تے اس دا مذہبی معنی کہ اک جدید مذہبی گروہ دا ناں اے سيف دے افسانہ دے شائع ہونے دے بعد رائج ہويا تے ايس‏ے نا م تو‏ں مشہور اے

اس تبدیلی او رتغيرکی تشریح سيف بن عمرو دوسری صدی دے اوائل ميں کوفہ ميں ساکن سی اس نے اپنے افسانےآں نو‏‏ں ايس‏ے زمانہ ميں جعل کيا اے اس جھوٹھ تے افسانہ سازی ميں اس دا محرک درج ذیل دو چيزی تھيں :

١۔ قبیلے قحطانی یمنی تو‏ں س دا شدید تعصب کہ جو قبیلے عدنانی دے مقابلہ ميں سی اورخود وی قبیلے قحطانی تو‏ں منسوب سی۔

٢۔ زندیقی ، بے دینی تے اسلام تو‏ں عداوت رکھنے د‏‏ی بنا اُتے اسلام د‏‏ی تریخ نو‏‏ں مشوش تے درہم برہم کرنا۔

وضاحت :

علی ابن ابيطالب دے دوستدار او رشيعہ قبیلے قحطانی یمنياں پرمشتمل سن ۔ ایہ قبیلے وی اوہی سبئيہ ہيں کہ عدنانياں دے مقابلے ميں قرار پائے سن تے علی عليہ السلام دے زمانہ تو‏ں بنی اميہ د‏‏ی حکومت دے زمانہ تک ہميشہ دقت د‏‏ی ظالم حکومتاں دے نال کھلم کھلا مخالفت کردے سن ۔

خاص کر خاندان اميہ د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی ---سيف ذا‏تی طورپر اس حکومت دا حامی سی ---

عدنانياں دے بالکل برعکس قبیلے سبئی معتقد سن کہ رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم نے علی ابن ابيطالب عليہ السلام نو‏‏ں اپنا وصی معين فرمایا اے ایہ سی کلی طور اُتے عدنانی قبيلاں دے مقابلے ميں قحطانی یاسبائی قبيلاں د‏‏ی اعتقادی خصوصيات تے سياسی موقعيت دوسری طرف سيف بن عمر اپنے شدید خاندانی تعصب و عداوت تے زندیقی ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں قبیلے سبئی قحطان نو‏‏ں لوکاں ميں منحرف خود غرض مرموز تے نادان دے طو رپر تعارف کراندا اے تے ایداں دے مسائل و موضوعات ميں انہاں دے عقيدہ نو‏‏ں بے اعتبار تے بے بنياد دکھاندا اے ۔

سيف نے ايس‏ے مقصد دے پيش نظر عبدالله بن سبا دے افسانہ نو‏‏ں جعل کيا اے اسنو‏ں صنعا دا باشندہ دسیا اے تے کہاہے : علی عليہ السلام د‏‏ی وصایت دا بانی تے سرچشمہ اوہی عبد لله بن سبا سی نہ پيغمبر اکرم صلی الله عليہ وآلہ وسلم “سبئيہ ” ایہ اوہی گروہ اے جو اس عقيدہ ميں عبدالله بن سبا د‏‏ی پيروی کردے ہيں سيف نے افسانہ نو‏‏ں جعل کرنے دے بعد مسلماناں دے ذہن ميں انحراف و بدبينی ایجاد د‏‏ی اوراپنے افسانہ ميں اکثر بزرگ اصحاب جو علی عليہ السلام دے شيعہ سن نو‏‏ں اپنے جعل کيتے گئے تازہ مذہبی گروہ تو‏ں مربوط دکھایا تے ابوذر ، عمار یاسر، حجر بن عدی ، صعصعہ بن صوحان عبدی ، مالک اشتر ، کميل بن زیاد ، عدی بن حاتم ، محمد بن ابی بکر ، محمد بن ابی حذیفہ تے ہور مشہور و معروف افراد نو‏‏ں اس گروہ دے اعضاء تے سردار دے طور اُتے پيش کيا ا‏‏ے۔

اگر خود سيف دے زمانہ ميں کوفہ ميں لفط “ سبئيہ ” کامعنی و مفہوم علی عليہ السلام د‏‏ی الوہيت تے خدائی ہُندا تاں سيف ہرگز اسنو‏ں نقل کرنے ميں کوتاہی نہيں کردا تے اسنو‏ں اس صور ت ميں ضرورت ہی نہيں سی تو‏ں کہ اک نيا افسانہ گڑه کر علی عليہ السلام دے بارے ميں پيغمبر صلی الله عليہ و آلہ وسلم د‏‏ی وصيت دے موضوع ميں اپنے مد نظر افراد د‏‏ی سرزنش کرنے کيلئے سبائياں دے عقيدہ ميں شامل کردا ،کيونکہ علی عليہ السلام د‏‏ی الوہيت دے عقيدہ دا مسئلہ تنقيد تے سرزنش دے طورپر علی ابن ابيطالب د‏‏ی خلافت و وصایت دے مسئلہ دے مقابلے ميں بيشتر مؤثر تے کارگر ثابت ہُندا۔

ایتھ‏ے اُتے ایہ نکتہ وی قابل ذکر اے کہ اساں تيسری صدی ہجری دے اواخر تک کسی کتاب ميں لفظ سبئيہ دے بارے ميں قبیلے یمانی تو‏ں منسوب ہونے تے افسانہ عبدالله بن سبا ميں ذکر کيتے گئے معنی ----یعنی سبئيہ اک ایساگروہ اے جوعلی عليہ السلام د‏‏ی وصایت و خلاقت دے قائل ہيں ----کے علاوہ کوئی تے معنی نہيں پایا ۔

ليکن تيسری صدی دے اواخر او رچوتھ‏ی صدی دے اوائل دے بعدعلمائے ادیان و عقائد د‏‏ی ملل و نحل دے عنواں تو‏ں لکھی گئی کتاباں تے تاليفات ميں درج کيا گيا اے کہ عبدالله بن سبا تے اس دے پيرو ---جو سبئيہ دے ناں تو‏ں معروف ہيں ---معتقد ہيں کہ علی عليہ السلام قتل نہيں کيتے گئے ہيں بلکہ اوہ کدی نہيں مراں گے اوہ خد ارہيں ۔ تے حضرت نے عبد الله بن سبا یا اس دے طرفداراں نو‏‏ں ايس‏ے عقيدہ د‏‏ی وجہ تو‏ں اگ ميں جلادتا ۔

پس جيسا کہ ملاحظہ فرمارہے ہيں سبئيہ دے مفہوم و معنی نے قبیلے یمن تو‏ں تدریجا بعض افراد کيلئے سرزنش دے مفہوم ميں تغير دتا تے اس دے بعد اک نويں مذہبی گروہ تو‏ں منسوب معنی ميں تبدیل ہويا اے کہ علی عليہ السلام د‏‏ی وصایت و خلافت دے قائل ہيں فیر اک دوسرے مذہبی گروہ دے مفہوم ميں تبدیل ہوئے اکہ علی عليہ السلام د‏‏ی الوہيت تے خدائی دے قائل ہيں تے اس دے بعد “ سبيئہ ” تے “ابن سبا ” دے سلسلہ ميں بوہت سارے افسانے پائے گئے ہيں ۔

جعل دا محرک تے ترویج دا عامل

دیکھنا چاہیدا ایہ تغير و تحول کيسے وجو د ميں آیا اے ؟ ایہ بے بنيا دمطالب کياں گڑه

لئے گئے ہيں ؟ ! تے ایہ مطالب مسلماناں د‏‏ی کتابو ں ميں کس طرح رواج پائے ہيں ؟!

ا ن مطالب د‏‏ی وضاحت ميں ہميں کہنا چاہیدا کہ : سيف بن عمر نے افسانہ “ سبئيہ ”

اور دوسرے افسانےآں نو‏‏ں جعل کرکے ایہ چاہیا اے کہ اپنے قبیلے دے سرداراں تے بزرگاں ---عدنان جوہر دور ميں صاحب اقتدارا ور حکومت سن --خلفائے راشدین تو‏ں لے ک‏ے امویاں تک سب د‏‏ی حمایت و دفاع کرے تے انہيں انہاں اُتے کيتے گئے اعتراضات تو‏ں بری الذمہ قرار دے او اس دے مقابلے ميں تمام برائياں تے گناہاں نو‏‏ں قبیلے قحطان سبئی دے افراد دے سر تهونپنے تے انهيں دبانے جو عدنانياں تے وقت د‏‏ی حکومتاں دا مخالف محاذ تشکيل دیندے سن سيف نے اس طریقہ تو‏ں اپنے قبيلہ عدنان او ر صاحبان اقتدار و سطوت د‏‏ی توجہ تے تائيد حاصل کيتی اے تے انهيں اپنی افسانہ سازی دے ذریعہ راضی او رخوشحال کياہے تے اپنے افسانےآں دے ذریعہ صاحب اقتدار و حکومت اصحاب نو‏‏ں دفاع و بچاؤ دا لباس زیب تن کيا اے اس دے علاوہ اپنے افسانےآں نو‏‏ں اصحاب پيغمبر صلی الله عليہ و آلہ وسلم د‏‏ی طرفداری دے زیور تو‏ں مزین کيا اے ا س طرح اسلام د‏‏ی پہلی صدی دے مشاہير تے صاحب قدرت اصحاب اُتے د‏‏ی جانے والی تنقيد تے اعتراضات دا دفاع کيا اے لهذااس روش د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دے افسانے ہر زمانے ميں عام لوکاں ميں قابل قبول پسندیدہ قرار پائے ہيں تے قدرتی طور اُتے عوام د‏‏ی طرف تو‏ں اپنے افسانےآں دے بارے ميں طرفداری تے حمایت حاصل کرنے ميں کامياب ہويا اے سيف نے ا س طرح اپنے افسانےآں د‏‏ی ترویج د‏‏ی ضمانت فراہ‏م د‏‏ی اے تے وقت دے گزرنے دے نال جعليات د‏‏ی اشاعت کيلئے بنيادی تحفظ حاصل کرنے ميں وی کامياب ہويا ا‏‏ے۔

ایہی سبب اے کہ سيف د‏‏ی کتاب ‘ ‘ جمل ” جس ميں افسانہ عبدالله بن سبا اے ،

شائع ہونے دے بعد ہتھو‏ں ہتھ منتشر ہوئی تے اس دے افسانے وسيع پيمانے اُتے نقل ہوئے تے قلم وی حرکت ميں آئے تے انہاں افسانےآں نو‏‏ں اس د‏ی کتاب تو‏ں نقل کرکے دوسری کتاباں ميں درج کيا گيا تے اس دے بعد جو کچھ افسانہ “ سبئيہ ” دے بارے ميں طبری جيسے مورخين نے اپنی تریخ د‏‏یاں کتاباں ميں درج کيا سی ايس‏ے کمی وبيشی دے بغيراسی صور ت ميں باقی رہیا تے بعد والیاں نسلاں تک منتقل ہويا۔

افسانہ سبئيہ ميں تغيرات

افسانہ عبدالله بن سبا جس صورت ميں لوکاں د‏‏ی زباناں اُتے رائج تے عام ہواتھا اوہ اک عاميانہ صورت دا افسانہ سی اس نے وقت دے گزرنے دے نال نال رفتہ رفتہ رشد و پروورش پائی تے اپنے لئے اک وسيع تر ین دائرہ دا آغاز کيا او ر اس ميں کافی تبدیلياں ہوگئيں ایتھ‏ے تک کہ افسانہ ابن سبا دو افسانےآں د‏‏ی صور ت اختيار کرگيا۔

پہلا: اوہ افسانہ ، جسنو‏ں سيف نے جعل کياتهاا ور کتاباں ميں درج ہوچکيا سی۔

دوسرا: اوہ افسانہ جو سيف دے افسانہ ميں تغيرات ایجاد ہونے دے بعد لوکاں د‏‏ی زباناں اُتے جاری سی ایہ اس زمانے تو‏ں مربوط اے کہ ملل و نحل دے علماء نے لوکاں دے عقائد و مذاہب دے بارے ميں کتابيں لکھنا شروع د‏‏ی تھيں يہ علما ء فرقےآں تے مذہبی گروہاں د‏‏ی تعداد بيان کرنے ميں اک دوسرے اُتے سبقت حاصل کرنے ميں وڈی دلچسپی رکھدے سن اپنی کتاباں ميں جو کچھ مذہبی فرقےآں دے بارے ميں لکھدے سن انہاں دے مآخذ اوہی ہُندے سن جو انہاں دے زمانہ دے عام لوک تصور کردے سن عقيداں دے بارے ميں جو کچھ ایہ مصنفين لوکاں تو‏ں سندے سن انہاں گروہاں تے فرقےآں دے حالات د‏‏ی تشریح ميں حقائق د‏‏ی صورت ميں ا ن ہی مطالب نو‏‏ں اپنی کتاباں ميں درج کردے سن تے اس طرح مذہبی گروہاں تے عقائد اسلام ميں تحریف و نقليات دے بارے ميں کسی قسم د‏‏ی تحقيق تے تجسس کيتے بغير وادھا کردے سن اس دے بعد لغت دے مؤلفين ، جيسے: ابن قتيبہ ، ابن عبدربہ پيدا ہوئے تے ادب د‏‏ی مختلف فنون تے تریخ اُتے کتابيں لکھيں ۔

ان مؤلفين نے مذہبی فرقےآں دے بارے ميں عام لوکاں تو‏ں جمع کرکے ملل و نحل د‏‏یاں کتاباں ميں درج کيتی گئی روایتاں نو‏‏ں نقل کرکے اپنی کتاباں ميں ثبت کيا اے تے انہاں د‏‏ی سند و متن دے بارے ميں کسی قسم د‏‏ی کوئی تحقيق نہيں د‏‏ی اے ۔

ا ن دے بعد والے مؤلفيں ، جيسے ابن ابی الحدید شارح نہج البلاغہ نے مذکورہ کتاباں تو‏ں انہاں مطالب کوکسی تحقيق و تصدیق دے بغيراپنی کتاباں ميں نقل کيا اے ايس‏ے سليقہ تے روش دے مطابق بعض مؤلفين نے سبيئہ د‏‏ی داستان نو‏‏ں لوکاں د‏‏ی زبانی سنی سنائی صورت ميں حاصل کرکے اپنی کتاباں ميں درج کيا اے تے اس طرح ایہ افسانے لوکاں د‏‏ی بولی تو‏ں کتاباں ميں داخل ہوئے ہيں ا ور اک کتاب تو‏ں دوسری کتا ب ميں منتقل ہوئے ہيں اس طرح عبدالله بن سبا دا افسانہ جو اک افسانہ سی رفتہ رفتہ دو افسانہ بن گيا:

پہلا: سيف دا افسانہ جو اپنی پہلی حالت ميں باقی اے ۔

دوسرا: اوہ افسانہ جو عام لوکاں د‏‏ی زباناں پرتها،وقت گزرنے دے نال نقل و انتقال د‏‏ی تکرار تو‏ں تغير پيدا کرکے نشو نما پاچکيا اے تے افسانہ عبدالله بن سبا ميں اس تغير و تحول دے نيتجہ ميں جو تبدیلياں رونما ہوئی ہيں ا س دے پيش نظر خود عبدالله ابن سبا وی دو شخصيتاں دے طور اُتے ابهرکرسامنے آیاہے اس طرح مؤلفين دے لئی غلط فہمی تے تشویش دا سبب بنا اے انشاء الله اسيں اگلی فصل ميں اس اُتے روشنی ڈاليں گے۔

عبدلله ابن سبا کون اے ؟

ولم نجد فی کتاب نسب عبدالله بن سبا

اساں ہزاراں کتابيں چهان ليں ليکن عبدالله بن سبا دے نسب دے بارے ميں کوئی ناں و نشان نہيں پایا۔

مؤلف

ہ م نے اپنے بيان دے آغاز ميں کہاہے کہ کتاب دے اس حصہ ميں تين لفظاں دے بارے ميں تحقيق کرن گے:

”سبئيہ” ، “ عبدالله بن سبا ’ تے “ ابن سودا“

ہم گذستہ فصلاں ميں “ سبئيہ ” د‏‏ی حقيقت تے اس کلمہ دے معنی ميں مختلف ادوار ميں تغير و تحول تے اس دے اصلی معنی تو‏ں سياسی معنی ميں تے سياسی معنی تو‏ں مذہبی معنی ميںاس دتی تحریف تو‏ں آگاہ ہوئے ہن اسيں اس فصل ميں عبدالله بن سباکی حقيقت اُتے تحقيق کرنا چاہندے ہيں تاکہ اس افسانوی سورما نو‏‏ں اچھی طرح پہچان سکيں ۔

عبدالله بن سبا دا نسب ،پہلے مرحلہ د‏‏یاں کتاباں ميں :

لفط “ عبدالله بن سبا” چار لفظاں : “ عبد” ، “الله” ،“ ابن ”، و “ سبا” اُتے مشتمل اے ۔ ایہ چاراں لفظ عربی بولی تو‏ں مخصوص ہيں ۔ ایہ اک مضبوط دليل اے کہ ایہ باپ بيٹے یعنی ‘ ‘

عبدالله ” و “سبا” دونے عرب ہيں ۔ اس افسانہ نو‏‏ں جعل کرنے والا یعنی سيف بن عمر وی عبدالله بن سبا نو‏‏ں واضح طورپر اہل صنعا (یمن) ہی بتاتاہے تے تمام مؤرخين تے مولفين نے ابن سبا د‏‏ی سرگرمياں تے نشاط دا دور عثمان بن عفان تے علی ابن ابيطالب عليہ السلام دا زمانہ معين و محدود کياہے اس کيلئے جس سرگرمی تے فعاليت دے زمانے دا ذکر کيا گيا اے اوہ پہلی صدی ہجری د‏‏ی چوتھ‏ی دہائی تو‏ں بيشتر نہيں اے تے عبدالله ابن سباکے بارے ميں جِنّے وی افسانے تے داستانيں ملدی ہيں انہاں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اوہ اپنے زمانے دا معروف و مشہور شخص سی۔

ان تين تمہيدات دے بعد معلوم ہُندا اے کہ عبدالله بن سبا اک عرب تے اک عرب دا بيٹا سی اورپہلی صدی ہجری د‏‏ی چوتھ‏ی دہائی دے دوران حضرت عثمان اورعلی عليہ السلام دے زمانے ميں جزیرة العرب ميں زندگی گزاردا سی تے مسلماناں دے سياسی تے دینی مسائل ميں نمایاں سرگرمی انجام دیندا سی، ايس‏ے لئے اوہ اس زمانے دا اک معروف و مشہور شخص سی۔

ایتھ‏ے اُتے اک ناقابل حل مشکل پيش آندی اے تے اوہ ایہ اے کہ جزیرة العرب ميں اسلام د‏‏ی پہلی صدی ميں اموی خلافت دے زمانے تک کوئی ایسا عرب مرد تریخ ميں نہيں ملدا اے کہ اس دا ناں ، اس دے باپ دا ناں ااور رہائش د‏‏ی جگہ دا ناں تے اس د‏ی سرگرمياں معلوم ہاں ،معروف و مشہور تے لوکاں دا فکری قائد وی ہوئے ، ليکن اس دے جد تے شجرہ نسب نامعلوم ہو!

کيونکہ عرب اپنے شجرہ نسب دے تحفظ ميں اِنّی غير معمولی سرگرمی تے دلچسپی دکھاندے سن کہ انہاں د‏‏ی ایہ سرگرمی غلو تے افراط د‏‏ی حد تک بره گئی سی ، ایتھ‏ے تک کہ نہ صرف افرادکے انساب دے بارے ميں خود دسياں کتابيں تاليف کرچکے ہيں بلکہ اپنے گھوڑےآں دے انساب دے تحفظ دے سلسلے ميں وی خاص توجہ رکھدے سن کہ ایتھ‏ے تک بعض دانشوراں نے گھوڑےآں دے شجرہ نسب دے بارے ميں کتابيں لکھی ہيں جيسے : ابن کلبی ( وفات ٢٠ ۴ هء)

گھوڑےآں دے نسب دے بارے ميں اس د‏ی کتاب “ انساب الخيل ” موجود اے اس وقت اسلام دے اس زمانے د‏‏ی تریخ ،تشریح ، انساب اورتمام فنون وادب دے بارے ميں ہزاراں جلد قلمی تے مطبوع کتابيں ساڈے اختيار ميں ہيں تے انہاں کتاباں ميں تو‏ں کسی اک ميں وی عبدالله بن سبا دے شجرہ نسب دے بارے ميں کوئی ناں و نشان نہيں ملدا اے ۔

پس عبدالله بن سباکون اے ؟ اس دے جد دا ناں کيا اے ؟ اس دے آباء و اجداد کون ہيں انہاں دا شجرہ نسب کس تو‏ں ملدا اے ؟ تے اوہ کس قبيلہ تے خاندان نال تعلق رکھدا سی؟

ا تنے علماء تے دانشوراں تے مؤلفين نے عبدالله بن سبا تو‏ں متعلق افسانےآں تے داستاناں نو‏‏ں درج کرنے ميں نمایاں اہتمام کيا اے ليکن کيا وجہ اے کہ اس دے باوجود مذکورہ موضوع دے بارے ميں انہاں نے خاموشی اختيار د‏‏ی اے اورا س دے شجرہ نسب دے بارے ميں کسی قسم دا اشارہ تک نہيں کيا اے تے نہ اس دے بارے ميں کوئی مطلب لکھیا اے ؟!

ہم جو دسياں سال تو‏ں مختلف اسلامی موضوعات دے بارے ميں مدارک و مآخذ دے سلسلہ ميں تحقيق و تفتيش کررہے ہيں ، تو‏ں بہ حال اس سوال دا جواب کہيں نہيں پایااور عبد الله بن سبا دا اس موضوع دے بارے ميں کہيں کوئی ناں و نشان نہيں ملیا اے ۔

عبدالله بن سبا کیہڑی؟

ابن قتيبہ ( وفات ٢٧ ٦ ء ه) د‏‏ی کتاب ‘ الامامة و السياسة ” ميں آیا اے:

فقام حجر بن عدی و عمر بن الحمق الخزاعی و عبدالله بن وهب الراسبی علی علی فاسئلوہ عن ابی بکر و عمر ”(۱)

اور ثقفی -( وفات ٢٧٣ هء) اپنی کتاب “ الغارات” ميں لکھدا اے :

____________________

١۴٢ / ١۔ الامامة و السياسة ج ١

دخل عمرو بن الحمق و حبة العرنی و الحارث بن الاعور و عبدالله بن سبا علی امير المؤمنين بعدما افتتحت مصر و هو مغموم حزین فقالوا له: بين لنا ما قولک فی ابی بکر و عمر ” ٢

ان دو کتابں ميں آیا اے کہ امير المؤمنين دے چند اصحاب حضرت دے پاس گئے تے حضرت ابوبکرو عمر دے بارے ميں سوال کيا ، کتاب الامامة و السياسة ميں انہاں افراد ميں عبدالله وهب راسبی دا ذکر کيا اے تے ثقفی د‏‏ی کتاب “ غارات” ميں عبدالله بن سباکا ناں ليا گيا اے کہ ظاہر ميں آپس ميں اختلاف رکھدے ہيں تے اس اختلاف نو‏‏ں بلاذری ( وفات ٢٧٩ هء) نے انساب الاشراف ميں جعل کيا اے اس نے داستان نو‏‏ں ایويں نقل کيا اے:

حجر بن عدی الکندی و عمرو بن الحمق الخزاعی و حبة بن جوین الجبلی ثم العرنی وعبدالله بن وهب الهمدانی و هوابن سبا فاسئلوه عن بی ابی بکر و عمر ”(۱)

بلاذری ايس‏ے داستان نو‏‏ں بيان کردے ہوئے کہندا اے : تے عبدالله بن وهب اوہی ابن سبا اے اس بنا اُتے عبدالله بن سبا، عبد الله بن وهب اے ۔

سعد بن عبدالله اشعث ( وفات ٣٠٠ هء یا ٣٠١ هء) نے اپنی کتاب “ المقالات و الفرق”

ميں ایہی گل بيان د‏‏ی اے جتھے اُتے غالی اورانتہا پسند گروہاں دے بارے ميں کہندا اے : “ غلو کرنے والےآں ميں پہلا گروہ جس نے افراط تے انتہا پسندی دا راستہ اختيار کيا اسنو‏ں سبئيہ کہندے ہيں اوہ عبدالله بن سبا دے پيرو ہيں کہ جو عبدالله بن وهب راسبی اے “

ہور کہندا اے : مذکورہ غالی گروہاں ميں تو‏ں اک “ سبيئہ ” اے اوروہ عبدالله بن سباکے پيرو ہيں ابن ماکولا ( وفات ۴ ٧ ۵ هء) اپنی کتاب “ الاکمال” ميں لفظ “ سبئی ” دے ضمن ميں سبائياں د‏‏ی تعداد دے بارے ميں لکھدا اے کہ :“سبائياں ” ميں تو‏ں اک عبدا لله بن وهب سبئی ، رئيس خوارج اے “ ذهبی ( وفات ٧ ۴ ٨ ئه اپنی کتاب “المشتبہ ” ميں لفط سبئی دے ضمن ميں کہندا اے : “ عبدالله بن وهب سبئی خوارج دا رئيس تے سرپرستتھا “ذہبی اپنی دوسری کتاب “ العبر” ميں جتھے اُتے ٣٨ هء دے حوادث بيان کردا اے کہندا اے : “اس سال علی عليہ السلام تے خوارج دے درميان جنگ نہروان چهڑ گئی تے ايس‏ے جنگ ميں خوارج دا رئيس و سردار عبدالله بن وهب سبائی قتل ہويا ۔

ابن حجر ( وفات ٨ ۵ ٢ هء )اپنی کتاب ‘ تبصير المتنبہ ” ميں کہندا اے : “ سبائی اک گروہ اے انہاں ميں عبدالله بن وهب سبائی سرداراور سرپرست خوارج اے “

____________________

)٣٠٢ / ٢۔ الغارات ، ثقفی ، انتشارات انجمن آثار ملی نمبر ١١۴ ( ج ١

٢٨٣ ) طبع مؤسسہ اعلمی بيروت ١٣٩۴ ئه۔ / ١۔ انساب الاشراف ج ٢

مقریزی ( وفات ٨ ۴ ٨ ئه) اپنی کتاب “ الخطط” ميں کہندا اے :“علی ابن ابيطالب عليہ السلام دے زمانے ميں “ عبدالله بن وهب بن سبا” معروف بہ “ ابن السوداء سبئی ” نے بغاوت د‏‏ی تے اس عقيدہ نو‏‏ں وجود ميں لیایا کہ رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم نے اپنے بعد علی ابن ابيطالب عليہ السلا م نو‏‏ں وصی وجانشين مقرر کيا تے انهيں امامت کيلئے معين فرمایا اے تے فیر اس عبدالله بن سبا نے پيغمبر ا و ر علی عليہ السلام د‏‏ی رجعت دا عقيدہ وی مسلماناں ميں ایجاد کرکے ایويں کہیا: علی ابن ابيطالب عليہ السلام زندہ ہيں تے خدا دا اک جزء انہاں ميں حلول کرگيا اے تے ايس‏ے “ ابن سبا” تو‏ں غالی ، انتہا پسند تے رافضياں دے مختلف گروہ وجود ميں آئے ”۔

عبدالله بن سبا اوہی عبدالله بن وهب اے:

گزشتہ صفحات ميں بيان کيتے گئے مطالب دے پيش نظر ایہ سوال پيدا ہُندا اے کہ آخر ایہ عبدالله کون اے ؟ اس دا شجرہ نسب کتھے تے کس شخص تک پہنچدا اے ؟ تے اس د‏ی داستان کيا سی ؟

جو کچھ تحقيق او ر جانچ پڑتال دے بعد انہاں سوالےآں دے جواب ميں کہاجاسکتاہے اوہ ایہ اے کہ:

وہ عبدالله بن وهب بن راسب بن مالک بن ميدعان بن مالک بن نصر الازدبن غوث بن بنت مالک بن زید بن کہلان بن سبا اے ۔چونکہ اس دا نسب راسب ، ازد تے سبا تک پہنچدا اے اسنو‏ں سبائی و ازدی و راسبی کہیا جاندا اے:

عربی بولی ميں خاندان د‏‏ی طرف نسبت دینا باپ تو‏ں نسبت دینے تو‏ں مترادف اے کہندے ہيں : بنیہاشم و بنی اميہ ہاشم دے بيٹے تے ا ميہ دے بيٹے ایتھ‏ے اُتے قبيلہ دے تمام افرادکو خاندان تو‏ں نسبت دتی گئی اے کدی اک نامور شخص نو‏‏ں خاندان تو‏ں نسبت دیندے ہيں جيسے پيغمبر اسلام صلی الله عليہ و آلہ وسلم نو‏‏ں کہندے ہيں “ ابن ہاشم” بجائے ا سک‏‏ے کہ کہيں ابن عبدالله تے آنحضرت نو‏‏ں اپنے باپ تو‏ں نسبت دیندے ۔

اسی قاعدہ دے مطابق عبدالله بن وهب سبائی نو‏‏ں اپنے خاندان تو‏ں نسبت دے ک‏‏ے ابن سبا کہیا اے علمائے نسب شناس دا مقصود ابن سبا وی ایہی اے کہ عبدالله بن وهب دے بارے ميں ذکرکيا اے ہن اسيں تحقيق کرن گے کہ ایہ عبدالله بن وهب راسبی سبائی جسنو‏ں ابن سبا کہاگيا اے کون سی ؟

یہ عبدالله سبائی “ ذی الثفنات ”یعنی گھٹے دارکا لقب پایا اے کيونکہ کثرت سجود د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دے ہتھ تے زانو اُتے اونٹھاں دے زاناں اُتے گھٹاں دے مانند گھٹے پڑگئے سن ۔

یہ عبدالله سبائی علی ابن ابيطالب دیاں جنگاں ميں حضرت عليہ السلام د‏‏ی رکاب ميں سی جدو‏ں جنگ صفين ميں حکميت د‏‏ی رودا دپيش آئی تے خوارج دے بعض افراد نے علی عليہ السلام تو‏ں مخالفت کيتی تے انہاں دے مقابلہ ميں محاذ آرائی د‏‏ی ، عبدالله وی انہاں دے نال سی اس شخص دے دل ميں علی عليہ السلام دے خلاف اس قدر بغض و عداوت سی کہ حضرت نو‏‏ں منکر خداجاندا سی ، تے خوارج دے دوسرے افراد نے اس دے گھر ميں اجتماع کيا تے اس نے انہاں ميں اک تقریر د‏‏ی تے انہيں پرہيز گاری تے ترک دنيا د‏‏ی حوصلہ افزائی د‏‏ی تے آخرت کيلئے تلاش کرنے کيلئے ترغيب دیندے ہوئے کہیا: بهائياں ! جِنّا جلد ممکن ہوسک‏‏ے اس وادی ، تو‏ں جہا ں ظالم رہندے ہيں چلے جائيں تے دیہات تے کوہستاناں یا دوسرے شہراں ميں زندگی کرن انہاں گمراہ کنندہ بدعتاں تو‏ں انکار کرن تاں بہتر اے (۱) انہاں لوکاں نے ٣٧ هء ميں ايس‏ے عبدالله د‏‏ی بيعت د‏‏ی تے اسنو‏ں پيغمبر صلی الله عليہ و آلہ وسلم دے خليفہ دے طور اُتے اپنا قائد و سرپرست منتخب کيا تے اس دے بعد اک اک کرکے چوری چهپے کوفہ تو‏ں باہر نکلے امام نے جدو‏ں حالات نو‏‏ں ایويں پایا تاں اپنے سپاہياں دے ہمرا ہ انہاں دا پيچها کيا تے دریائے نہروان تو‏ں پہلے ہی انہاں تک پہنچے تے انہاں نال جنگ کيت‏ی، اس جنگ ميں عبدلله بن وهب سبائی راسبی ، ہانی بن زیاد خصفی تے زیاد بن خصفہ دے ہتھو‏ں قتل کيا گيا۔

تمام افراد جو عبدالله بن وهب دے نال سن قتل ہوئے صرف معدود چند افراد جنہاں د‏‏ی تعداد دس افراد تو‏ں زیادہ نہ سی اس معرکہ تو‏ں زندہ بچ نکلے ۔

یہ سی اوہ عبدالله سبا جو عصر امام ميں سی ،صحيح تریخ نے اس زمانے ميں اس دے علاوہ کسی تے نو‏‏ں اس ناں و نشان تو‏ں نہيں جاناہے اورنہہی کوئی نشان دہی د‏‏ی اے (۲)

آخری نتيجہ

جو کچھ عبدالله بن سباکے تعارف تے شناخت ميں کہیا گيا اے جو وی روایت حادثہ یا داستان عبدالله دے ناں تو‏ں نقل ہوئی اے جے اس عبدالله بن وهب سبائی تو‏ں تطبيق کردی اے تاں اس دے واقع تے صحيح ہونے دا امکان اے تے اگراس دتی تریخ تے زندگی تو‏ں تطبيق نہ کرے تاں اس قسم د‏‏ی روایت تے داستان دا وجود نہيں اے بلکہغلط تے جعلی اے اوراس د‏ی حقيقت اک افسانہ تو‏ں زیادہ نہيں ہوسکدی کيونکہ اس زمانے ميں عبدالله بن وهب دے علاوہ کوئی دوسرا عبدالله بن سبا وجود نہيں رکھدا سی تے ایہ عبدالله وهب سبئی وی امام علی عليہ السلام د‏‏ی وصایت تے امامت دے عقيدہ دا بانی نہيں سی اورنہ اس دا موجد سی تے نہ علی عليہ السلام د‏‏ی الوہيت تے خدائی دا بانی سی ، بلکہ اوہ صرف خوارج دا سرپرست و سردار سی جس نے حضرت علی عليہ السلام نال جنگ کيت‏ی ۔

ا س لحاظ تو‏ں نہ تاں جو سيف نے اس دے بارے ميں مطالب لکھے ہيں تے مؤرخين نے انہيں

____________________

١۔ ابن حزم کہندا اے : عبدالله بن وهب المعروف “ ذو الثفنات ” پہلا شخص سی جس نے جنگ نہروان ميں خوارج د‏‏ی باگ ڈور سنبھالی تے ايس‏ے جنگ ميں قتل ہوئے اجدو‏ں کہ اس تو‏ں پہلے نيک تابعين ميں شمار ہُندا سی ، بدانجامی تو‏ں ) خدا د‏‏ی پناہ ( جمہرة الانساب ٣٨٦

۲۔ اوہی عبدالله ابن وه ب سبئی اے کہ لفط “ وهب ” دے حذف کرنے تے “ سبئی ” د‏‏ی یا دے الف ميں تغير پيدا کرنے تو‏ں عبدالله بن سبا ميں تحریف ہوگيا اے ورنہ کوئی وی “ عبدالله بن سبا ” جيسا تریخ و عقائد د‏‏یاں کتاباں ميں وجود نہيں رکھدا اے اس تحریف د‏‏ی کيفيت اگلے صفحات ميں ملاحظہ فرمائيں گے ۔

اس تو‏ں نقل کيا اے صحيح تے درست اے تے نہ توملل و نحل د‏‏ی کتابيں لکھنے والےآں نے اس دے بارے ميں جو کچھ لکھیا اے کوئی بنياد تے حقيقت رکھدا اے جی ہاں اس درميان ميں جو بعض روایتيں تے اس عبدالله دے بارے ميں شيعہ کتاباں ميں ذکر ہوئی ہيں صحيح ہوسکدی ہيں ،

جيسے ایہ روایت کہ: ابن سبا نے دعا دے وقت آسمان د‏‏ی طرف ہتھ اٹھانے اُتے امير المؤمنين عليہ السلام تو‏ں ا عتراض کيا تے اس موضوع نو‏‏ں روح توحيد تے یکتاپرستی دے مخالف جانا“

اک ہور دوسری روایت کہ جس ميں کہندا اے : ابن سبا نو‏‏ں ---اس تو‏ں سنے گئے بيان دے سلسلے ميں ---امام دے پاس لیایا گيا حضر ت نے اس د‏ی گل کيتی تائيد و تصدیق د‏‏ی تے فیر اسنو‏ں آزادکردیا“

یہ سی اس دا خلاصہ جو عبدالله بن سبااور اسک‏‏ے بارے ميں نقل کيتی گئی داستاناں د‏‏ی تحقيق تے حوادث و وقائع دے موازنہ تو‏ں حاصل ہويا اے ہن دیکھنا چاہیدا کہ “ ابن السوداء ” کون اے تے کيا معنی رکھدا اے ؟

ابن سودا کون اے تے کيا معنی رکھدا اے ؟

و لاتنابزوا بالالقاب

برے القاب تو‏ں اک دوسرے د‏‏ی سرزنش نہ کرو قرآن کریم اساں کہاکہ اس حصہ ميں تين لفظاں :“ سبيئہ” ،“ عبدالله بن سبا ”اور “ ابن السوداء ”

پربحث کرن گے ۔ گزشتہ دو فصلاں ميں اسيں نے“‘ عبدالله بن سبا ” تے “سبئہ” اُتے تحقيق د‏‏ی ،اب اسيں اس فصل ميں “ ابن اسودا” دے بارے ميں بحث کرن گے -۔

لفظ “ابن سوداء” علم تے کسی خاص شخص دا ناں نہيں اے بلکہ ایہ لفط سرزنش ،کے عنوان تو‏ں لقب اورعيب جوئی د‏‏ی تعبير ميں اے جس کسی د‏‏ی ماں سياہ فام کنيزہُندی سی اسنو‏ں سرزنش دے موقع اُتے “ ابن السوداء ”یعنی سياہ فام عورت دا بيٹا ، کہندے سن ا ور اس لفظ دے استعمال تو‏ں ملامت تے عيب جوئی ہُندی سی ، چنانچہ :

ابن حبيب ( وفات ٢ ۴۵ هء) نے اپنی کتاب “ المحبر ” ميں (حبشی عورتاں دے بيٹے ) دے باب ميں ۵ ٩ (انسٹه ) ایداں دے افراکا ناں ذکرکيا اے ، جنہاں د‏‏ی مائيں حبشی تھيں ، من جملہ خليفہ

دوم دے والد “ خطاب” نو‏‏ں وی انهيں ميں شمار کيا اے اورا س دے بارے ميں کہندا اے: خطاب بن نفيل د‏‏ی والدہ “‘حية ” جابر بن حبيب فہمی د‏‏ی کنيز سی تے کہیا گيا اے کہ اک دن ثابت بن قيس شماس انصاری نے مذاق تے عيب جوئی دے طور اُتے عمر بن خطاب تو‏ں کہیا: “ یا ابن السوداء”یعنی اے سياہ فام عورت دے بيٹے! ایتھ‏ے اُتے خداوند عالم نے اس آیت نو‏‏ں نازل فرمایا:

>ولا تلمزوا انفسکم و لا تنابزوابالالقاب بئس الاسم الفسوق بعد الایمان <

آپس ميں اک دوسرے نو‏‏ں طعنے نہ دو تے نہ ہی برے القاب تو‏ں یاد کرو اس لئی کہ ایمان دے بعد فسقبرا ناں اے ۔

قدیم عربی لغت د‏‏ی تریخ ميں لفظ “ ابن السوداء” دا مفہوم و مدلول ایہی معنی سی کہ جو بيان ہويا ۔ خود سيف نے وی اپنے افسانہ دے سورما یعنی عبدالله بن سبا نو‏‏ں “ ابن السودا ”

نام دتا اے ، اس کامقصود وی سرزنش تے برے القاب دے علاوہ کچھ نہيں سی، مثلاً لوکاں دا عثمان نو‏‏ں قتل کرنے کيلئے جانے د‏‏ی روداد بيان کردے ہوئے کہندا اے:

عبدالله بن سبا یہودی مذہب اہل صنعا دا اک شخص تھااس د‏ی ماں اک سياہ فام کنيزتھی اس نے عثمان دے زمانہ ميں اسلام قبول کي بعض روایتاں ميں اسنو‏ں “ عبدالله بن السوداء ” تے بعض دوسری روایتاں ميں “ ابن السوداء” تو‏ں توصيف تے تعارف کراندا اے ليکن زمانہ دے گزرنے دے نال نال اس افسانہ ميں تغيرات پيدا ہوئے ہيں ایتھ‏ے تک کہ پنجويں صدی ہجری دے اوائل دا زمانہ آپہنچیا اس زمانہ تک عبدالقاہر بغدادی ابن سبا تے ابن سوداء نو‏‏ں دو شخص تصور کردا سی تے انہاں ميں تو‏ں ہر اک کيلئے خاص سرگرمياں تے تحریکاں دا ذکر کيا اے فیر اس نے کہیا اے : “ ایہ دو شخص بعض اوقات اک دوسرے دا تعاون وی کردے سن ” جی ہاں ابن سبا د‏‏ی داستان تے افسانہ نے زمانہ گزرنے دے نال نال اس د رجہ نشو ونما پایا کہاس دتی شخصيت وی دوگناہوگئی اس د‏ی ہور وضاحت تے گزشتہ بحثاں د‏‏ی تکميل دے لئی انہاں بحثاں دے خلاصہ نو‏‏ں اسيں ضروری اضافات دے نال اگلی فصل ميں بيان کرن گے ۔

تيسرے حصہ دے منابع و مآخذ

ا یک: سبئی د‏‏ی سبا بن یشعب تو‏ں نسبت:

٢٨٢ لفظ سبی دے ضمن ميں ۔ / ١۔ انساب سمعانی : صفحہ : ٢

۵ ٣٢ ۔ / ٢۔ الاکمال ، تاليف ابن ماکولا: ۴

٣۔ تبصير المتنبہ ، ابن حجر : ٧١ ۵

٣٢٩- ۴ ۔ جمہرة انساب العرب ،ابن حزم : ص ٣٣٠

١٠ و ١ ۵ ۔ /٢ ، ٨٧١ ، ٧٠ ، ١٨ / ۵ ۔ تریخ ابن خلدون : ١

دو: سبئی راویاں دے حالات د‏‏ی تشریح ١۔ انساب سمعانی : لفظ “ سبئی ” دے ضمن ميں ۔

٢۔ الاکما ،ابن ماکولا : لفظ “ سبئی ” دے ضمن ميں ۔

١٩ ۴ و / ٣۔ ابوهبيرہ د‏‏ی زندگی دے حالات د‏‏ی تشریح : کتاب جرح و تعدیل : ٢

۴۵ ٨ و تفسير المتنبہ : ٧١ ۵ / تقریب الرہتل : ١

٢١ ، اسد الغابہ : / ۵ ٠ و استيعاب ، حاشيہ الاصابہ ٣ / ۴ ۔ شرح عمارہ ، تقریب : ٢

۵ ٠٨ / ۵ ١ ، الاصابہ : ٢ / ۴

٢٠ ۵ / ۵ ۔ شرح حال حنش ، التقریب : ١

١١١ / ٦ ۔شرح حال سعد سبئی : الاصابہ : ١

تين:۔ : حجر تے گواہاں د‏‏ی داستان دے بارے ميں زیاد دا خط ١٣١ ۔ ١٣ ٦ / ١۔ تریخ طبری : ٢

۴ ٠٣ ۔ ۴ ٠ ۴ ۔ / ٢۔ تریخ ابن اثير : ٣

چار:۔حجر بن عدی دے حالات د‏‏ی تشریح انہاں کتاباں ميں اے:

١ ۵ ١ ۔ ١ ۵٦ پيغمبر دے اصحابميں علی ابن ابيطالب (ع) / ١۔ طبقات ، ابن سعد ؛ ٦

کے راویاں دے بارے ميں ۴٦ ٨ / ٢۔ مستدرک حاکم : ٣

١٣ ۴ ۔ ١٣ ۵ شرح حال نمبر : ۵۴ ٨ / ٣۔ استيعاب ، طبع حيدر آباد : ١

٣٨ ۵ ۔ ٣٨ ٦ / ۴ ۔ اسد الغابہ : ١

٣٠ ۵ ۔ ٣٠٨ ،شرح حال نمبر : ٣١ ۴ ۔ / ۵ ۔ سير النبلاء ،ذہبی : ٣

٢٧ ٦/ ٦ ۔ تریخ الاسلام ، ذہبی : ٢

۵ ٠ / ٧۔ تریخ ابن اثير: ٨

٣١ ۵ / ٨۔ اصابہ : ١

پ انچ:۔ حجر د‏‏ی بغاوت د‏‏ی داستان ١١١ ۔ ١ ۴ ٩ / ١۔ تریخ طبری: ٢

۴ ٠٣ ۔ ۴ ٠ ۴ / ٢۔ تریخ ابن اثير : ٣

چه: عمرو بن حمق دے حالات ۴۴ ٠ ۔شرح حال نمبر : ١٩٢٣ / ١۔استيعاب : ٢

١٠٠ ۔ ١٠١ / ٢۔ اسد الغابہ : ۴

۵ ٢ ٦ ۔ شرح حال نمبر : ۵ ٨٣٠ / ٣۔ اصابہ : ٢

١ ۵ ۔ / ۴ ۔ طبقات ، ابن سعد: ٦

ست : دوران مختار ميں سبئيہ ، طبری ميں شبث تے سعر د‏‏ی گفتگو اٹھیا: سبئہ : دوران خلفائے عباسی تے سفاح د‏‏ی تقریر ٢٩ ۔ ٣٠ / ١۔ طبری : ٣

٣١٢ ۔ ٣١ ٦ / ٢۔ ابن اثير: ۵

نو: سيف دا افسانہ ا سی کتاب د‏‏ی جلد ااں دے حصہپر عبدالله بن سبا دے افسانہ کاسرچشمہ دس : عبدالله سبا اوہی عبدالله بن وهب سبئی اے ۔

١۔ مقالات اشعری : ص ٢٠

٢۔ اکمال ابن ماکولا، لفظ سبئی دے ضمن ميں ٣۔ انصاب سمعانی ،لفظ سبئی دے ضمن ميں ۴ ۔ المشتبہ ، ذہبی : ص ٣ ۴٦

١٨٣ / ۵ ۔ العبر ، ذہبی : ٢

٦ ۔ تفسير المتنبہ ، ابن حجر : ٧١ ۵ ۔

١٨٢ ۔ / ٧۔ خطط ، مقریری ۴

٨۔ انساب ابن حزم ميں عبدالله بن سبا دا نسب ، ص ٣٨ ٦

٩۔ عبدالله بن سبا دا “ ذی الثفنات ” لقب پانا:

٣٨ ۵ / ٣٣٨٢ ،جمہرہ ابن حزم : ٣ / طبری : ١

٩١ شرح ہال نمبر : / ١٠ ۔ عبدالله بن وهب دے سجدےآں د‏‏ی کثرت، اصابہ : ٣

٦ ٣ ٦ ١

٢٨٩ / ١١ ۔ عبدالله بن وهب دا خوارج تو‏ں تعاون د‏‏ی داستان : تریخ ابن کثير ٧

١٢ ۔ عبدالله بن وهب د‏‏ی علی ابن ابيطالب عليہ السلام تو‏ں عداوت:

٢٨ ٦ / ٣٣٨٢ ، ابن اثير : ٣ / طبری : ١

١٣ ۔ خوارجکے در ميان عبدالله بن وهب د‏‏ی خلافت د‏‏ی روداد:

جمہرة الانساب ، ابن حزم / ٣٨ ٦ بنی ميدعان دے انساب دے بيان ميں ؟

١٩١ / ١ ۴ ۔ عبد الله بن وهب دے قاتل: تریخ ابن اثير، ٣

١ ۵ ۔ نہروان ميں خوارج دے مقتوليں د‏‏ی تعداد:

٢٩١ ، تے ہور تریخ د‏‏یاں کتاباں ميں ۔ / تریخ یعقوبی : ٢

گيارہ: عبدالله ابن سوداء دے بارے ميں مطالب ١۔ عبدالله بن سودا اک حبشی سياہ فام عورت دا بيٹا سی:

کتاب المحبر، ابن حبيب : ص ٣٠ ٦

٢۔ ابن سوداء دے بارے ميں سيف د‏‏ی روایات ٢٩ ۴ ٢ / تریخ طبری : ١

٣۔ سيف د‏‏ی روایتاں ميں عبدالله ابن سودا دا نام:

٢٩ ۴۴ / تریخ طبری : ١

۴ ۔ سيف د‏‏ی روایتاں ميں ابن سودا کانام :

،٢٩ ۵۴ ، ٣٨ ۵ ٨ ۔ و ١٨ ۵ ٩ ۔ ٢٩٢٢ ، و ٢٩٢٨ / تریخ طبری : ١

،٣١ ٦۵ ، ٣١ ٦ ٣ ،٣٠٢٧

چوتھ‏ی فصل

چندافسانےآں د‏‏ی حقيقت علی“ عليہ السلام” بادلاں ميں ہيں دا افسانہ۔

علی“ عليہ السلام’ بادلاں ميں ہيں نيزدوسرے افسانےآں د‏‏ی تحقيق۔

علی“ عليہ السلام’ بادلاں ميں ہيں د‏‏ی حقيقت ۔

اس حصہ دے مآخذ۔

افسانہ علی عليہ السلام بادلاں ميں ہيں !

قالت السبئية انَّ علياً لم یمت و انه فی السحاب

سبئيہ کہندے ہيں : علی نہيں مرے ہيں بلکہ اوہ بادلاں ميں ہيں ۔

علماء ادیان و عقائد اس کتاب د‏‏ی گزشتہ بحثاں ميں اساں اس بے حساب نا قابل تعداد جھوٹھ د‏‏ی نشاندہی د‏‏ی جسنو‏ں گزشتہ کئی صدیاں دے دوران علماء تے مؤرخين نے مسلماناں ميں پھيلانے دے سلسلے ميں کوشش کيتی اے ۔ اساں خداکی مدد تو‏ں انہاں جھوٹھ دے ضعيف تے بے بنيادہونے نو‏‏ں واضح کيا تے اس د‏ی حقيقت تو‏ں پردہ اٹھایا اے جيسے : ارتداد دیاں جنگاں ميں قتل عام ، فتوحات اسلامی ميں نقل ہوئے تعجب آور جھوٹھ ، مسخرہ آميز خرافات ، شعر ،

معجزے ، شہراں دے نام، راوی تے ہور مطالب تے بے بنيا د روایتاں نو‏‏ں ايس‏ے کتاب د‏‏ی پہلی تے دوسری جلد ميں ذکرکرکے انہاں اُتے اک اک کرکے بحث کيتی تے اس سلسلہ ميں اپنی تحقيق تے نظریات نو‏‏ں محققين د‏‏ی خدمت ميں پيش کيا ۔

اب اسيں کتا ب دے اس حصہ ميں وی چندایداں دے جھوٹھ اُتے بحث وتحقيق کرن گے جو عقائد ، نظریات (ملل و نحل)اور ہور کتاباں ميں “ جاء علی فی السحاب ” یعنی علی “عليہ السلام” بادل ميں آئے دے عنوا ن تو‏ں تحقيق درج ہوئی اے ۔ انشاء الله جو کچھ اس سلسلہ ميں لکھیا گيا اے اسيں اسنو‏ں ضعيف تے بے بنياد ثابت کرکے اس د‏ی حقيقت نو‏‏ں واضح تے روشن کرن گے تے ايس‏ے موضوع دے نال اس کتاب دے مباحث نو‏‏ں خاتمہ بخشيں گے تے اگلی فصل ميں اس قسم دے اکاذب اُتے مشتمل روایتاں نو‏‏ں بيان کرن گے تے انہاں پربحث و تحقيق نو‏‏ں اگلی فصلاں ميں بيان کرن گے ۔

” جاء علی فی السحاب دے بارے ميں اخبار راور روایتيں “

مسلم نيشاپوری ( وفات ٢ ٦ ١ هء ) اپنی کتاب صحيح ميں اک روایت دے ضمن ميں نقل کردے ہيں : رافضی عقيدہ رکھدے ہيں کہ علی “عليہ السلام” بادلاں ميں ہيں تے کہندے ہيں کہ اسيں دنيا د‏‏ی اصلاح کرنے کيلئے ظہور کرنے والے آپ دے فرزند تو‏ں اس وقت تک نہيں مليں گے جدو‏ں تک کہ خود علی ابن ابيطالب عليہ السلام آسمان تے بادلاں تو‏ں آواز نہيں دین گے تے ہميں انہاں د‏‏ی نصرت کيلئے بلائيں تے انہاں د‏‏ی رکاب ميں انقلاب بر پا کرنے دا حکم نہيں دیداں گے“

اشعری -( وفات ٣٠١ ) اپنی کتاب المقالات ميں لکھدا اے “ اک گروہ دے لو گ اس اُتے اعتقاد رکھدے ہيں کہ علی بادلاں دے بيچ نيں “

ابو الحسن اشعری ( وفات ٣٣٠ هء) وی اپنی کتاب “مقالات الاسلاميين” ميں سبئيہ دا عقيدہ بيان کردے ہوئے کہندا اے تے ایہ یعنی “ سبئيہ ” رعد د‏‏ی آواز سندے وقت کہندے ہيں :

السلام عليک یا امير المؤمنين ابو الحسن ملطی ( وفات ٣٣٧ هء) کہندا اے : سبئياں دا دوسرا گروہ ایہ عقيدہ رکھدا اے کہ علی عليہ السلام نہيں مرے ہيں ا وروہ بادلاں دے بيچ ميں ہيں جدو‏ں بادلاں دا اک سفيد ،شفاف تے نورانی ٹکڑا آسمان اُتے نمودار ہُندا اے تے رعد و برق ایجاد کردا اے تاں اس گروہ دے لوک کھڑے ہُندے ہيں تے دعا و مناجات کردے ہيں تے کہندے ہيں کہ : اوہ علی عليہ السلام سن جنهاں نے ساڈے سراں دے اُتے تو‏ں عبور کياہے“

بغدادی ( وفات ۴ ١٩ هء )اپنی کتاب “ الفرق بين الفرق ” ميں کہندا اے : بعض “ سبئيہ ”

خيال کردے ہيں کہ علی عليہ السلام بادلاں دے بيچ ميں ہيں تے رعد اس د‏ی آواز تے تازیانہ اے جے اس گروہ دا کوئی اک فرد رعد د‏‏ی آواز سندا اے تاں اوہ کہندا اے السلام عليک یا امير المؤمنين تے اک شاعر تو‏ں نقل کيا اے کہ اس گروہ تو‏ں دوری اختيار کرنے دے بارے ميں ایہ شعر کہیا اے:

و من قوم اذا ذکروا علياً

یردون السَّلام علی السحاب

یعنی :ميں ا س فرقہ تو‏ں بيزاری تے دوری چاہندا ہوئے جو علی عليہ السلام نو‏‏ں یاد کرکے بادلاں نو‏‏ں سلام کردے ہيں “

ابن حزم ( وفات ۴۵٦ هء ) کتاب ‘ ‘ الفصل ” ميں کہندا اے : سبئيہ جو عبدالله بن سبا حميری یہودی دے پيرو ہيں ، علی عليہ السلام دے بارے ميں معتقد ہيں کہ اوہ بادلاں دے بيچ ميں اے “

البدا و التریخ دا مؤلف کہندا اے: “سبئيہ” جنہيں طيارہ وی کہندے ہيں اوہ عقيدہ رکھدے ہيں کہ اوہ نہيں مراں گے انہاں دا مرنا اس طرح تو‏ں اے کہ انہاں د‏‏ی روح دا رات د‏‏ی تاریکی ميں پرواز کرنا ، تے ایہ گروہ ایہ وی عقيدہ رکھدا اے کہ علی نہيں مرے ہيں تے اوہ بادلاں دے بيچ

ميں ہيں اس لئےجب ایہ لوک رعد د‏‏ی آواز سندے ہيں تاں کہندے ہيں علی غضبناک ہوئے گئے ہيں “

اسفرائينی ( وفات ۴ ٧١ هء) “ سبئيہ ” دے بارے ميں کہندا اے تے اس گروہ دے بعض لوک کہندے ہيں کہ علی عليہ السلام بادلاں ميں رہیاں رعد انہاں د‏‏ی آواز تے برق انہاں دا تازیانہ اے جدو‏ں ایہ لوک رعد نو‏‏ں سندے ہيں تاں کہندے ہيں “ السلام عليک یا امير لمؤمنين ” اس دے بعد اسفرائينی نے اوہی شعرذکرکيا اے جو پہلے بيان ہويا۔

عثمان بن عبدالله عراقی حنفی ( وفات تقریباً ۵ ٠٠ هء) کتاب“الفرق المتفرقہ” ميں کہندا اے : “سحابيہ ” اک گروہ اے جو ایہ عقيدہ رکھدا اے کہ علی عليہ السلام ہر بادل دے نال ہُندے ہيں انہاں د‏‏ی گواہی تو‏ں عقدے بند ہُندے ہيں ایتھ‏ے تک کہندا اے : اوہ اعتقاد رکھدے ہيں کہ علی نہيں مرے ہيں ، اوہ جلدی ہی واپس پرتن والے ہيں تے اپنے دشمناں تو‏ں انتقام ليں گے“

سبائيہ د‏‏ی تعریف ميں کہندا اے : سبائيہ اک گروہ اے جو عبدالله بن سباسنو‏ں منسوب اے اوہ اعتقاد رکھدا اے کہ علی عليہ السلام زندہ ہيں تے نہيں مرے ہيں اوہ ہر بادل دے نال چکر لگاندے رہندے ہيں ، رعد انہاں د‏‏ی آواز اے ، جلدی ہی واپس پرت کر اپنے دشمناں تو‏ں انتقام ليں گے“

اسی طرح عثمان حنفی نے مذکورہ کتاب ميں مذہبی فرقےآں ميں فرقہ سحابيہ دا وی وادھا کيا اے ۔

شہرستانی ( وفات ۵۴ ٨ هء) سبئيہ تے غلو کرنے والے گروہ دے بارے ميں کہندا اے اوہ عبدالله بن سبا دے پيرو ہيں تے خيال کردے ہيں کہ علی زندہ ہيں تے خدا دا اک جزء انہاں ميں حلول کرگيا اے لہذا انهيں موت نہيں آ سکدی اے تے اوہ بادلاں ميں آندے نيں رعد انہاں د‏‏ی آواز

ہے تے برق انہاں د‏‏ی مسکراہٹ اے اوہ مستقب‏‏ل ميں زمين اُتے اتراں گے تے زمين نو‏‏ں عدل و انصاف تو‏ں بھردین گے جدو‏ں کہ ظلم و ستم تو‏ں لبریز ہوئے گی ۔

سمعانی ( وفات ۵٦ ٢ هء) اپنی کتاب “ الانساب ” ميں سبائی دے بارے ميں وضاحت کردے ہوئے کہیا اے : ایہ عبدالله بن سبا اوہی اے جس نے علی عليہ السلام تو‏ں کہیا تسيں خدا ہوئے ایتھ‏ے تک کہ علی نے اسنو‏ں مدائن جلا وطن کردتا عبدالله بن سبا دے پيرو خيال کردے ہيں کہ علی ( عليہ السلام) بادلاں دے بيچ ميں رہیاں رعد انہاں د‏‏ی آواز تے برق انہاں دا تازیانہ اے اس لئی شاعر کہندا اے :

ومن قوم اذا ذکروا عليا یصلون الصلاة علی السحاب

یعنی : ميں اس گروہ تو‏ں بيزاری تے دوری چاہندا ہاں جو علی عليہ السلام نو‏‏ں یاد کردے وقت بادلاں اُتے صلوات بھيجتا اے “

ابن ابی الحدید ( وفات ٦۵۵ هء )نہج البلاغہ دے خطبہ نمبر ٢٧ د‏‏ی تشریح ميں تفصيل تو‏ں گفتگو کرنے دے بعد کہندا اے: اوہ کہندے ہی کہ علی عليہ السلام نہيں مرے ہيں تے آسمان ميں رہندے ہيں رعد انہاں د‏‏ی آواز تے برق انہاں دا تازیانہ اے جدو‏ں اوہ رعد د‏‏ی آواز سندے ہيں تاں کہندے ہيں :السلام عليک یا امير المؤمنين ۔

مقریزی ( وفات ٨ ۴۵ هء) “ خطط” ميں روافض دے بيان ميں کہندا اے :“ روافض کاپنجواں گروہ ایہی سبائی اے کہ عبد الله بن سباکا پيرو اے ابن سبا اوہی شخص اے کہ جس نے علی بن ابيطالب عليہ السلام دے سامنے کہیا؛ تسيں خدا ہوئے اس دا اعتقاد ایہ سی کہ علی عليہ السلام قتل نہيں ہوئے ہيں بلکہ زندہ نيں تے بادلاں دے بيچ ميں رہندے ہيں ،رعد انہاں د‏‏ی آواز تے برق انہاں کاتازیانہ اے ایہ اوہی اے جو مستقب‏‏ل ميں زمين اُتے اتراں گے ابن سبا نو‏‏ں خدا رسواکرے!

مقریزی نے ا ن ہی مطالب نو‏‏ں “ ذکر الحال فی عقائد اهل الاسلام ’ ميں وی تکرار کيا اے ۔

بعد والے مؤلفين تے مصنفين نے انہاں دے لکھے گئے مطالب تے نوشتاں نو‏‏ں اپنی کتاباں ميں نقل کيا اے جيسے : فرید وجدی ( وفات ١٣٧٣ هء) نے دائرة المعارف ميں لفط عبدالله بن سبا دے ضمن ميں بغدادی دے لفظاں و بيان نو‏‏ں کتاب “ الفرق بين الفرق ” ميں من و عن درج کيا اے ۔

اس طرح بستانی ( وفات ١٣٠٠ هء) اپنی دائرة المعارف ميں بعض گزشتہ مؤلفين ---جنہاں دا گزشتہ صفحات ميں ذکر ہوئے ا اے ---کے مطالب نو‏‏ں نقل کردا اے ۔

یہ سی بعض علماء و مؤرخين دا افسانہ “ علی ابرکے بيچ ميں اے ” دے بارے ميں یبان انشاء الله اگلی فصل ميں آئے گااور اسيں اس د‏ی تحقيق کرن گے ۔

”علی بادلاں ميں رہیاں ” دے افسانہ د‏‏ی تحقيق

کانت للنبی عمامة تسمی بالسحاب عممها عليا

پيغمبر اکرم دا اک سحاب نامی عمامہ سی اسنو‏ں علی عليہ السلام دے سر اُتے رکھیا۔ علمائے حدیث.

گزشتہ فصل ميں اساں داستان“ علی بادل ميں نيں ” دے بارے ميں بعض روایتاں نو‏‏ں نقل کيا ، ہن اسيں اس فصل ميں انہاں روایتاں اُتے بحث و تحقيق کردے ہيں :

پہلے ہميں انہاں بزرگ تے نامور علماء تے مؤلفين تو‏ں پوچهنا چاہیدا کہ اپنی کتاباں ميں درج کيتی گئی انہاں ضد و نقيض روایتاں نو‏‏ں نقل کردے وقت کيا انهاں نے اپنی فکر و عقل دا استعمال نہيں کيا؟!

کيا اوہ اس نکتہ د‏‏ی طرف متوجہ نہيں ہيں کہ سبئيہ دے عقيدہ دے مطابق امام کائنات دا خدا اے جيسا کہ سعد اشعری نے نقل کياہے جرجانی و مقریزی دے نقل دے مطابق بقول ابن سبا علی در حققيت خدا اے ابن ابی الحدیدکے بيان دے مطابق ابن سبا خود امام تو‏ں کہندا سی: تسيں خدا ہويا ور ابن سبا دے پيرو اس عقيدہ اُتے اصرار کردے سن ایتھ‏ے تک خود امير المؤمنين عليہ السلام نے انہاں تمام افرادکویا انہاں ميں تو‏ں بعض نو‏‏ں متعدد روایتاں د‏‏ی نقل دے مطابق جلا دتا اے ۔

اگر امام علی عليہ السلام دے بارے ميں ابن سبا دے پيرواں دا عقيدہ ایہی سی تاں اوہ کسی طرح اسنو‏ں بادلاں ميں ڈهونڈتے ہوئے “ السلام عليک یا امير المؤمنين ” کہہ ک‏ے درود بھيجتے تے امير المؤمنين کہہ ک‏ے خطاب کردے سن ؟!

کيا انہاں دے عقيدہ دے مطابق علی عليہ السلام کائنات کاخدا اے یا امير المومنين ؟! ميں ایہ سمجھنے تو‏ں قاصر ہاں کہ انہاں دانشوراں تے محققين نے کياں اپنے بيان ميں موجود اس واضح وروشن تناقض د‏‏ی طرف توجہ نہيں د‏‏ی اے تے انہاں کذب بيانياں د‏‏ی تصدیق و تائيد د‏‏ی اے ؟! ایتھ‏ے تک کہ بعض محققين نے انہاں عقائد د‏‏ی تردید وی د‏‏ی اے تے اس مطلب دے نص ميں استدلال پيش کياہے کہ ایہ عقيدہ بنيادی طور اُتے جھوٹھ اے ۔ جيسے بغدادی اپنی ‘ الفرق بين الفرق ” ميں کہندا اے: اسيں اس عقيدہ دے طرفداراں تو‏ں کہندے ہيں کہ تواڈا ایہ دعویٰ کہ رعد علی د‏‏ی آواز تے برق انہاں دا تازیانہ اے کيسے درست تے صحيح ہوسکدا اے ؟! جدو‏ں کہ اسلام تے علی عليہ السلام د‏‏ی پيدائش تو‏ں پہلے ايس‏ے رعد د‏‏ی آواز نو‏‏ں لوک سندے سن تے اوہی بجلی آسمان اُتے دکھادی دیندی سی اس دے علاوہ اسلام تو‏ں پہلے والے فلاسفراں نے اپنی کتاباں ميں رعد و برق دے بارے ميں بحث کيتی اے تے انہاں دے علل و عوامل اُتے اختلا ف نظر کيا ہ ے ابن حزم اس گروہ د‏‏ی تردید ميں اپنی کتاب ‘ الفصل ” ميں کہندا اے: کاش ميں جاندا کہ اوہ انہاں بادلاں ميں تو‏ں کس بادل ميں اے جدو‏ں کہ بادل دے ٹکڑے زمين و آسمان دے درميان کثير تعداد ميں موجود ہيں !! انہاں بزرگ علماء نے اس جھوٹھ تے خرافات نو‏‏ں اپنی کتاباں ميں لکھ ک‏ے انہاں د‏‏ی تائيد د‏‏ی ا‏‏ے۔

یہ جھوٹھ تے توہمات اُتے مشمل افسانے کدی صرف جعل کيتے گئے ہيں تے کدی اک تاریخی حقيقت ميں مسخ ،تحریف یا ناجائز تفسير کرکے وجود ميں لیائے گئے ہيں ۔

افسانہ “ علی بادلاں ميں ایا ” د‏‏ی حقيقت

اتاکم علیّ فی السحاب

اب علی عليہ السلام عمامہ سحاب سر اُتے رکھ دے آپ د‏‏ی طرف آئيں گے۔ رسول خدا گزشتہ فصلاں ميں اساں افسانہ “علی بادلاں ميں ” نو‏‏ں بيان کيااور اس اُتے بحث و تحقيق د‏‏ی تے خلاصہ دے طور اُتے کہیا: کہ اگرچہ ایہ افسانہ جس صورت ميں ادیان و عقائد د‏‏یاں کتاباں ميں آیا اے واقعی نہيں اے ليکن افسانہ اک تاریخی حقيقت تو‏ں سرچشمہ لے ک‏ے تحریف ہويا اے تے اوہ ایہ کہ:

پيغمبر اکرم صلی الله عليہ و آلہ وسلم دے زمانہ ميں غالباً وسائل زندگی دے ناں رکھے جاندے سن ، تے ایہ روش پيغمبر د‏‏ی زندگی ميں زیادہ مشاہدہ ہُندی سی کنزل العمال ميں آیا اے کہ: پيغمبر صلی الله عليہ و آلہ وسلم د‏‏ی عادت ایہ سی : آپ جنگ ميں اپنااسلحہ ،سواری ،اشياء تے دوسری چيزاں د‏‏ی ناں گزاری فرماندے سن ۔(۱)

____________________

۱- ٧٢ ۔ ٧٣ / ١۔ کنزل العمال طبع دوم ۔ حيدر آباد ( ج ٧

پيغمبر صلی الله عليہ و آلہ وسلم د‏‏ی سيرت د‏‏یاں کتاباں ميں آیا اے کہ پيغمبر صلی الله عليہ و آلہ وسلم دا دلدل ناں دا اک خچر سی تے عفير یا یعفور ناں دا اک گدها سی ،قصوا، جدعا و عضباء ناں دے چند اونٹھ سن ،بتار ،مخدوم و رسوب و ذوالفقار نامی چند تلواراں سی عقاب نامی اک سياہ علم سی تے سحاب نامی اک عمامہ سی کہ جس نو‏‏ں مخصوص مواقع اُتے سر اُتے رکھدے سن ۔ پيغمبر اسلام صلی الله عليہ و آلہ وسلم فتح مکہ دے دن سياہ عمامہ سر اُتے رکھ دے مکہ ميں داخل ہوئے(۱)

ا س سحاب نامی عمامہ نو‏‏ں کدی علی عليہ السلام دے سر اُتے رکھدے سن غدیر دے دن اس عمامہ نو‏‏ں تاج گزاری دے طور اُتے علی عليہ السلام دے سر اُتے رکھیا گياتھا علی عليہ السلام ايس‏ے عمامہ دے نال آندے سن تے پيغمبر فرماندے سن : “ جاءَ کم علی فی السحاب ”

یعنی علی عليہ السلام سحاب عمامہ ميں دے ۔ چونکہ سحاب دے معنی بادل رہیاں اس لئی اس خرافات اُتے مشتمل افسانہ دا سر چشمہ یہيں تو‏ں ليا گيا اے ہن اسيں اس اُتے بحث و تحقيق کردے ہيں ۔

اہل سنت د‏‏ی روایتاں ميں سحاب

ابن اثير د‏‏ی “ نہایة ” ميں لفط سحاب د‏‏ی تشریح ميں ایا اے : پيغمبر صلی الله عليہ و آلہ وسلم دے عمامہ دے ناں سحاب سی ۔

” لسان العرب ” تے “ تاج العروس ” ميں ذکر ہواکہ : حدیث ميں وارد ہويا اے کہ پيغمبر اکرم صلی الله عليہ و آلہ وسلم دے عمامہ نو‏‏ں سحاب کہندے سن ، چونکہ سفيدی ميں اوہ اک سفيد بادل تو‏ں شباہت رکھدا تھا(۲)

ذہبی د‏‏ی “ تریخ الاسلام ” ، قسطلانی د‏‏ی “المواهب لدنيہ ” تے نبہانی د‏‏ی “انوارمحمدیہ ” ميں آیا اے کہ : رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم دا سحاب نامی اک عمامہ سی اسے“ لاطی ” یعنی سر تو‏ں چپکی ہوئی اک ٹوپی دے اورپر باندهتے سن ۔

تریخ یعقوبی ميں آیا اے کہ : رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم دا سحاب نامی اک سياہ عمامہ سی۔

سنن ابن ماجہ دے باب “ العمامة السوداء ” سنن نسائی دے باب “ لبس العمائم السوداء ” سنن ابی داؤد دے باب “ العمائم ” ابن سعدکی طبقات ، مسند احمد حنبل ، بلاذری د‏‏ی “انساب الاشراف ” ذہبی د‏‏ی “ تریخ الاسلام ” تے تریخ ابن کثير ميں جابر تو‏ں نقل اے کہ رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم فتح مکہ دے دن سياہ عمامہ سر اُتے رکھے ہوئے مکہ ميں داخل ہوئے ۔

____________________

۴۵ ۔ ۴٩٢ تے سيرت د‏‏ی دوسری کتابيں ۔ / ١۔ طبقات ابن سعد، طبع بيروت ج ١

۲۔ انہاں دو دانشمنداں نے پيغمبر اکرم صلی الله عليہ و آلہ وسلم دے سحاب نامی عمامہ د‏‏ی ناں گزاری دے سبب دے بارے ميں غلطی د‏‏ی اے کيونکہ پيغمبر صلی الله عليہ و آلہ وسلم دا عمامہ سياہ بادل تو‏ں شباہت رکھدا سی نہ سفيد بادل تاں۔

رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم نے اپنے “سحاب ”نامی عمامہ نو‏‏ں علی بن ابيطالب عليہ السلام دے سر اُتے رکھیا ، چنانچہ ابن قيم جوزی اپنی کتاب “ زاد المعاد ” ميں اس تو‏ں متعلق کہندا اے : “ رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم دا سحاب نامی اک عمامہ سی اس عمامہ نو‏‏ں علی ابن ابيطالب دے سر اُتے رکھیا اوہ اس عمامہ نو‏‏ں اک ٹوپی دے اُتے تو‏ں سر اُتے باندهتے سن ۔

کنز العمال ميں ابن عباس تو‏ں نقل کردا اے “ جدو‏ں رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم نے اپنے سحاب نامی عمامہ نو‏‏ں علی ابن ابيطالب عليہ السلام دے سر اُتے رکھیا تاں فرمایا: اے علی ! عمامہ عرباں دے نزدیک تاج دے مانند اے ،یعنی : ایہ تاج اے جسنو‏ں ميں نے تيرے سرپر رکھیا اے ” تے اس سلسلہ ميں جو روایت نقل کيتی گئی اے اوہ اس گل اُتے دلالت کردی اے کہ رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم دے علی عليہ السلام دے سر اُتے اپنے عمامہ باندهنے د‏‏ی روداد غدیر دے دن واقع ہوئی اے ايس‏ے دن رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم نے علی عليہ السلام نو‏‏ں بلیا ک‏ے انہاں دے سر اُتے اک عمامہ رکھیا تے اس دا اک سرا انہاں د‏‏ی پشت اُتے لٹکا دتا۔

حموی ( وفات ٧٢٢ هء) نے ‘ فرائد السمطين ” ميں نقل کياہے کہ رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم نے اپنے سحاب نامی عمامہ نو‏‏ں علی ابن ابيطالب عليہ اسلام دے سر اُتے رکھیا تے اس دے دو ناں سرے نو‏‏ں اگے تے پيچھے د‏‏ی طرف لٹکادتا اس دے بعد فرمایا: اے علی !

ميری طرف آجاؤ ۔ علی عليہ السلام پيغمبر اکرم صلی الله عليہ و آلہ وسلم د‏‏ی طرف بڑهے فیر آنحضرت صلی الله عليہ و آلہ وسلم نے فرمایا: پيچھے د‏‏ی طرف پلٹ جاؤعلی عليہ السلام پلٹ گئے جدو‏ں رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم نے علی عليہ السلام نو‏‏ں اگے تے پيچھے تو‏ں دقت دے نال مشاہدہ کرلياتو فرمایا ملائکہ ايس‏ے شکل و صورت ميں ميرے پاس آندے ہيں “

ابن حجر ( وفات ٨ ۵ ٢ ئه) اپنی کتاب “ الاصابہ” ميں علی ابن ابيطالب عليہ السلام تو‏ں روایت کردا اے کہ انہاں نے فرمایا: رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم نے غدیر خم دے دن ميرے سر اُتے اک سياہ عمامہ باندها،اس دا اک گوشہ ميرے شانہ اُتے لٹکا ہويا سی ، کنزل العمال ميں علی ابن ابيطالب عليہ السلام تو‏ں نقل کيا گيا اے کہ : “ رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم نے غدیر دے دن ميرے سر اُتے اک عمامہ باندها تے ا س دے اک گوشہ نو‏‏ں ميری پشت اُتے آویزاں کردتا ”۔

ا یک تے روایت ميں آیا اے کہ حضرت نے فرمایا: “ رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم نے اس عمامہ دے دو کنارےآں نو‏‏ں ميرے دو شاناں اُتے آویزاں کيا اس دے بعد فرمایا: خداوند عالم نے جنگ بدر و حنين ميں جدو‏ں فرشتےآں نو‏‏ں ميری مدد کيلئے بھيجا تاں اوہ ايس‏ے طرح سر اُتے عمامہ رکھے ہوئے سن ۔

کنز ل العمال ميں نقل ہوئی اک دوسری روایت ميں ایويں آیا اے : رسول خدا صلی الله

عليہ و آلہ وسلم نے اپنے ہتھ تو‏ں عمامہ نو‏‏ں علی عليہ اسلام دے سر اُتے رکھیا تے عمامہ دے دو گوشےآں نو‏‏ں سر دے پيچھے تے اگے لٹکا دتا اس دے بعد فرمایا: پيچھے مڑو تاں علی عليہ السلام پيچھے مڑگئے ۔ اس دے بعد رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم نے اصحاب د‏‏ی طرف رخ کرکے کہیا: فرشتےآں دے تاج وی ایداں دے ہی ہُندے ہيں ۔ علی عليہ السلام ،رسول خدا صلی الله

عليہ و آلہ وسلم دے سحاب نامی عمامہ نو‏‏ں سر اُتے رکھ دے لوکاں ميں آندے سن تے لوک کہندے سن : “ جاء علی فی السحاب ” علی پيغمبر اکرم صلی الله عليہ و آلہ وسلم دے سحاب نامی مخصوص عمامہ دے نال آگئے ہيں ۔

غزالی ( وفا ۵ ٢٠ هء ) کہندا اے: رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم دا سحاب نامی اک عمامہ تھااسنو‏ں آپ نے علی عليہ السلام نو‏‏ں بخش دتا ، بعض اوقات ؛علی ايس‏ے عمامہ ميں تشریف لاندے سن تاں رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم فرماندے سن

“ اتاکم علی فی السحاب “

صفدی ( وفات ٧ ٦۴ ئه) کہندا اے: رسول خدا د‏‏ی اک کالی عبا تے سحاب نامی اک عمامہ سی آپ نے اسنو‏ں علی نو‏‏ں بخش دتا جدو‏ں کدی آپ علی نو‏‏ں اوہ عمامہ سر اُتے رکھے ہوئے دیکھدے سن تاں فرماندے سن : “اتاکم علی فی السحاب ” علی عمامہ سحاب سر اُتے رکھ کرآئے ہيں “

علی ابن برہان الدین شافعی حلبی ( وفات ١٠ ۴ ٢ ئه ) “سيرہ حلبيہ ” ميں کہندا اے :

رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم دا سحاب نامی اک عمامہ سی آپ نے اسنو‏ں علی ابن ابيطالب عليہ السلام دے سر پرر کها ، جدو‏ں کدی علی اس عمامہ نو‏‏ں سر اُتے رکھے ہوئے آنحضرت صلی الله عليہ و آلہ وسلم د‏‏ی خدمت ميں حاضر ہُندے سن تاں رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم فرماندے سن : “ اتاکم علی فی السحاب” یعنی علی ميرے مخصوص عمامہ سحاب نو‏‏ں سر اُتے رکھے ہوئے آرہے ہيں ۔

نبہانی اپنی کتاب “ وسائل الوصول الی شمائل الرسول ” ميں کہندا اے: رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم دا سحاب نامی اک عمامہ سی ، اسنو‏ں علی ابن ابيطالب عليہ السلام نو‏‏ں بخش دتا ،تھا جدو‏ں کدی علی اس عمامہ دے نال باہر آندے سن تورسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم فرماندے سن : “اتاکم علی فی السحاب “

یہ انہاں روایتاں دا اک نمونہ سی جو پيغمبر خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم د‏‏ی طر ف تو‏ں علی عليہ السلام نو‏‏ں اپنا عمامہ بخشنے تے علی فی السحاب دے صحيح معنی دے بارے ميں اہل سنت د‏‏ی حدیث ، سيرت تے لغت د‏‏یاں کتاباں ميں ائی ہيں ۔ ايس‏ے قسم د‏‏ی احادیث شيعاں د‏‏یاں کتاباں ميں وی نقل ہوئی ہيں انہاں دے چند نمونے وی ایتھ‏ے اُتے پيش کردے ہيں :

شيعہ روایتاں ميں سحاب

اسماعيل ١ ابن امام موسی بن جعفر عليہ السلام ، کتاب “ جعفریات ” ميں اپنے آبا و اجداد امير المؤمنين تو‏ں نقل کردے نيں کہ: حضرت فرماندے سن : رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم دا سحاب نامی اک عمامہ سی انہاں ہی روایتاں نو‏‏ں مرحوم نوری ( وفات ١٣٢٠ هء) نے اپنی کتاب المستدرک د‏‏ی کتاب صلاة باب “استحباب التعمم و کيفيته ” ميں نقل کيا اے ۔

کلينی( وفات ٣٢٩ ئه) نے اپنی کتاب کافی “ کتاب الزی و التجميل باب القلانس ” ميں امام صادق عليہ السلام تو‏ں نقل کردے نيں کہ رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم یمنی سفيد ، تے مضری ٹوپياں استعمال فرماندے سن تے سحاب نامی اک عمامہ وی رکھدے سن ۔

ان روایتاں نو‏‏ں مرحوم فيض ( وفات ١٠٩١ هء) نے اپنی کتاب “وافی ، باب “ القلانس” ميں تے مرحوم محمد حسن حر عاملی ( وفات ١١٠ ۴ ئه) نے کتاب وسائل د‏‏ی “ کتاب الصلاة ، باب ما یحتسب من القلانس ” ميں درج کيا اے ۔

رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم نے جنگ خندق ميں اپناسحاب نامی عمامہ نو‏‏ں علی دے سر اُتے باندها مرحوم فضل بن حسن طبری ( وفات ۵۴ ٨ هء) مجمع البيان ميں تفسير سورہ احزاب ميں جنگ احزاب د‏‏ی بحث دے دوران کہندے نيں : جنگ خندق ميں جدو‏ں امير المؤمنين عليہ السلام عمرو ابن عبدود نال جنگ کرنے دے لئی روانہ ہونا چاہندے سن تاں رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم نے “ ذات الفصول ” نامی اپنی ذرہ انہيں پہنادی “ ذو الفقار ” نامی اپنی تلوار انہاں دے ہتھ ميں دیدی تے “سحاب” نامی اپنا عمامہ انہاں دے تو‏ں سر اُتے باندها تے ايس‏ے روایت نو‏‏ں مرحوم مجلسی( وفات ١١١١ هء) نے بحار الانوار د‏‏ی چهٹی جلد ميں ، نوری نے مستدرک الوسائل “ استحباب التعمم تے ابواب احکا‏م الملابس فی غير الصلاة ” ميں تے مرحوم قمی (وفات ١٣ ۵ ٩ هء) نے سفينة البحار ميں مادہ عم دے ذیل ميں طبرسی تو‏ں نقل کيا اے حسن بن فضل طبرسی نے وی اپنی کتاب ‘ مکارم الاخلاق ” دے باب “مکارم اخلاق النبی صلی الله عليہ و آلہ وسلم ” ميں نقل کيا اے ۔

رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم دا اک مخصوص عمامہ سی اسنو‏ں “ سحاب ” کہندے سن کدی آپ اسنو‏ں اپنے سر اُتے باندهتے سن اورکدی ايس‏ے عمامہ نو‏‏ں علی عليہ السلام دے سر اُتے رکھدے تے جدو‏ں وی علی اس عمامہ دے نال باہر آندے سن تاں رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم فرماندے سن : “ اتاکم علی فی السحاب ” اس وقت علی ‘ سحاب ” ميں تواڈی طرف آرہے ہيں آپ دا مقصود اس تاریخی جملہ ميں “ سحاب ”سے اوہی مخصوص عمامہ سی جسنو‏ں آپ نے خود علی نو‏‏ں بخش دتا سی ۔

ا س روایت نو‏‏ں مجلسی نے بحار د‏‏ی چهٹی جلد ميں تے قمی نے سفينة البحار ميں مادہ “سحاب” دے ذیل ميں ذکر کيا ا‏‏ے۔

مرحوم کلينی نے اپنی کتاب “ کافی” دے “ باب عمائم ” ميں امام صادق عليہ السلام تو‏ں ایويں نقل کيا اے کہ اک دن رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم نے علی عليہ السلام دے سر اُتے اک عمامہ رکھیا عمامہ دے اک طرف نو‏‏ں سامنے اوردوسرے طرف نو‏‏ں چار انگلياں د‏‏ی لمبائی ميں تو‏ں کم تر پيچھے د‏‏ی جانب لٹکا دتا، اس دے بعد فرمایا: اے علی عليہ السلام :

____________________

١۔اسماعيل امام سوسی بن جعفر عليہ السلام د‏‏ی فرزند ہيں نجاشی اپنی رجال ميں تے شيخ طوسی اپنی لسٹ ميں ٣۴ ۔ ٣٣ اُتے کہندے ہيں : اسماعيل مصر ميں سکونتپذیر سن تے بہت ساریاں کتاب دے مؤلف نيں انہاں د‏‏ی روایتاں نو‏‏ں کلی طور اُتے اپنے آباو اجداد طاہرین تو‏ں نقل کيتی اے انہاں ميں تو‏ں متن ميں ذکر ہوئی دو روایتيں وی ہيں نجاشی تے طوسی دا مقصود اسماعيل د‏‏ی اوہی کتابيں ہيں جسنو‏ں علمائے حدیث انہاں نو‏‏ں “ جعفریات ”

اورکبھی“اشعشيات ” دا ناں دتا اے انہاں روایتاں دے راوی دے طور اُتے ابو علی محمد بن اشعث نو‏‏ں نسبت دیندے ہيں ٢٩١ ) تے صاحب الذریعہ نے / اسماعيل دے حالات اُتے مرحوم نوری نے اپنی مستدرک دے خاتمہ اُتے فائدہ دوم ( ٣

١٠٩ ۔ ١١١ ميں درج کيا اے ۔ / اپنی کتاب ٢

پيچھے مڑو ! علی عليہ السلام پيچھے مڑگئے ، اس دے بعد فرمایا: اے علی ! سامنے د‏‏ی طرف مڑو فیر رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم نے اگے تے پيچھے تو‏ں علی عليہ السلام دے قيافہ او رہيکل اُتے اک نظر پائی ، فیر فرمایا: فرشتےآں دے تاج وی ایداں دے ہی ہيں ۔

دوسری روایت نو‏‏ں مرحوم فيض نے اپنی کتاب “ وافی ”کے باب العمائم ميں تے حر عاملی نے اپنی کتاب “وسائل ”کے باب “ استحباب العمامة ” ميں ا ور مجلسی نے وی بحار الانوار د‏‏ی نويں جلد ميں درج کياہے ۔

ا ن روایتاں تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم نے اس عمل نو‏‏ں علی عليہ السلام دے بارے ميں کئی بار انجام دتا اے اک بار جنگ خندق ميں جيسا کہ اس د‏ی روایت بيان کيتی گئی ، دوسری با غدیر خم دے دن جيسا کہ علی بن طاؤس ( وفات ٦٦٦ ئه) کتاب “ امان الاخطار ” ميں رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم دے صحابی عبدالله بن بشر ١ تو‏ں نقل کردے ہوئے کہندے ہيں :

رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم نے غدیر خم دے دن علی عليہ السلام نو‏‏ں اپنے پاس بلايا تے اپنے ہتھ تو‏ں انہاں دے سر اُتے اک عمامہ رکھیا اس عمامہ دا اک سرا انہاں دے شانہ اُتے لٹکادتا ،اس دے بعد فرمایا: خداوند عالم نے جنگ حنين ميں ميری مدد کيلئے کئی فرشتے کہ جنہاں دے سر اُتے علی عليہ السلام دے عمامہ دے مانندعمامے سن اوروہ ساڈے تے مشرکين دے درميان (دیوار) دے مانند حائل ہوئے گئے اس طرح مشرکين دے سپاہياں کيلئے رکاوٹ بنے ۔

بحرانی ( وفات ١١٩٧ هء) نے کتاب “ غایة المراد ” دے سولہويں باب ميں حموینی د‏‏ی ٧ ۴ روایتاں نو‏‏ں اہل سنت د‏‏ی روایتاں دے ضمن ميں درج کيا اے ۔

کلينی اپنی کتاب “ کافی ” کتاب “ کتاب ن u۱۵٧۵ الحجة باب ما عندالائمة من سلاح الرسول و متاعہ ” ميں ایويں نقل کردے ہيں کہ : رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم نے اپنے مرض الموت ميں اپنی ذرہ ، علم ، لباس ، ذو الفقار ، ڈهال تے سحاب علی نو‏‏ں بخش دتا ۔ علل الشرائع ميں وی ايس‏ے مضمون د‏‏ی اک روایت ذکر ہوئی ا‏‏ے۔

خلاصہ تے نتيجہ:

ان روایتاں تو‏ں جو سنی تے شيعہ کتاباں ميں کثرت تو‏ں پائی جاندی ہيں “ سحاب”

اور جاء علی فی السحاب دے معنی مکمل طورپر واضح اورروشن ہوجاندے ہيں کہ “ سحاب تو‏ں ۔

____________________

١۔عبدالله بن بشر اہل حمس ميں تو‏ں اے بغوی “معجم الصحابہ ”ميں عبدالله دا ناں ذکر کرکے کہندا اے یحيیٰ بن حمزہ نے عبيدہ حمسی تو‏ں تے اس نے عبدالله تو‏ں نقل کيا اے کہ رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم نے علی عليہ السلام دے سر اُتے اک سياہ عمامہ رکھیا اس دے اک طرف نو‏‏ں سامنے یا سر دے پيچھے آویزان کيا فیر تو‏ں اوہ علی عليہ السلام تو‏ں نقل کردا اے کہ انہاں نے فرمایا: رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم نے غدیر ٢۴٧ ۔ / دے دن اپنے ہتھ تو‏ں اک سياہ عمامہ ميرے سر اُتے رکھیا ” شرح حال نمبر ۴۵٦٦ اصابہ : ٢

مراد بادل نہيں اے بلکہ اس تو‏ں مراد پيغمبر اسلام صلی الله عليہ و آلہ وسلم دا اک خصوصی عمامہ اے جس دا ناں سحاب سی تے آپ نے اسنو‏ں علی بن ابيطالب عليہ السلام نو‏‏ں بخش دتا سی ۔علی عليہ السلام وی کدی اسنو‏ں اپنے سرپر باندهتے سن جملہ “جاء علی فی السحاب ”سے مقصود وی ےہی حقيقت اے کہ علی عليہ السلام پيغمبر اکرم صلی الله عليہ و آلہ وسلم دے مخصوص عمامہ نو‏‏ں سر اُتے رکھ دے آندے سن ليکن تحریف کرنے والے تے انتقام جو افراد ، خاص کر شيعاں دے دشمناں نے اس حقيقت تو‏ں ناجائز فائدہ اٹھا ک‏ے اس ميں شعوری یا غير شعوری طور اُتے تحریف د‏‏ی اے تے سحاب نو‏‏ں بادل دے معنی ميں استعمال کرکے اس تاریخی جملہ: جاء علی عليہ السلام فی السحاب نو‏‏ں علی بادل ميں نيں دے معنی تو‏ں تشریح د‏‏ی اے ۔ اس طرح مضحکہ خيز تے خرافات اُتے مشتمل “ افسانہ علی ابر ميں ” نو‏‏ں وجود ميں لیایا اے تے کئی افراد نو‏‏ں ا س افسانہ دے ذریعہ مورد الزام قرار دتا اے جس د‏‏ی وضاحت گزشتہ فصل تے اگلی فصل ميں اسيں اہل ملل ونحل د‏‏ی افسانہ اُتے دازی دے اک ہور نمونہ دے ضمن ميں تحقيق کرن گے ۔

افسانہ ‘ ‘ خدا دے اک جزء نے علی عليہ السلام ميں حلول کيا اے “

شہرستانی نے کتاب “ ملل و نحل ” ميں فرقہ سبائيہ تے عبدالله بن سبا دے اس اعتقاد دے بارے ميں کہیا علی (عليہ السلام )نہيں مرے نيں کيونکہ انہاں ميں خدا کااک جز ء حلول کرگيا اے : تے اس اُتے کچھ نہيں ہُندا اے ! نو‏‏ں بيان کردے ہوئے سبائياں دے بارے ميں کہتااے:

وہ معتقد ہيں کہ خداکا اک جزء علی (عليہ السلام )کے بعد ائمہ دے اندر حلول کر گيا اے ا ور ایہ ایسا مطلب اے جسنو‏ں اصحاب جاندے سن اگرچہ اوہ ابن سبا دے مقصود دے خلاف کہندے سن ، ایہ عمر ابن خطاب سی کہ جس نے علی عليہ السلام دے بارے ميں کہیا --- جدو‏ں علی عليہ السلام نے اک شخص کوحرم ميں اک اکھ دا کانا کردیاتو اس دے بعد اس دے پاس شکایت لے گئے تاں --- ميں کيا کہہ سکدا ہاں خدا دے اس ہتھ دے بارے ميں جس نے خدا دے حرم ميں کسی د‏‏ی اکھ کڈ لی ہو؟ عمر نے اس اُتے خدا دا ناں دتا اے اس بنا اُتے کہ جو کچھ اوہ انہاں دے بارے ميں جاندا تھا(۱)

ا بن ابی الحدید( وفات ٦۵۵ هء) یا ٦۵٦ ئه) نے اس مطلب نو‏‏ں ایويں بيان کيا اے “ بعض افراد نے اک کمزور شبہہ نو‏‏ں دستاویز بنادتا اے جيسے عمر د‏‏ی اس گل اُتے جدو‏ں علی عليہ السلام نے کسی نو‏‏ں حرم ميں بے

____________________

١۔عبدالله بن سبا دے عقيدہ نو‏‏ں بيان کردے ہوئے کہاگيا اے:

زعم انہاں عليا یمت ، ففيه الجزء الالهی ، ولا یجوز انہاں یستولی عليه انما اظهر عبدالله بن سبا هذه المقالة بعد انتقال علی عليه السلام و اجتمعت عليه جماعة و هم اول فرقة قالت بالتوقف ، والغيبة و الرجعة و قالت بتناسخ الجزء الالهی فی الائمه بعد علی عليه السلام و هذا المعنی ممّا کان یعرفه اصحابه و انہاں کانوا علی خلاف مراد هذا عمر بن الخطاب کان یقول فيه حين فقا عين واحد فی الرحم و رفعت القصة اليه : ما ذا اقول فی ید الله فقائت عينا فی حرم الله فاطلق عمر اسم الالهية عليه لما عرف منه

٢) فصل تعریف فرقة سبائيہ دے حاشيہ د‏‏ی طرف رجوع کيا جائے ۔( / ذالک کتاب “ ملل و نحل ” ج ١١

احترامی تے بے دینی کرنے دے جرم ميں اسنو‏ں اک اکھ تو‏ں کانا کردتا سی ، تاں عمر نے کہیا سی: ميں خدا دے اس ہتھ دے بارے ميں کيا کہاں جس نے خدا دے حرم ميں کسی د‏‏ی اکھ کڈ لی ہو؟(۱)

ا بن ابی الحدید نے اپنا مآخذ ذکر نہيں کيا اے شاید ايس‏ے شہرستان د‏‏ی ملل ونحل تو‏ں نقل کيا ہوئے گا ۔و ہ تواک افسانہ اے جسنو‏ں نقل کيا گيا اے تے اس افسانہ د‏‏ی حقيقت اوہی اے جسنو‏ں محب الدین طبری نے الریاض النضرة ميں ياں درج کيا اے : عمر طواف کعبہ ميں مشغول سن تے علی عليہ السلام وی انہاں دے اگے اگے طواف ميں مشغول سن اچانک اک شخص نے عمر تو‏ں شکایت کیت‏‏ی ، یا امير المؤمنين ! علی “عليہ السلام ”اور ميرے سلسلے ميں انصاف کرو!

عمر نے کہیا؛ علی“ عليہ السلام” نے کيا کيا اے ؟

اس نے کہیا : اس نے ميری اکھ اُتے اک تھپڑ ماریا اے ۔

عمروہيں اُتے ٹھہرگئے ایتھ‏ے تک کہ علی“ عليہ السلام” وی طواف کردے ہوئے اوتھ‏ے پہنچے انہاں تو‏ں پُچھیا اے ابو الحسن کيا اس شخص د‏‏ی اکھ اُتے تسيں نے تھپڑ ماریا اے ؟!

علی نے کہیا: جی ہاں ،یا امير المؤمنين ۔

عمر نے کہیا: کياں ؟

علی “عليہ السلام” نے کہیا: اسلئی کہ ميں نے اسنو‏ں دیکھیا کہ طواف د‏‏ی حالت ميں مؤمنين د‏‏ی عورتاں اُتے بری نگاہ تو‏ں دیکھ رہاتھا ۔

عمر نے کہیا؛ احسنت یا ابا الحسن ! ایہ سی اس داستان د‏‏ی حقيقت ، کتاب ملل و نحل ميں اس قسم د‏‏ی اشتباہات تے خطائيں بہت زیادہ ہيں ليکن اسيں اس کتاب ميں حقائق د‏‏ی تحریف نو‏‏ں دکھانے کيلئے انہاں ہی چند افسانےآں د‏‏ی تحقيق اُتے اکتفا کردے ہيں اس دے بعد گزشتہ بحثاں دا اک خلاصہ پيش کرن گے ۔

____________________

)۴٢٦ / ١۔ شرح نہج البلاغہ ابن ابی الحدید ( ج ١

چوتھے حصہ دے مآخذ و منابع

الف: افسانہ “علی ابر ميں اے ” دے مآخذ ١۔ المقالات و الفرق تاليف سعد بن عبدا لله اشعری، ص ٢٧

٨ ۵ / ٢۔ مقالات الاسلاميين ابو الحسن اشعری ١

٣۔ التنبہ و الراد ابو الحسن ملطی ، ص ٢ ۵

۴ ۔ الفرق بين الفرق بغدادی ، تحقيق محمد محی الدین مدنی ، طبع قاہرہ،

ص ٢٣٣

١٨ ٦/ ۵ ۔ الفصل ابن حزم، طبع اول، : ۴

١٢٩/ ٦ ۔ البداء و التریخ : ۵

٧۔ التفسير فی الدین: ا سفرائينی : ص ١٠٨

٨۔ الملل و النحل ،شہرستانی : تحقيق عبدالعزیز طبع دارا لاتحاد مصر ١٣٨٧ ئه :

١٧ ۴ / ١

٩۔ الانساب، سمعانی : ل غت سبئی دے ذیل ميں ۔

١٠ ۔ شرح نہج البلاغہ ، ابن ابی الحدید ، خطبہ ٢٧ د‏‏ی شرح ميں ١١ ۔ التعریفات ، جرجانی : ص ١٠٣

١٢ ۔ مقدمہ ابن خلدون : ص ١٩٨

١٧ ۵ و ١٧٢ ۔ / ١٣ ۔ خطط ، مقریزی ، طبع نيل مصر : ١٣٢ ۴ هء : ٦

١ ۴ ۔ دائرة المعارف ، فرید وجدی ، لغت “ سبئيہ ” دے ذیل ميں ١ ۵ ۔ دائرة المعارف ، بستانی ، لغت عبدالله بن سبا ميں ب : سحاب’ پيغمبر صلی الله عليہ و آلہ وسلم دے عمامہ دا ناں اے:

اہل سنت د‏‏یاں کتاباں تو‏ں اس روایت دے مآخذ:

١۔ نہایة ابن اثير ، لغت سحاب ميں ۔

٢۔ لسان العرب ، ابن منظور ، لغت سحاب ميں ٣۔ تاج العروس ، زبيدی ، لغت سحاب ميں ۴ ٢٨ ۔ ۴ ٢٧ / ۴ ۔ مواهب الدنيہ ، قسطلانی : ١

۵ ۔ انوار المحمدیہ ، نبہانی : ص ٢ ۵ ١

ج : پيغمبر اسلام صلی الله عليہ و آلہ وسلم نے عمامہ “ سحاب ” علی عليہ السلام دے سر اُتے باندها۔

٦ ٠ / ١۔ کنزا لعمال : متقی هندی : ۴

٢/ ٢۔ الریاض النضرة ، محب الدین طبری ، طبع دار التاليف مصر: ١٣٧٢ هء ،: ٢٩٨

د: ا س خبر دے مآخذ کہ کدی علی عليہ السلام ايس‏ے عمامہ دے نال نکلدے سن تے رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم فرماندے سن : “ علی سحاب ميں آئے نيں “

١۔ وسائل الوصول الی شمائل الرسول : نبہانی : ٧٠

٢۔ السيرة النبی “ صلی الله عليہ و آلہ وسلم ” ، برہاں الدین حلبی ، پریس ٣٧٩ / مصطفیٰ محمد ، قاہرہ : ٣

ه: سحاب دے بارے ميں شيعاں د‏‏یاں کتاباں دے مآخذ:

سحاب پيغمبر صلی الله عليہ و آلہ وسلم دے عمامہ کانام اے:

٢١٣ ۔ / ١۔ مستدرک الوسائل ، نوری: ١

۴٦ ١ ۔ ۴٦ ٢ / ٢۔ فروع کافی ، کلينی ، ٦

٣۔ وافی ،فيض کاشانی جلد ١١ : ص ١٠١

٢٨ ۵ / ۴ ۔ وسائل الشعيہ ، شيخ حر عاملی : ١

و: جنگ خندق ميں رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم نے عمامہ “ سحاب ” نو‏‏ں علی عليہ السلام دے سر اُتے باندها:

٣ ۴ ٣ / ١۔ مجمع البيان، طبرسی ، طبع صيدا، ٧

۵ ٢٩ / ٢۔ بحار الانوار ،مجلسی : ٦

٢١٣ / ٣۔ مستدرک ، نوری : ١

٢٧٩ لفظ “عم ” ميں / ۴ ۔ سفينة البحار ، قمی ، ٢

ز: کدی علی عليہ السلام عمامہ “ سحاب” نو‏‏ں سر اُتے رکھدے سن تے رسول خدا صلی الله

عليہ و آلہ وسلم فرماندے سن، علی عليہ السلام عمامہ سحاب دے نال تواڈی طرف آگئے۔

١۔ مکارم الاخلاق طبرسی : ٢١

١ ۵۵ / ٢۔ بحار الانوار ، مجلسی ، ٦

٦ ٠ ۴ لغت سحاب دے ذیل ميں / ٣۔ سفينة البحار ، قمی : ١

ح: رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ و سلم نے عمامہ ‘ ‘سحاب ” نو‏‏ں اک خاص کيفيت دے نال علی عليہ السلام دے سر اُتے رکھیا:

١۔ کتاب “ کافی ” ، کلينی،

٢۔ کتاب وافی فيض کاشانی باب العمائم ميں ٣۔ وسائل ، حر عاملی : اباب استحباب التعمم ٦ ١ ۵ / ۴ ۔ بحارا لانوار ، مجلسی : ٩

٢٧٩ / ۵ ۔ سفينة البحار، قمی : ٢

ط: رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم نے عمامہ “ سحاب ” تو‏ں کئی بار علی عليہ السلام د‏‏ی تاج پوشی د‏‏ی اے:

١۔ امان الاخطار ، علی بن طاؤس ٢۔ وسائل ، شيخ حر عاملی، باب التعلم ی : رسول اکرم صلی الله عليہ و آلہ وسلم نے عمامہ “ سحاب ” نو‏‏ں اپنے مرض الموت ميں علی عليہ السلام کوہبہ کيا:

٢٣ ٦ / ١۔ کافی ، کلينی ، ١

٢۔ غایة المرام ، سيد ہاشم بحرانی ، ص ٨٧

٣۔ مقدمة ابن خلدون ، تيسرا اڈیشن بيروت ، ١٩٠٠ ءء ، ص ١٩٨

پنجواں حصہ

خلاصہ تے خاتمہ سبئيہ ، دوران جاہليت تو‏ں بنی اميہ تک۔

سبئيہ ، بنی اميہ دے دوران۔

سبئيہ ، سيف بن عمر دے دوران۔

تریخ ، ادیان تے عقائد د‏‏یاں کتاباں ميں عبدالله سبا و سبئيہ l

عبد الله بن سبائی د‏‏ی عبدالله بن سبا تو‏ں تحریف ۔

جعل و تحریف دے محرکات ۔

گزشتہ مباحث دا خلاصہ ۔

اس حصہ دے مآخذ۔

سبيئہ دوران جاہليت تو‏ں بنی اميہ تک

ان السبيئية مرادفة للقحطانية و اليمانية

سبئيہ ، قحطانيہ تے یمانيہ دے اسيں معنی سی تے قبيلہ اُتے دلالت کردا تھا

. مؤلف

سبئيہ اسلام تو‏ں پہلے

سبئيہ ، کافی پرانا تے سابقہ دار لفظ اے، جو اسلام تاں پہلے دوران جاہليت ميں عرباں د‏‏ی بولی اُتے رائج سی تے قبيلہ د‏‏ی نسبت اُتے دلالت کرتاتها، ایہ لفظ قحطانيہ دا مترادف تے اسيں معنی سی ایہ دونے لفط سبئيہ و قحطانيہ سبا بن یشجب بن یعرب بن قحطاان د‏‏ی نسبت اُتے دلالت کردے سن، چونکہ انہاں دے باپ دا ناں سبا تھاا س لئے انہيں سبائيہ یا سبئيہ کہندے ہيں تے چونکہ انہاں دے جد دا ناں قحطان سی اس لئی انہيں قحطانيہ کہندے ہيں چونکہ انہاں دا اصلی وطن یمن سی اسلئی انہيں یمانی یا یمنيہ وی کہندے سن ۔ نتيجہ دے طور اُتے تيناں لفظ اک ہی قسم دے قبیلے اُتے دلالت کردے ہيں انہاں دے مقابلہ ميں عدنانيہ ، نزاریہ، ومضریہ سن مضر بن نزار بن عدنان دے قبیلے تو‏ں منسوب سن اسماعيل ابن ابراہيم د‏‏ی اولاد ميں تو‏ں سن --- تے ايس‏ے اُتے دلالت کردے ہيں ۔

ان دونے قبيلے دوسرے قبیلے تو‏ں وی عہد و پيمان قائم کردے سن تے انهيں اوہ اپنا اسيں پيمان کہندے سن اس طرح سبئيہ ، قحطانيہ تے یمانيہ ،کا ناں نہ صرف سبا بن یشجب اُتے بلکہ انہاں دے اسيں پيمان قبیلے جيسے قبيلہ ربيعہ اُتے وی استعمال ہُندا سی ، ايس‏ے طرح “ عدنانيہ ”

مضریہ تے نزاریہ وی مضر بن نزار قبیلے تے انہاں دے اسيں پيماناں دے لئی استعمال ہُندا سی ۔

سبئيہ ، اسلام دے بعد

اسلام د‏‏ی پيدائش دے بعد انہاں دونے قبيلاں کا، اک اک خاندان مدینہ ميں جمع ہوگيا تے رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم د‏‏ی قيادت و زعامت ميں پہلا اسلامی معاشرہ تشکيل پایا ۔ سبائی یا قحطانی جو پہلے تو‏ں یمن تو‏ں آک‏ے مدینہ ميں ساکن ہوئے سن ، انهيں انصار کہیا جاندا سی ۔ عدنانی وی پيغمبر صلی الله عليہ و آلہ وسلم دے مدینہ ہجرت دے بعد مکہ تے دوسرے علاقےآں تو‏ں مدینہ آئے سن تے انهيں “ مہاجر ” کہیا جاتاتھا ، بعض اوقات انہاں دو گروہاں دے درميان اختلافات تے جھگڑے وی واقع ہُندے سن ۔

پہلاجھگڑا تے اختلاف جو اسلام ميں انہاں دو گروہاں یعنی قحطانی کہ جو قبیلے سبائيہ تو‏ں سن تے عدنانی ، یا دوسرے لفظاں ميں مہاجر و انصار دے درميان واقع ہويا جنگ بنی المصطلق ميں “ مریسيع ” دے پانی اُتے سی ۔ مہاجرین تے انصار دے اک اک کارگذار دے مابينپانی کھينچنے اُتے اختلاف تے جھگڑا ہوگيا تاں مہاجرین دے کار گزار نے بلند آواز ميں کہیا: یا للمهاجرین ! اے گروہ مہاجر مدد کرو ! تے انصار دے کارگذارنے وی آواز بلندکی : یا للانصار ! اے گروہ انصار! ميری نصرت کرو ! اس طرح انصار تے مہاجر دے دو گروہ آپ ميں نبرد آزما ہوئے تے نزدیک تھاکہ اک وڈا فتنہ کھڑا ہوئے جائے اس موقع اُتے منافقين دے سردار عبدالله بن ابيہ اس فرصت تو‏ں استفادہ کردے ہوئے اختلافات نو‏‏ں ہويا دینے تے لوکاں نو‏‏ں اک دوسرے دے خلاف اکساندے ہوئے بولا : جے اسيں مدینہ لوٹيں گے تاں صاحبان اقتدار یعنی “ انصار ” ذليلاں یعنی مہاجرین نو‏‏ں ذلت و خواری دے نال مدینہ تو‏ں کڈ باہر کرن گے ١رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم نے اس موقع اُتے کوچ کرنے دا حکم دتا ۔ تے سب نو‏‏ں اگے بڑهادیاایتھ‏ے تک کہ نمازکا وقت آگيا نماز

پڑهنے دے بعد وی رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم نے روانہ ہونے دا حکم دتا رات دے آخری حصہ تک چلدے رہے ۔ اس دے بعد جدو‏ں پڑاؤ ڈالیا تاں تهکاوٹ د‏‏ی وجہ تو‏ں سب سو گئے صبح ہونے اُتے وی آنحضرت صلی الله عليہ و آلہ وسلم نے روانہ ہونے دا حکم دتا ۔ ايس‏ے طرح چلدے رہے لهذا آنحضرت نے انهيں اس فتنہ نو‏‏ں فیر تو‏ں زندہ کرنے د‏‏ی ہرگز فرصت نہيں دتی ایتھ‏ے تک ایہ لوک مدینہ پہنچ گئے تے اس طرح آنحضرت صلی الله عليہ و آلہ وسلم د‏‏ی حکمت عملی تو‏ں ایہ فتنہ ختم ہوگيا۔

ان دو گروہاں دا دوسرا تصادم سقيفہ بنی ساعدہ ميں واقع ہويا جدو‏ں پيغمبر خدا صلی الله عليہ وآلہ و سلم نے رحلت فرمائی انصار سقيفہ بنی ساعدہ ميں جمع ہوئے تو‏ں کہ سعد بن عبادہ انصاری سبائی نو‏‏ں پيغمبر دے خليفہ تے مسلماناں دے قائد دے طورپر منتخب کرن مہاجرین نے وی اپنے آپ نو‏‏ں سقيفہ پہنچادیاا ور انہاں دے مقابلہ ميں محاذ آرائی د‏‏ی تے ابوبکر د‏‏ی خلافت نو‏‏ں پيش کيا ،وہ اس نبرد تے جھگڑے ميں انہاں اُتے غالب ہوئے تے ابوبکر نو‏‏ں مسند

____________________

١۔ ایہ داستان سورہ منافقين ایويں آئی اے :

)٨/ >یقولون لئن رجعنا الی المدینه ليخرجن الاعز منها الاذل >۔ سورہ منافقين ٦٣

خلافت اُتے بٹھادتا تے خلافت نو‏‏ں قریش ميں ثابت کردتا تے ۔ اس طرح اک قریشی حکومت کیت‏‏ی داغ بيل ڈال دتی اس تریخ دے بعد انصار نو‏‏ں حکومت تے تمام سياسی و اجتماعی امور تو‏ں محروم کرکے یا بوہت گھٹ تے استثنائی مواقع دے علاوہ نہ انهيں جنگاں ميں سپہ سالاری دے عہدہ اُتے فائز کردے سن تے نہ کسی صوبے دا گورنر حتی کسی شہر دے ڈپٹی کمشنر دا عہدہ وی انہيں نہيں سونپتے سن (۱)

خلافت عثمان دے دوران

مسلماناں دے حالات ميں ايس‏ے طرح حوادث پيدا ہُندے گئے تے زمانہ ايس‏ے طرح اگے بڑهتا گيا ، ایتھ‏ے تک کہ عثمان دا زمانہ آگيا۔ اس زمانہ ميں کم تے حکومت دے حالات بالکل دگرگاں ہوگئے قریش د‏‏ی حکومت تے اقتدار بدل ک‏ے خاندان بنی اميہ ميں منحصر ہوگئی ۔ اموی خاندان دے اراکين تے انہاں دے اسيں پيمان قبیلے نے تمام کليدی عہدےآں اُتے قبضہ جماليا۔ ایہ لوک مصر،شام ، کوفہ ، بصرہ ، مکہ ، مدینہ تے یمن دے علاوہ اسلامی ملکاں دے وسيع علاقےآں دے گورنر تے حکمراں بن گئے تے اس طرح انہاں شہراں تے اسلامی مراکز ميں مطلق العنان تے غير مشروط حکمرانی تے فرمانروائی اُتے فائز ہوئے ۔خاندان اموی د‏‏ی طرف تو‏ں مسلماناں دے حالات اُتے مسلط ہونے دے بعد اذیت و آزار تے ظلم و بربریت دا آغازہو ااور اسلامی شہراں تے تمام نقاط ميں قساوت بے رحمی دا برتاؤ کرنے لگے ۔ مسلماناں دے مال و جان اُتے حد تو‏ں زیادہ تجاوزہونے لگیا ۔ ظلم و خيانت اورغنڈہ گردی انتہا نو‏‏ں پہنچ گئی ایتھ‏ے تک کہ بنی اميہ دے خود سراور ظالم گورنراں تے فرمانرواواں دے ظلم و ستم نے مسلمانون دے ناک ميں دم کر دتا اس موقع اُتے قریش د‏‏ی نامور شخصيتاں ،جيسے ام المؤمنين عائشہ ، طلحہ ، زبير ، عمرو عاص تے دوسرے لوکاں نے عوام د‏‏ی رہبری تے قيادت د‏‏ی باگ ڈور سنبھالی تے بنی اميہ دے خلاف بغاوت د‏‏ی ،اور تمام اطراف تو‏ں مدینہ د‏‏ی طرف لوگآنے لگے آخرکاراموی خليفہ عثمان نو‏‏ں مدینہ ميں انہاں دے گھر ميں قتل کر دتا گيا عثمان دے قتل ہونے دے نتيجہ ميں ، بنی اميہ دے درميان ---جوکہ خود قریش سن -- قریش دے دوسرے خانداناں دے نال سخت اختلافات پيدا ہوگيا ، اس طرح مسلماناں اُتے قریش دا تسلط کم ہويا ، پيغمبر صلی الله عليہ و آلہ وسلم د‏‏ی وفات دے بعد پہلی بار مسلما‏ن اپنے اختيارات دے مالک بنے تے حکومت کیت‏‏ی باگ ڈور قریش تو‏ں چھيننے ميں کامياب ہوئے ۔ ایہ اوہ وقت سی کہ مسلماناں نے کسی رکاوٹ دے بغير اک دل تے اک بولی ہوک‏ے علی عليہ السلام د‏‏ی طرف رخ کيا تے پوری دلچسپی تے محبت تو‏ں انهيں مسلماناں اُتے حکومت کرنے کيلئے منتخب کيا۔ انتہائی اصرار دے نال متفقہ طور اُتے انہاں د‏‏ی بيعت د‏‏ی تے حکومت کیت‏‏ی باگ ڈور انہاں دے لائق تے باصلاحيت ہتھو‏ں ميں سونپ دی۔

علی عليہ السلام نے اپنی حکومت نو‏‏ں اسلامی قوانين د‏‏ی بنياداں اُتے استوار کيا۔ عام مسلماناں ميں برادری نيز مساوات اوربرابری دے منشور دا اعلان ہويا، انہاں اُتے عدل و انصاف د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی ، بيت المال نو‏‏ں انہاں دے درميان یکسان تے مساوی طور اُتے تقسيم کيا۔ انصار دے لائق تے شائستہ افراد نو‏‏ں -- جنہيں گزشتہ حکومتاں ميں محروم کياگيا سی۔--

____________________

١۔ چنانچہ ابو بکر ، عمر تے عثمان دے دوران امراء تے سپہ سالاراں دے بارے ميں تحقيق کرنے تو‏ں ایہ حقيقت واضح تے روشن ہُندی ا‏‏ے۔

اہ‏م عہدےآں اُتے فائز کيا تے انہيں مختلف شہراں تے اسلامی مراکز ميں گورنراں تے حکمراناں دے طور پرمنصوب کيا ۔ مثلا : عثمان بن حنيف نو‏‏ں بصرہ ميں ، اس دے بھائی سہل نو‏‏ں مدینہ ميں ،

قيس بن سعد بن عبادہ نو‏‏ں مصر ميں ، شام د‏‏ی طرف مسافرت دے دوران کوفہ ميں اپنی جگہ اُتے ابو مسعود انصاری نو‏‏ں تے مالک اشر سبئی نو‏‏ں جزیرة تے اس دے اطراف ميں بعنوان حکمراں تے گورنر منتخب فرمایا(۱)

حکومت کیت‏‏ی اس روش سے“علی عليہ السلام” نے قریش د‏‏ی گزشتہ حکومتاں د‏‏ی تمام اجارہ داری نو‏‏ں منسوخ کرکے رکھ دتا۔

ایہی وجہ سن کہ قریش نے علی عليہ السلام د‏‏ی سياست نو‏‏ں پسند نہيں کيا تے انہاں دے خلاف اک وسيع پيمانہ اُتے بغاوت دا سلسلہ شروع کردتا ایتھ‏ے تک کہ جنگِ جمل و صفين نو‏‏ں برپا کيا ، ايس‏ے لئے علی عليہ السلام ہميشہ قریش تو‏ں شکایت کردے سن تے انہاں دے بارے ميں انہاں دا دل شکوہ شکایتاں تو‏ں بھریا ہواتھا حضرت کدی قریش دے بارے ميں شکوواں نو‏‏ں بولی اُتے جاری فرماندے سن تے انہاں د‏‏ی عادلانہ روش دے مقابلہ ميں قریش دے سخت رد عمل اُتے صراحت دے نال بيزاری تے نفرت دا اظہار کردے سن :

اک ایسا درد مند ،جس دے بولی کهولنے تو‏ں در و دیوار ماتم کرن نہج البلاغہ ميں آیا اے کہ علی عليہ السلام قریش د‏‏ی شکایت کردے ہوئے فرماندے سن :

” خداوندا! ميں قریش تے اُنہاں دے شریک جرم افراد دے خلاف تيری بارگاہ ميں شکایت کردا ہاں کياں کہ انہاں نے قطع رحم کيا اے تے ساڈی بزرگی تے مقام و منزلت نو‏‏ں حقير بنایا اے حکومت دے معاملہ ميں جو میرے تو‏ں مخصوص سی ميرے خلاف بغاوت د‏‏ی تے بالاتفاق ہميں اُس تو‏ں محروم کيا تے میرے تو‏ں کہیا کہ ہوشيا رہوجاؤ ! حق ایہ اے کہ اسنو‏ں لے لو تے حق ایہ اے کہ اسنو‏ں چھڈ دو ۔ اوہ دعویٰ کردے سن کہ ميرے حق دے حدود نو‏‏ں معين کرن ۔ تینو‏ں قریش تو‏ں کيا کم؟ خدا د‏‏ی قسم جس طرح ميں ا ن دے کفر دے دوران انہاں تو‏ں لڑدا سی اج وی --چونکہ انہاں نے فتنہ و فساد نو‏‏ں اپنایا اے -- انہاں نال جنگ کراں گا اس دن ميں ہی سی جس نے انہاں نال جنگ کيت‏ی تے اج وی ميں ہی ہاں جو انہاں نال جنگ کررہیا ہاں ۔

اپنے بھائی عقيل دے ناں اک خط دے ضمن ميں لکھیا اے :

قریش نو‏‏ں ، انہاں دے حملےآں تے گمراہی د‏‏ی راہ ميں تے وادی شقاوت و سرکشی ميں انہاں دے نمود و ناں نو‏‏ں چھوڑدو ،انهيں حيرت وپریشانی د‏‏ی وادی ميں چھڈ دو ! قریش نے ميرے خلاف جنگ

____________________

١۔ابن اثير اپنی تریخ ميں جلد ٣ صفحہ نمبر ٣٣۴ امير المؤمنين دے گورنر دے عنوان دے ذیل ميں کہندا اے: مدینہ ميں علی(ع) دا گورنر ابوایوب انصاری تے بعض مورخين دے عقيدہ دے مطابق سہل بن حنيف سی۔

کرنے ميں اتفاق کيا اے ايس‏ے طرح کہ اس تو‏ں پہلے پيغمبر اکرم صلی الله عليہ و آلہ وسلم دے خلاف جنگ کرنے ميں شریک جرم ہوئے سن ۔ قریش مجھ اُتے کيتے ظلم جس د‏‏ی سزا اوہ ضرور پائيں گے قریش نے ساڈے نال قطع رحم کيا اے حکومت دے ميرے پيدائشی حق نو‏‏ں میرے تو‏ں چھين ليا اے ۔

سبئيہ علی دے دوران علی

عليہ السلام دے زمانے د‏‏ی تریخ تو‏ں جو کچھ معلوم ہُندا اے --- جس دا اک اجمالی خاکہ انہاں صفحات ميں پيش کيا گيا --- اوہ ایہ اے کہ : عدنانی قریش نے پيغمبر صلی اللهعليہ و آلہ وسلم دے بعد علی ابن ابيطالب عليہ السلام نال دشمنی تے مخالفت مول لی تے انہاں دے خلاف متحد ہوک‏ے اسلامی حکومت تو‏ں انهيں وکھ کردتا جدو‏ں حضرت لوکاں د‏‏ی حمایت تو‏ں خلافت اُتے پہنچے تاں اس وقت وی اوہی قریش سن جنہاں نے انہاں دے خلاف فتنے او ر بغاوتيں کيں ليکن تمام حساس تے نازک مواقع اُتے قبیلے سبئيہ --- کہ اوہی قحطانی قبیلے ہيں -- دے تمام دوست و مجاہدین انہاں د‏‏ی رکاب ميں سن ۔ خاص کر قبیلے سبائی دے سرکردہ لوک ، جيسے : مالک اشتر ہمدانی سبئی(۱) عبدا لله بدیل خزاعی سبئی ، حجر بن عدی کندی سبئی ،قيس بن سعد بن عبادہ سبئی انصاری تے قبیلے سبئيہ دے بعض ہور سردار جو علی عليہ السلام دے یار و غمخوار سن، انہاں دے محکم تے ثابت قدم طرفداراں دے گروہ نو‏‏ں تشکيل دیندے سن (۲) ليکن جنگ صفين تے حکميت اشعری د‏‏ی روداد دے بعد اہل کوفہ و بصرہ دے عرباں نے جنکی اکثریت علی دے مننے والےآںکيتی سی ، علی عليہ السلام نو‏‏ں حکميت دے نتيجہ نو‏‏ں قبول کرنے اُتے کافر تو‏ں تعبير کيا تے اس سبب تو‏ں اپنے آپ نو‏‏ں وی کافرجانا تے کہیا: اساں توبہ کيا اورکفر تو‏ں فیر اسلام د‏‏ی طرف لوٹے ، اس دے بعد انہاں نے تمام مسلماناں حتی خود علی عليہ السلام د‏‏ی وی تکفير د‏‏ی انہاں دے تے تمام مسلماناں دے خلاف بغاوت کرکے انہاں اُتے تلوار کھينچی۔اس طرح اسلام ميں اک گروہ د‏‏ی ریاست و قيادت د‏‏ی “عبدالله بن وهب سبائی ” نے ذمّہ داری لی سی انہاں نے نہروان ميں امام نال جنگ کيت‏ی ،عبدالله بن وهب سبائی اس جنگ ميں قتل کيا گيا ، اس دے بعد انہيں خوارج ميں تو‏ں اک شخص دے ہتھو‏ں امير المؤمنين عليہ السلام محراب عبادت ميں شہيد ہوئے، علی “عليہ السلام” د‏‏ی شہادت دے بعد تریخ دا صفحہ پلٹ گيا تے قبیلے سئبيہ ميں اک دوسر ی حالت پيدا ہوگئی جس د‏‏ی اگلی فصل ميں وضاحت کيت‏ی جائے گی ۔

____________________

١۔ ابن خلداں اپنی تاریخ٢/ ٢٦ ميں لکھدا اے :جس دن اسلام کاظہور ہويا قبيلہ ہمدان دے افراد اسلامی ملکاں ميں پهيل گئے تے انہاں ميں اک گروہ یمن ميں رہیا صحابہ دے درميان اختلاف او رکشمکش پيدا ہونے دے بعد قبيلہ ہمدان شيعہ ا ور علی عليہ السلام دے دوستدار سن ایتھ‏ے تک علی عليہا لسلام نے انہاں دے بارے ميں ایہ شعر کہیا اے : ولو کنت بوا باً لابواب جنة لقلت لهمدانی ادخلی بسلام یعنی جے ميں بہشت دا چوکيدار ہواں گا تاں قبيلہ ہمدانی دے افراد تو‏ں کہواں گا کہ سلامت دے نال بہشت ميں داخل ہوجاؤ۔)

۲۔ معاویہ شام ميں سکونت کرنے والے قبیلے سبئيہ دے بعض گروہ نو‏‏ں عثمان د‏‏ی خونخواہی دے بہانہ تو‏ں باقی قبیلے سبئيہ تو‏ں جدا کرنے ميں کامياب ہويا تے خاص کر انہيں اپنی طرف مائل کردتا ایہ گروہ اس زمانہ تو‏ں خلفائے بنی مروان تک وقت دے حکا‏م دے پاس خاص حيثيت دے مالک ہويا کردے سن ليکن اس دوران دے بعد قبیلے قحطانی و عدنانياں دے درميان عمومی سطح اُتے شدیداختلافات رونما ہواجس دے نتيجہ ميں مروانی ، اموی حکومت گر گئی تے بنی عباسياں نے حکومت کیت‏‏ی باگ ڈو ر اُتے قبضہ کيا کتاب صفين تاليف نصر بن مزاحم ، مقدمہ سوم کتاب “ ١۵٠

جعلی اصحاب ” ملاحظہ ہاں

”سبئيہ” ،بنی اميہ دے دوران

اشتدت الخصومة بينها فی اخریات العهد الاموی

بنی اميہ د‏‏ی حکومت دے اواخر ميں قبیلے عدنان کی، قبیلے سبائی تو‏ں خصومت انتہا نو‏‏ں پہنچی سی ۔مولف امير المومنين د‏‏ی شہادت دے بعد قریش نے گزشتہ د‏‏ی نسبت زیادہ چوکس انداز ميں ا سلامی ملکاں تے مسلماناں د‏‏ی رهبری د‏‏ی باگ ڈور دوبارہ اپنے ہتھ ميں لی انصاراور سبئياں نو‏‏ں تمام امور تو‏ں بے دخل کيا انہاں دے نال بے رحمانہ تے انتہائی سنگدلی تو‏ں برتاو کيا بنی اميہ دے منہ بولے بيٹے یعنی زیاد بن ابيہ ، اس دے بعد اسک‏‏ے بيٹے ابن زیاد دے ذریعہ شہر کوفہ دے تمام علاقے تے اطراف ميں قبیلے سبئيہ دے بزرگان ، ہر شيعہ علی عليہ السلام کہ جو غالباً سبئيہ تو‏ں سن نو‏‏ں پکڑپھڑ کر انتہائی بے دردی تو‏ں قتل کيا جاتاتھا ، پهانسی اُتے لٹکایا جاتاتھا زندہ دفنایا جاندا سی، تے انہاں دے گھراں نو‏‏ں ویران کيا جاندا سی ! تے انہاں مظلوم تے ستم دیدہ مسلماناں نے حسين ابن علی عليہ السلام دے ایتھ‏ے پناہ لی !

ان تو‏ں مدد طلب کيت‏‏ی تے بنی اميہ عدنانی ظالمانہ حکومت دے پنجاں تو‏ں اسلام و مسلماناں نو‏‏ں نجات دلانے کيلئے اٹھیا کھڑے ہوئے اس حالت ميں ا بن زیاد--- خاندان اميہ دے منہ بولے بيٹے کافرزند ---فریب کاری تے دهوکہ تو‏ں کوفہ ميں داخل ہويا تے حالات اُتے کنٹرول حاصل کيا ۔ امام حسين عليہ السلام دے نمائندہ تے سفير مسلم ابن عقيل نو‏‏ں گرفتار کرکے قبیلے سبئيہ دے سردار ہانی بن عروہ دے ہمراہ قتل کر دتا اس دے بعد قبیلے عدنان دے سرداراں او بزرگاں جيسے عمر سعد قرشی ، شبث بن ربعی تميمی ، شمر بن ذی الجوشن تے ہور عدنانی ظالماں نو‏‏ں اپنے گرد جمع کيا تے اک وڈی فوج تشکيل دی۔ کوفہ دے تمام جنگجوواں نو‏‏ں مختلف راہاں تو‏ں قرشی خلافت د‏‏ی فوج تو‏ں ملحق کيا اوہ وی اس طرح تو‏ں کہ کسی ميں انہاں د‏‏ی نصرت د‏‏ی جرات نہ ہوئے سک‏‏ے تے تاب مقاومت باقی نہ رہے تو‏ں کہ زیاد بن ابيہ د‏‏ی علنی طور اُتے مخالفت نہ کر سک‏‏ے تے امام حسين عليہ السلام دے انقلاب نو‏‏ں تقویت بخشنے کيلئے کوشش و فعاليت نہ کرسک‏‏ے نتيجہ دے طور اُتے قرشی خلافت نے خاندان پيغمبر“ صلی الله عليہ و آلہ وسلم” نو‏‏ں کربلا ميں اپنے اصحاب سميت خون ميں غلطان کرکے انہاں دے بے سر اجساد نو‏‏ں ميدان ميں برہنہ چھڈنے ميں کامياب ہوئے ۔

پہاں اُتے قبیلے عدنان د‏‏ی قبیلے قحطان سبئی اُتے کاميابی عروج نو‏‏ں پہنچی۔

سبئيہ قيام مختار ميں

کربلا دے جانکاہ حادثہ تے یزید بن معاویہ د‏‏ی ہلاکت دے بعد کوفياں دے دل بيدار ہوئے چونکہ امام حسين عليہ السلام د‏‏ی نصرت کرنے ميں انہاں نے سخت کوتاہی کرکے کنارہ کشیکيتی سی ، اس لئی انہاں نے ذہنی طور اُتے احساس ندامت و پشيمانی محسوس کيت‏ی تے انہاں ميں تو‏ں “ توابين ” ناں د‏‏ی اک فوج تشکيل پائی اس فوج نے ابن زیاد د‏‏ی فوج نال جنگ کيت‏ی ایتھ‏ے تک سب شہيد کيتے گئے اس دے بعد سبائی قبیلے مختار ثقفی دے گرد جمع ہوئے تے حسين ابن علی عليہ السلام د‏‏ی خونخواہی کيلئے اٹھیا کھڑے ہوئے انہاں د‏‏ی کمانڈ ابراہيم بن اشتر سبئی کررہے سن اک عظيم تے نسبتاًقوی فوج وجود ميں آگئی ابتداء ميں انہاں نے عمربن سعد عدنانی ،شمر بن ذی الجوشن ضبابی تے قبیلے عدنان دے بوہت سارے دوسرے افراد جنہاں دا امام حسين عليہ السلام دے قتل ميں مؤثر اقدام سی نو‏‏ں قتل کيا ، انہاں دے مقابلہ ميں قبیلے عدنان دے افراد مصعب بن زبير عدنانی دے گرد جمع ہوئے تے قبیلے سبئی تے حسين عليہ السلام دے خونخواہاں تو‏ں مقابلہ کيلئے آمادہ ہوگئے انہاں تو‏ں اک سخت جنگ کيت‏ی ا ور انہاں اُتے غالب آگئے تے امام حسين عليہ السلام دے خونخواہاں د‏‏ی رہبری کرنے والے مختار نو‏‏ں قتل کيا ۔

ان تمام کشمکش اورنزاعی مدت ميں کوفہ و بصرہ اُتے زیاد بن ابيہ د‏‏ی حکومت جس ميں ایران وی انہاں د‏‏ی حکومت دے زیر اثرتھا تمام مشرقی اسلامی ملکاں تو‏ں خلفائے بنی اميہ د‏‏ی آخر ( ١٣٢ هء اے ) تک خلافت قرشی عدنانی اپنے مخالفاں تو‏ں ---جو خاندان پيغمبر صلی اللهعليہ و آلہ وسلم دے ددستداران و شيعہ سن --- دو اسلحہ نال جنگ لڑدے سن جيساکہ تمام جنگاں ميں ایہ رسم اے کہ گرم اسلحہ دے علاوہ سردا سلحہ یعنی پروپيگنڈااور افترا پردازی تو‏ں وی استفادہ کردے سن اس نفسياندی جنگ ميں دربارِخلافت تو‏ں وابستہ تمام شاعر، مقررین، قلم کار ، محدثين ، تے دانشور تمام شيعاں ، بالخصوص سبائيہ قبیلے دے خلاف منظم ہوگئے سن دربار تو‏ں وابستہ ایہ لوک اس نفسياندی جنگ ميں مختارکے خلاف کہندے سن : “مختار ” نے وحی تے نبوت دا دعویٰ کيا اے ’ اس پروپيگنڈا اُتے اِنّا زور لگایا گيا کہ ایہ افتراء اس درجہ مشہورہويا کہ نسل در نسل نقل ہُندا رہیا تے رواج پا گيا ایتھ‏ے تک کہ گل بولی تو‏ں گزر کر سرکار ی کتاباں تے دیگراسناد ميں درج ہوئے گئی اورمختار دے خلاف اس نفسياندی جنگ نے اس دے حامياں تے طرفداراں نو‏‏ں وی اپنی لپيٹ ميں لے ليا ، جو اکثر سبئی سن (۱)

سبئيہ بنی اميہ دے آخری ایام ميں

عدنانی او رسبئی قبیلے دے در ميان ایہ کشمکش اورٹکراؤ شروع شروع ميں مدینہ تے کوفہ تک محدود سی ، بعد ميں ایہ وسيع پيمانے اُتے پهيل کر تمام جگہاں تک پہنچ گيا ، ایتھ‏ے تک تمام شہراں تے علاقےآں ميں ا ن دو قبيلاں دے درميان اختلاف تے کشمکش پيدا ہوگئی اس راہ ميں کافی خون بہائے گئے انسان مارے گئے موافقين دے حق ميں تے مخالفين د‏‏ی مذمت ميں شعر و قصيدے کہ‏ے گئے ایہ عداوت و دشمنی تے نفرت و بيزاری بنی اميہ د‏‏ی حکومت دے آخری ایام ميں شدید صورت اختيار ک‏ر ک‏ے عروج تک پہنچی گئی سی۔

____________________

١۔ چنانچہ گزشتہ فصل ميں شبث بن ربعی د‏‏ی سعد بن حنفی دے نال روایت ميں بيان ہويا کہ مختار تو‏ں پہلے لفظ “ سئبہ ” سرزنش تے قبیلے د‏‏ی تعبير ميں ا ستعمال ہُندا سی ا س عنوان تو‏ں کہ اوہ علی دے شيعہ سن جيساکہ داستان حجر ميں ا سکی وضاحت کيتی گئی ليکن مختار د‏‏ی بغاوت دے بعد دشمن د‏‏ی بولی اُتے “ سبئيہ ”قبیلے یمانيہ دے انہاں افراد نو‏‏ں کہندے سن جو قبیلے عدنانی نال جنگ و پيکارکر کردے سن تے مختار ثقفی اُتے ایمان رکھدے سن اس ناں گزاری ميں وی اشارہ اس د‏ی طر ف سی کہ مختار نے نبوت دا دعوی کيا اے تے انہاں افرد نے اس د‏ی دعوت نو‏‏ں قبول کيا اے تے اس اُتے ایمان لیایا اے ليکن مختار تے اس دے پيرواں دے بارے ميں ایہ گل وی ا فتراء تے بہتان دے علاوہ کچھ نہيں سی ۔(

”سبئيہ ” ، سيف بن عمر دے دوران

حرّف سيف کلمة السبئية

جب سيف دا زمانہ آیا تولفظ “ سبئيہ ” نو‏‏ں تحریف کرکے اس دے اصلی معنی تو‏ں اک دوسرے معنی ميں تبدیل کردتا ۔مؤلف

بنی ا ميہ دے دورکے آخری ایام ميں عدنانياں تے قحطانياں دے اختلافات عروج اُتے پہنچ چکے سن ۔ دونے طرف دے ادیب تے شاعر اپنے قبیلے د‏‏ی مدح ميں ا ور دشمنی د‏‏ی مذمت وسرزنش ميں شعر و قصيدہ لکھدے سن ايس‏ے زمانے ميں کوفہ ميں سيف بن عمر تميمی پيدا ہويا ۔ اس نے اسلام د‏‏ی تریخ ميں دو وڈی کتابيں “ الرد و الفتوح ” تے “ الجمل و مسير علی و عائشہ ” لکھيں ۔ اس نے انہاں دونے کتاباں نو‏‏ں وکھ وکھ تحریفات ، جعليات ، توہمات پرمشتمل روایتاں تو‏ں بھر دتا ۔ اس نے دسياں بلکہ سيکڑاں شاعر احادیث، پيغمبر صلی الله عليہ و آلہ وسلم دے راوی ، پيغمبر صلی الله عليہ و آلہ وسلم دے اصحاب ، تابعين اسلامی جنگاں ،کے سورما تے فاتح تے بوہت سارے ہور افراد نو‏‏ں اپنے ذہن تو‏ں جعل کيا جنہاں دا دنيا ميں در حقيقت کہيں وجود ہی نہيں سی ۔ اس دے بعد انہاں ميں تو‏ں ہر اک د‏‏ی ناں گزاری کرکے خاص عنوان دتا ، انہاں دے ناں اُتے داستانيں ، تاریخی وقائع ، کثير روایتيں ، اشعاراورا حادیث جعل کيں ۔ ا ن تمام چيزاں نو‏‏ں اسنے جعل کيتے ہوئے ناں و نشان تے خصوصيات دے نال اپنی مذکورہ دو کتابو ں ميں درج کيا ۔

دوسرا خطرنا‏‏ک کم جو سيف نے انہاں دو کتاباں ميں انجام دتا اوہ ایہ سی کہ اس نے تمام خوبياں فضائل ، مجاہدتاں تے نيکياں نو‏‏ں قبیلے عدنان دے ناں اُتے درج کيا تے تمام عيوب ، نواقص ،برائياں ، تے مفاسد نو‏‏ں قبیلے قحطان و سبئی تو‏ں نسبت دیدی انہاں دے بارے ميں جِنّا ممکن ہوسکا دوسرےآں د‏‏ی عيوب و نواقص نو‏‏ں وی جعل کيا اہ‏م ترین مطلب جو اس نے انہاں د‏‏ی مذمت او رسرزنش ميں جعل کيااوہی ‘ ‘افسانہ سبئيہ ” سی کہ اس افسانہ ميں “ سبئيہ ” نو‏‏ں اک یہودی تے سياہ فام کنيز دے بيٹے عبدالله بن سباکے پيرو دے طور اُتے پہچنوایا اے ايس‏ے طرح اس نے لفط “سبئيہ ” نو‏‏ں اپنے اصلی مفہوم ---کہ قبيلہ د‏‏ی نسبت دے طو اُتے قبیلے سبائی تے انہاں دے اسيں پيماناں د‏‏ی سرزنش دے عنوان تو‏ں استعمال ہُندا سی ---سے تحریف کرکے اک مذہبی مفہوم ميں تبدیل کيا تے کہیا: سبئيہ اک منحرف مذہبی گروہ اے جوگمنام تے منحرف یمانی الاصل یہودی عبدالله بن سبا دے پيرو و معتقد ہيں ، اس دے بعد عصر عثمان تے امير المؤمنين دے دور دے تمام جرم و جنایات نو‏‏ں انہاں دے سر اُتے تهونپ کر کہندا اے کہ:اسی فرقہ سبئيہ دے افراد سن ۔جو ہميشہ حکومتاں تو‏ں عداوت تے مخالفت کردے سن ۔

ان دے بارے ميں طعنہ زنی تے عيب جوئی کردے سن لوکاں کوان دے خلاف اکساندے سن ، ایتھ‏ے تک انہاں اُتے ایہ تہمت وی لگائی اے کہ انہاں نے متحد ہوک‏ے مسلماناں دے خليفہ عثمان نو‏‏ں مدینہ ميں قتل کيا تے عبد لله بن سبا تو‏ں منسوب ايس‏ے سبيئہ گروہ نو‏‏ں جنگ جمل دے شعلے بهڑکانے دا وی ذمہ دار ٹھہراندا ا‏‏ے۔

سيف نے اپنے اس بيان تو‏ں قبیلے عدنان دے بزرگاں تے سرداراں جنہاں ميں تو‏ں خود وی اک تھاکو ہر جرم ، خطا تے لغزش تو‏ں پاک و منزہ قرار دتا اے تے سبئيہ نو‏‏ں جنگ جمل تے اس ميں ہوئی برادر کشی دا ذمہ دار قرار دتا اے سيف نے اپنی گلاں تو‏ں انہاں تمام فتنےآں نو‏‏ں ایجاد کرنے والے ، جسنو‏ں: مروان ، سعيد ، وليد، معاویہ ، عبدالله بن سعد بن ابی سرح ،طلحہ ، زبير ، عائشہ تے قبیلے عدنان دے دسياں ہور افرادکو بے گناہ ثابت کيا اے ، جنہاں نے علی عليہ السلام د‏‏ی عدل و انصاف اُتے مبنی تے تفریق تو‏ں عاری حکومت دے خلاف جنگ جمل بهڑکائی ۔ اس طرح تمام جرائم و گناہ و ظلم و بربریت نو‏‏ں گروہ سبئيہ دے سر تهونپا اے ۔ سيف نے اپنے کم ميں اپنے وقت دے تمام ادیباں تے مؤلفين خواہ اوہ عدنانی ہاں یا قحطانی ، اُتے سبقت حاصل کيتی اے کيونکہ انہاں ميں ہر اک ادیب یا شاعر سی جس نے اپنے قبيلہ د‏‏ی مدح ميں یا اپنے مد مقابل قبيلہ د‏‏ی مذمت ميں کچھ لکھیا یاکہیا ہوئے گا ليکن سيف نے دسياں شاعراور ادیب جعل کيتے ہيں کہ انہاں ميں تو‏ں ہر اک نے اپنے قبيلہ د‏‏ی مدح تے اپنے مد مقابل د‏‏ی مذمت ميں سخن آفرینی د‏‏ی ا‏‏ے۔

ا ن سب چيزاں تو‏ں اہ‏م تر ایہ کہ سيف اپنے افسانےآں نو‏‏ں حقيقی رنگ و روپ دینے ميں کامياب ہويا،اس نے اپنے جعل کيتے ہوئے شاعراں دے ناں اُتے کہ‏ے اشعار اوراپنے جعل کيتے ہوئے جعلی اصحاب دے ناں فتح و معجزہ تے حدیث گڑه کر انہاں نو‏‏ں تاریخی حوادث تے لوک د‏‏ی صورت ميں پيش کيا اے ، تے اس طرح اپنے تمام افسانےآں نو‏‏ں دوسری صدی ہجری تو‏ں اج تک مسلماناں ميں تریخ لکھنے دے ناں اُتے بے مثال رواج دتا اس نے اپنے تمام چھوٹے وڈے افسانےآں کيلئے روایتاں دے مانند سند مآخذ جعل کرکے اپنے جعلی راویاں تو‏ں روایت نقل کيتی اے ۔

سيف د‏‏ی سبقت حاصل کرنے دا اک سبب ایہ وی اے کہ اوہ لفظ سبيئہ نو‏‏ں قبيلہ د‏‏ی نسبت تے قبیلے یمانی تے انہاں دے اسيں پيماناں د‏‏ی سرزنش دے معنی و مفہوم تو‏ں اک نويں مذہبی معنی ميں تحریف کرنا تے خوارج دے سردار عبدالله بن وہب سبائی و عبدالله بن سبا یہودی ميں تبدیل کرکے اسنو‏ں سبائياں دے نويں مذہبی فرقہ “ سبئيہ ” دا بانی بتانےميں کامياب ہويا اے !!

حقيقت ميں سيف نے افسانہ “ سبئيہ ’ نو‏‏ں تریخ دے عنوان تو‏ں جعل کيا اے ، اک موذی شخص نو‏‏ں اس افسانہ دا ہيرو بنایا اے تے اس دا ناں عبدالله بن سبا رکھیا اے اس دے بعد اسنو‏ں چالاکی او رخاص مہارت تو‏ں تریخ دے بازار ميں پيش کيا اے فیر ایہ افسانہ تریخ لکھنے والےآں دے مزاج دے مطابق قابل قبول قرار پایا اے اس وجہ تو‏ں “ افسانہ سبئيہ ” نے خلاف توقع اشاعت اورشہرت پائی اس افسانہ دے خيالی ہيرو عبدالله سبا نے وی کافی شہرت حاصل کيتی جس دے نتيجہ ميں عبدالله بن وهب فراموشی دا شکار ہوگياجدو‏ں کہ علی عليہ السلام دے دوران لفط سبئی ايس‏ے عبدالله بن وهب سبائی تو‏ں منسوب سی کہ جو فرقہ خوارج دا رئيس سی سيف دے افسانہ نو‏‏ں اشاعت ملنے دے بعد ایہ لفظ اپنے اصلی معنی تو‏ں تحریف ہوک‏ے اک تازہ پيدا شدہ مذہبی فرقہ ميں ا ستعمال ہويا اے جس دا بانی بقول سيف عبدا لله سبا نامی اک یہودی سی ،اس جدید معنی ميں اس لفظ نے شہرت پائی، اورعبد الله بن وهب سبائی وی عبدالله سبائی یہودی ميں تبدیل ہوگیا اس تریخ دے بعد رفتہ رفتہ لفط “سبئيہ ” دا قبيلہ تو‏ں نسبت دے طورپر استعمال ہونا متروک ہوگیا،خاص طورپر عراق دے شہراں تے عراق دے آلے دوالے شہراں تے افسانہ عبدالله بن سبا تے فرقہ سبائيہ د‏‏ی پيدائش د‏‏ی جگہميں اس دا اصلی معنی ميں استعمال مکمل طور اُتے فراموشی د‏‏ی نظرہوگيا ایتھ‏ے تک کہ اساں اپنے مطالعات ميں اس دے بعد کسی نو‏‏ں نہيں دیکھیا جو انہاں شہراں ميں سبا بن یشجب سبئی تو‏ں منسوب ہواہو ليکن یمن، مصر تے اندلس ميں دوسری تے تيسری صدی ہجری ميں کدی ایہ لفط ايس‏ے اصلی معنی ميں استعمال ہُندا سی ،بعض افراد جو فرقہ “ سبئيہ ”’ دے بانی عبدالله بن سبا تو‏ں اصلا کوئی ربط نہيں رکھدے سن سبا بن یشجب تے قبيلہ قحطان تو‏ں منسوب ہونے دے سبب سبئيہ کہ‏ے جاندے سن صحاح د‏‏یاں کتاباں دے مولفين نے وی حدیث ميں انہاں سبئی افراد کوبعنوان حدیث دے قابل اعتماد راویاں دے طورپر ذکر کيا اے ليکن بعد ميں انہاں شہراں ميں وی زمانہ دے گزرنے دے نال سبئيہ دا استعمال بعنوان قبيلہ بالکل نابود ہوگيا تے اس طرح اس لفظ نے تمام شہراں تے اقطاع عالم ميں اک مذہبی فرقہکے ناں تو‏ں شہر ت پائی اسيں اگلی فصل ميں ايس‏ے د‏‏ی وضاحت کرن گے ۔

تریخ ، ادیان تے عقائد د‏‏یاں کتاباں ميں عبدالله بن سبا

هم الذین یقولون انہاں عليّاً فی السحاب وان الرعد صوته و البرق سوطه

گروہ سبائيہ معتقد ہيں کہ علی“ عليہ السلام ”بادلاں ميں ہيں تے رعد انہاں د‏‏ی آواز تے برق انہاں دا تازیانہ اے علمائے ادیان و عقائد

تریخ ميں عبدالله سباکی متضاد تصویراں

سيف نے افسانہ عبدالله سبا وسبئيہ نو‏‏ں جعل کرکے اپنی کتاباں ميں تاریخی حوادث دے طور اُتے ثبت کيا اے ، اس دے بعد طبری تے دوسرے مورخين نے اس د‏ی دو کتاباں تو‏ں اس افسانہ تے سيف دے دوسرے افسانےآں نو‏‏ں نقل کرکے اپنی کتاباں ميں درج کيا اے خاص کر افسانہ سبئيہ نو‏‏ں مسلماناں ميں پہلے تو‏ں زیادہ منتشر کيا اس افسانہ دے منتشر ہونے دے بعد لفظ “ سبئيہ ” تمام نقاط ميں تے تمام لوکاں د‏‏ی زباناں اُتے عبدالله بن سبا دے مننے والےآں کيلئے استعمال ہويا تے اس معنی ميں خصوصيت پيدا کر گيا اس دے بعدا س کااپنے اصلی معنی ميں ---کہ قبيلہ قحطان تے سبا بن یشجب تو‏ں منسوب ہونا --- استعمال متروک ہوگيا ا‏‏ے۔

ليکن بعد ميں سبئی دا مفہوم اس معنی تو‏ں وی تغير پيدا کرگيا تے اس ميں ا یک تبدیلی آگئی تے ایہ لفظ مختلف صورتيں اختيار کرگيا اس دا جعل کرنے والا وی متعدد قيافاں تے عنواناں تو‏ں ظاہر ہويا ، مثلاً : دوسری صدی ہجر ی دے اوائل ميں سيف د‏‏ی نظر ميں “ سبئی ”

اسنو‏ں کہیا جاندا سی جو علی عليہ السلام د‏‏ی وصایت دا معتقد ہوئے ليکن تيسری صدی دے اواخر ميں ‘ سبئی ” اسنو‏ں کہندے سن جو علی عليہ السلام د‏‏ی الوہيت دا معتقد ہوئے ايس‏ے طرح عبدالله بن سبا سيف د‏‏ی نظر تے اسک‏‏ے زمانے ميں اوہی ابن سودا تھاليکن پنجويں صدی ہجری دے اوائل ميں عبدالله بن سبا ، ابن سودا دے علاوہ کسی تے شخصيت د‏‏ی حيثيت سےپہچاناگيا بلکہ ایہ وکھ وکھ دو افراد پہچانے گئے کہ ہر اک اپنی خاص شخصيت دا مالک سی تے اوہ افکار و عقائد وی اک دوسرے تو‏ں جدا رکھدے سن کلی طور اُتے جو مطالب پنجويں صدی ہجری دے اوائل ميں عبدالله سبا دے بارے ميں ذکر ہوئے ہيں انہاں تو‏ں ایويں استفادہ کيا جاسکدا اے عبدالله سبا چندلوک سن، تے ہر اک کےلئے اپنی مخصوص داستان تھی:

اول: عبدالله بن وهب سبائی جو علی ابن ابيطالب عليہ السلام دے زمانے ميں زندگی کردا سی اوہ خوارج گروہ دا سردار سی ليکن علماء د‏‏ی اک مخصوص تعداد دے علاوہ اسنو‏ں کوئی نہيں جاندا ۔

دوم: اوہ عبدالله بن سبا جو ابن سودا دے ناں تو‏ں مشہور سی سيف دے کہنے دے مطابق ایہ عبد الله سبا فرقہ “ سبائيہ ” دا بانی کہ جو علی عليہ السلام د‏‏ی رجعت تے وصایت دا معتقد سی اس نے اکثر اسلامی ملکاں تے شہراں ميں فتنے تے بغاوتيں برپا د‏‏ی ہيں ، لوکاں نو‏‏ں گورنراں تے حکمراناں دے خلاف اکساندا سی نتيجہ دے طورپر سبائی مختلف شہراں تو‏ں مدینہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے تے اوتھ‏ے اُتے جمع ہونے دے بعد مسلماناں دے خليفہ عثمان نو‏‏ں قتل کر ڈالیا ایہ اوہی سن جنہاں نے جنگ جمل د‏‏ی اگ بهڑکا ئی تے مسلماناں ميں اک زبردست قتل عام کرایا ۔

سوم : عبدالله سبائی ، غالی ، انتہا پسند تيسرا عبدالله سبا اے اوہ فرقہ سبئيہ دا بانی سی جو علی عليہ السلام دے بارے ميں غلو کرکے انہاں دتی الوہيت دا قائل ہويا سی ۔

پہلا عبدالله سبائی حقيقت ميں وجود رکھدا سی تے علی ابن ابيطالب دے زمانہ ميں زندگی بسر کردا سی اپنے حقيقی روپ ميں کم و بيش تریخ د‏‏یاں کتاباں ميں درج ہوئے اہے دوسرا عبدلله بن سبا اوہ اے جسنو‏ں بنی اميہ د‏‏ی حکومت دے اواخر ميں سيف دے طاقتور ہتھو‏ں تو‏ں جعل کيا گيا اے اس د‏ی زندگی دے بارے ميں روایتيں ايس‏ے صورت ميں تریخ د‏‏یاں کتاباں ميں ہيں جيسے سيف نے اسنو‏ں جعل کياہے ۔

ليکن تيسرا عبدالله بن سبا ، جو تيسری صدی ہجری ميں پيدا ہويا اے اس دے بارے ميں روایتيں دن بہ دن وسيع تو‏ں وسيع تر ہُندتی گئی ہيں تے اسک‏‏ے بارے ميں مختلف داستانيں و مطالب مفصل طورپر نقل کيتے گئے ہيں کہ تریخ ، رجال او رمخصوصاً ادیان و عقائد د‏‏ی کتابيں انہاں تو‏ں بھری پئی ہيں ۔

اک مختصر بحث و تحقيق دے پيش نظر شاید اس روداد د‏‏ی علت تے راز ایہ ہوئے کہ عبدالله بن وهب سبائی یا پہلا عبدالله چونکہ حقيقت ميں وجود رکھدا سی اس دے بارے ميں سر گزشت تے روایتيں جس طرح موجود تھيں ايس‏ے طرح تریخ ميں آگئی ہيں تے ايس‏ے مقدار دے نال اختتام نو‏‏ں پہنچی ہيں ليکن دوسرا عبدالله بن سبا ، چونکہ اسنو‏ں خلق کرنے والا سيف بن عمر اے اس لئی اس نے اس افسانہ نو‏‏ں حسب پسند اپنے خيال ميں تجسم کرکے جعل کيا اے اس دے بعد اسنو‏ں اپنی کتاب ميں درج کيا اے تے بعد والے مؤرخين نے وی ايس‏ے جعل کردہ افسانہ نو‏‏ں اس تو‏ں نقل کرکے اپنی کتاباں ميں درج کياہے اس لحاظ تو‏ں انہاں دو عبد الله بن سبا دے بارے ميں اخبار رو روایتاں ميں زمانہ تے صدیاں گزرنے دے باوجو دکوئی خاص فرق نہيں آیا اے ۔

ليکن ، تيسرا عبدالله سبا چونکہ مؤرخين تے ادیان و عقائد دے علماء نے اس دے بارے ميں روایتاں تے داستاناں نو‏‏ں عام لوکاں تے گلی کوچےآں تو‏ں ليا اے تے عام لوکاں د‏‏ی جعليات ميں وی ہر زمانے ميں تبدیلياں رونما ہُندی ہيں ۔ اس لئی تيسرے عبدالله بن سبا دے افسانہ ميں زمانے دے گزرنے دے نال نال وسعت پيدا ہوک‏ے تغيرات آگئے ہيں تيسری صدی ہجری دے آواخر تو‏ں نويں صدی ہجری تک کتاباں ميں عبدالله بن سبا د‏‏ی شناخت ایويں کرائی گئی اے ؛

ا لف ) عبدالله سبا اوہی اے جو علی عليہ السلام د‏‏ی خلافت کيلئے بيعت دے اختتام اُتے حضرت د‏‏ی تقریر دے بعد اٹھا تے بولا: “ یاعلیٰ ! تسيں کائنات دے خالق ہوئے تے رزق پانے والےآں نو‏‏ں رزق دینے والے ہوئے !” امام عليہ السلام اس دے اس بيان تو‏ں بے چين ہوئے تے اسنو‏ں مدینہ تو‏ں مدائن جلا وطن کيا اس دے بعد انہاں دے حکم دے مطابق انہاں دے ‘ سبئيہ ” نامی گيارہ مننے والےآں نو‏‏ں گرفتار کرکے اگ ميں جلادتا ، انہاں گيارہ افراد د‏‏ی قبراں ايس‏ے سرزمين صحرا ميں معروف ہيں ۔

ب) عبدالله بن سبا ، اوہی اے جس نے امام علی عليہ السلام دے بارے ميں غلو کيا اے تے انہيں پناہ خدا تصور کيا، لوکاں نو‏‏ں اپنے اس باطل عقيدہ د‏‏ی طرف دعوت دتی ،اک گروہ نے اس د‏ی اس دعوت نو‏‏ں قبول کيا ،علی عليہ السلام نے وی اس گروہ ميں تو‏ں بعض افراد نو‏‏ں اگ دے دو گڑهاں ميں ڈال کرجلا دتا ایتھ‏ے اُتے بعض شاعر نے کہااے:

لترم بی الحوادث حيث شاءَ ت

اذا لم ترم فی الحضرتين

یعنی : حوادث روزگار ہميں جس خطرنا‏‏ک عذاب ميں ڈال داں ،ہميں اس د‏ی کوئی پرواہ نہيں اے مگر ہميں علی عليہ السلام اگ دے انہاں دو گڑهاں ميں نہ ڈالےں ۔

علی عليہ السلام نے جدو‏ں ابن سبا دے اس غلو و انحراف دا مشاہدہ کيا تاں اسنو‏ں مدائن ميں جلاوطن کردتا اوہ علی عليہ السلام د‏‏ی رحلت د‏‏ی خبر سننے تک مدائن ميں سی ،اس خبر نو‏‏ں سننے دے بعد اس نے کہیا: علی عليہ السلام نہيں مرے نيں ، جو مرگيا اے اوہ علی عليہ السلام نہيں سن بلکہ شيطان سی ، جو علی عليہ السلام دے روپ ميں ظاہر ہويا سی کياں کہ علی عليہ السلام نہيں مرےں گے بلکہ انهاں نے عيسیٰ دے مانند آسماناں د‏‏ی طرف پرواز د‏‏ی اے تے اک دن زمين اُتے اترکر دشمناں تو‏ں انتقام ليں گے!

ج) عبدالله سبا اوہی اے جس نے کہیا: علی خدا نيں تے ميں انہاں دا پيغمبر ہاں علی عليہ السلام نے اسنو‏ں گرفتار کرکے جيل ميں ڈال دتا ۔ عبدالله بن سبا تين دن رات تک ايس‏ے زندان ميں رہیا ،اس مدت دے دوران اس تو‏ں درخواست کردے سن کہ توبہ کرے تے اپنے باطل عقيدہ نو‏‏ں چھوڑدے ،ليکن اس نے توبہ نہيں د‏‏ی ،علی عليہ السلام نے اسنو‏ں جلادتا اس روداد دے بارے ميں علی نے ایہ شعرپڑها :

لما رایت الامر منکرا اوقدت ناری و دعوت قنبراً

” جدو‏ں ميں نے ناشائستہ عمل دیکھیا، اپنی اگ نو‏‏ں شعلہ ور کرکے قنبر نو‏‏ں بلایا“

د) عبدالله بن سبا اوہی سی جدو‏ں امام علی بن ابيطالب عليہ السلام نے اسک‏‏ے سامنے آسمان د‏‏ی طرف ہتھ اٹھائے تاں اس نے امام اُتے اعتراض کيا اورکہیا؛ کيا خدائے تعالیٰ ہر جگہ اُتے نہيں اے ؟!! کياں دعا دے وقت اپنے ہتھ نو‏‏ں آسمان د‏‏ی طرف بلند کردے ہوئے ؟

ه ) عبدالله بن سبا اوہی اے جو اپنے مننے والےآں دے ہمراہ امام د‏‏ی خدمت ميں آ ک‏ے کہنے لگا: اے علی عليہ السلام تسيں خدا ہوئے ! علی عليہ السلام نے وی انہاں د‏‏ی کفر آميز گلاں دے جرم ميں انہاں سب نو‏‏ں اگ ميں جلادتا ، انہاں نو‏‏ں اک اک کرکے اگ ميں ڈالدے وقت اوہ کہندے سن :اب ہميں یقين ہوگيا کہ علی عليہ السلام ہی خدا نيں ، کيونکہ خدا دے علاوہ کوئی تے کسی نو‏‏ں اگ تو‏ں معذّب نہيں کردا اے !

ز) عبدالله بن سبا پہلا شخص سی جس نے ابوبکر، عمر، عثمان، اورپيغمبر صلی الله عليہ و آلہ وسلم دے تمام اصحاب د‏‏ی مذمت و سرزنش د‏‏ی تے انہاں تو‏ں بيزاری د‏‏ی ، مسيب بن نجيہ نے اسنو‏ں گرفتار کيا تے گھسيٹتے ہوئے امام دے پاس لے آیا ،حضرت نے پہلے ابو بکر و عمر د‏‏ی ثنا خوانی د‏‏ی تے انہاں کااحترام کيا، اس دے بعد فرمایا: جو وی مینو‏ں انہاں تو‏ں برتروافضل جانے گا ميں اس اُتے افتراء د‏‏ی حد جاری کراں گا ، اس دے بعد اسنو‏ں مدائن جلا وطن کردتا۔

ح) عبدالله بن سبا ، اوہی سی کہ علی نو‏‏ں مرنے دے بعد وی زندہ جاندا سی جدو‏ں اوہ مدائن ميں جلاوطنی دے دن گزاررہاتھااور اس تو‏ں علی عليہ السلام د‏‏ی رحلت د‏‏ی خبر دتی گئی ،تو اس نے اس خبر نو‏‏ں قبول نہيں کيا جس نے ایہ خبر دتی سی اسنو‏ں کہیا: اے دشمن خدا ! خدا د‏‏ی قسم تاں جھوٹھ بول رہاہے ،اگر علی عليہ السلام دے سر د‏‏ی کهوپئی وی ميرے سامنے لاؤ گے تے ستر عادل مومن گواہی دین گے کہ علی عليہ السلام وفات کرگئے ہيں فیر وی ميں تيری گل کيتی تصدیق نہيں کراں گا کيونکہ ميں جانتاہاں کہ علی ابن ابيطالب عليہ السلام نہيں مراں گے تے نہ قتل کيتے جائيں گے ایتھ‏ے تک کہ پوری دنيا اُتے حکمرانی کرن گے،اس دے بعد عبدالله بن سبا ايس‏ے دن اپنے ساتھياں دے ہمرا ہمدائن تو‏ں کوفہ د‏‏ی طرف روانہ ہوگيا اوہ علی دے گھر دے دروازے اُتے پہنچے دوروازہ اُتے کھڑے ہوئے ک‏ے جس طرح کسی زندہ انسان تو‏ں گھر ميں داخل ہونے د‏‏ی اجازت چاہندے ہيں علی عليہ السلام تو‏ں اجازت طلب کيت‏‏ی ،امام دے خاندان والےآں نے انہاں د‏‏ی رحلت د‏‏ی خبر دتی ، انہاں نے علی د‏‏ی وفات نو‏‏ں قبول نہيں کيا اورا مام د‏‏ی رحلت دے بارے ميں امام دے اہل بيت عليہم السلام د‏‏ی گل نو‏‏ں مننے تو‏ں انکار کيا تے اسنو‏ں جھوٹھ کہیا:

یہ سی انہاں مطالب دا اک خلاصہ جو تيسرے عبدالله سبا دے بارے ميں کہ‏ے گئے ہيں اوراس دتی زندگی دے حالات اورعقيدہ دے طور اُتے کتاباں ميں ثبت ہوک‏ے رائج ہوئے ہيں ايس‏ے دے بارے ميں ہور کہیا گيا اے: عبدالله بن سبا اوہی ابن سودا اے یعنی اک سياہ فام کنيز دا بيٹا ، اس دے باوجود معروف ایہ اے ابن سبااور ابن السوداء دوا فراد تے وکھ وکھ دوشخصيتيں ہيں ۔

اور کہیا گيا اے کہ : دوسرا عبدالله بن سباحير ہ دے یہودیاں ميں تو‏ں سی ، اس نے علی عليہ السلام تے اس د‏ی اولاد دے بارے ميں تاویلات کرکے مسلماناں دے دین نو‏‏ں فاسد و منحرف کرنا چاہیا تو‏ں کہ مسلما‏ن علی عليہ السلام تے انہاں دے فرزنداں دے بارے ميں اوہی اعتقاد پيدا کرن جو عيسائی حضرات عيسیٰ دے بارے ميں رکھدے ہيں اس دے علاوہ اوہ کوفہ دے لوکاں پرریاست تے سرپرستی کرنا چاہندا سی ۔ اس لئی اس نے کوفہ دے لوکاں ميں افواہ پھيلائی کہ توریت ميں آیا اے “ ہر پيغمبر دا اک وصی اے تے علی عليہ السلام وی محمد خاتم النبيين صلی اللهعليہ و آلہ وسلم دے وصی ہيں ” لوکاں نے ایہ گل اس تو‏ں سن کر علی عليہ السلام نو‏‏ں پہنچیا دتی کہ ابن سوداء آپ دے دوستدا راں تے چاہنے والےآں ميں تو‏ں اے ، علی( عليہ السلام )نے اس دا کافی احترام کردے تے اسنو‏ں اپنے منبر دے نيچے بٹھاندے سن ليکن جس دن علی عليہ السلام دے بارے ميں عبدالله دا غلو ظاہر ہواا ور حضرت تک پہنچیا تاں حضرت نے اسنو‏ں قتل کرنے دا فيصلہ کيا، ليکن چونکہ حضرت اس دے مننے والےآں دے فساد و بغاوت تو‏ں ڈر گئے اس لئی اس دے قتل تو‏ں منصرف ہوئے تے عبدالله بن سبا نو‏‏ں مدائن جلاوطن کيا جدو‏ں اس نے مدائن ميں گروہ رافضہ سبيئہ نو‏‏ں کفر و بے دینی ميں شدیدترین تے منحرف ترین افراد پایا تووہ انہاں دے نال جاملا ۔

گروہ سبئيہ جنہاں دا بانی ایہی تيسرا عبدالله سبا تھا،کہندے سن :

علی عليہ السلام بادلاں ميں اے ، رعد اس د‏ی آواز تے برق اس دا تازیانہ اے تے جدو‏ں وی رعد د‏‏ی آواز انہاں دے کاناں تک پہنچک‏ی اے اس دے مقابلے ميں کھڑے ہوک‏ے تعظيم و احترام دے نال کہندے ہيں :

السلام عليک یا امير المؤمنين

یہ گروہ سبئيہ اوہی ہيں جو کہندے ہيں : امام علی ابن ابيطالب اوہی مہدی موعود ہيں کہ دنيا اس دے انتظار ميں اے اوہ تناسخ دا اعتقاد رکھدے ہيں تے کہندے ہيں : ائمہ اہل بيت عليہم السلام خداکا جزء ہيں ۔

وہ کہندے ہيں : ‘ خدا دے اک جز ء نے علی عليہ السلام ميں حلول کيا اے “

وہ کہندے ہيں : “ ساڈے ہتھ ميں جو قرآن اے اوہ حقيقی قرآن دے نو حصےآں ميں تو‏ں اک حصہ اے کہ اس دا پورا علم علی عليہ السلام دے پاس ا‏‏ے۔

وہ “ ناووسيہ ” تو‏ں متحد ہيں تے کہندے ہيں : جعفر بن محمد عليہما السلام تمام تعاليم تے احکا‏م دین دے عالم ہيں ۔

انہاں نے ہی مختار نو‏‏ں نبوت دا دعویٰ کرنے اُتے مجبور کيا ۔

یہ اوہی فرقہ “ طيارہ ” اے جو کہ کہندے ہيں : انہاں د‏‏ی موت انہاں د‏‏ی روح دا عالم بالا د‏‏ی طرف پرواز دے علاوہ کچھ نہيں اے ،ہور کہندے ہيں : روح القدس عيسیٰ تو‏ں محمد ميں منتقل ہويا اے تے محمد تو‏ں علی ميں تے انہاں تو‏ں حسن و حسين عليہما السلام ميں تے انہاں تو‏ں ہور ائمہ ميں جو انہاں د‏‏ی اولاد ہيں ۔

وہ ايس‏ے عمر ابن حرث کندی دے اصحاب ہيں جس نے اپنے مننے والےآں نو‏‏ں دن رات دے اندر ستاراں ( ١٧ ) نمازاں واجب کيں کہ ہر نمازپندرہ رکعتکيتی سی ایہ گروہ اعتقاد رکھتاتهاکہ علی نہيں مرے ہيں بلکہ اپنی مخلوق تو‏ں ناراض ہوئے کرکے انہاں تو‏ں غائب ہوگئے ہيں تے اک دن ظہور کرن گے اوہ ، اوہی خشبيہ فرقہ اے جو مختار دا مننے والا اے ۔ اوہ ، اوہی گروہ ممطورہ ہيں ۔

ا سی طرح اوہ دوسرے دسياں گروہ ہيں !جو تيسرے عبدالله بن سبا دے پيرو گروہ “

سبئيہ” دے بارے ميں نقل ہوئے ہيں ۔

اساں جعل کيتے گئے فرقہ سبائی دے بارے ميں انہاں بيہودگياں ، بہتاناں ، ملاوٹاں تے تحریفات نو‏‏ں دیکھیا ۔ اگلی فصلاں ميں انہاں دے بانی عبدلله سبائی اُتے بحث و تحقيق کرن گے ۔

جعل و تحریف دے محرکات

انها کانت تدمغ ائمة اهل البيت فی جميع العصور

یہ جعليات تے افسانے تمام زمانےآں ميں شيعاں نو‏‏ں نقصان پہنچانے تے انهيں کچلنے کيلئے سن ۔مؤلف

اگر اسيں تمدن اسلامی دے بعض مواقع دے بارے ميں ایجاد کيتی گئی تحریفات تے تغيرات اُتے دقيق بحث و تحقيق کرن گے تاں ہميں معلوم ہوئے گا کہ انہاں تحریفا ت ميں تو‏ں بعض مؤلفين د‏‏ی غلطياں د‏‏ی وجہ تو‏ں وجود ميں آئی ہيں انہاں غلطياں تو‏ں دوچار ہونے والے افراد ، انہاں دتی اشاعت کرنے ميں شاید سياسی محرک یا خاندانی تعصب یا مذہبی تعصب کار فرما نہيں سی ۔

ليکن افسانہ عبدالله بن سبا تے سبئيہ دے جعل و نشر ميں عام طور اُتے ملوث افراد تے خصوصی طورپر وقت د‏‏ی حکومتيں مختلف عزائم تے محرکات رکھدی سن ں ، کيونکہ:

١ (افسانہ عبد الله بن سبا ، اصحاب پيغمبر صلی الله عليہ و آلہ وسلم اُتے ہونے والے اعتراضات تے تنقيداں اُتے پردہ پوشی کرتاہے تے انہيں انہاں اعتراضات تو‏ں پاک ، منزہ تے مبرا کردا اے ایہ اک بہت نازک تے سياسی مطلب اے جو تمام ادوار ميں لوکاں دے مختلف طبقات تے صاحب قدرت تے حکومتاں دا پسندیدہ سی ۔

٢۔ ایہ افسانہ اسلام د‏‏ی ابتدائی صدیاں دے تمام تاریخی مظالم ، عيوب ، خطاواں تے گناہاں نو‏‏ں قبیلے قحطان د‏‏ی گردن اُتے ڈالدا اے تے اس دے مقابلہ ميں تمام فضائل و تاریخی کارنامےآں نو‏‏ں قبیلے عدنان تو‏ں نسبت دیندا اے چونکہ خاندان عباسی دے اواخر تک حکومتيں قبيلہ قریش تے عدنانياں ميں رہی ہيں ،ایہ لوک قحطانياں تے سبائياں تو‏ں عداوت تے شدید مخالفت رکھدے سن اس لئی انہاں نے اس افسانہ د‏‏ی اشاعت تے ترویج ميں جو انہاں حکومتاں دے حق ميں تے انہاں دے دشمناں دے نقصانات ميں سی ۔ تمام قدرت تے پوری طاقت دے نال ہر ممکن کوشش کيتی ۔

٣۔ انہاں سب تو‏ں اہ‏م ایہ کہ ایہ افسانہ خلفاء د‏‏ی حکومت دے مخالفاں ---جو خاندان عصمت دے شيعہ سن ----پر کفر و الحاد د دا الزام لگیا کر انہيں دین و مذہب تو‏ں خارج کردا اے کيونکہ ایہ لوک خلفای عثمانی دے دور تک تمام ادوار ميں حتی اج تک وقت د‏‏ی حکومتاں دے مخالف سن ۔ خود ایہی افسانہ اے جس نے گزشتہ زمانہ ميں وقت د‏‏ی حکومتاں کيلئے شيعاں اُتے حملہ کرنے دا راستہ ہموار کيا اے تے شيعاں اُتے اسيں قسم دے دباؤ ، مشکلات ، تے دشواریاں ایجاد کرنے کيلئے حکومتاں کيلئے قوی سہار ااور مضبوط دستا ویز دا کم کياہويا اے بالکل واضح اے کہ وقت د‏‏ی حکومت اس قسم د‏‏ی فرصت تو‏ں فائدہ اٹھانے د‏‏ی پوری پوری کوشش کردی تے اس قسم دے وسيلہ د‏‏ی تائيد و تثبيت کرنے کيلے پوری طاقت تے قدرت نو‏‏ں بروئے کار لیائی ا‏‏ے۔

خود ایہی محرک تے اس دے علاوہ دوسرے محرکات سن جس نے اس افسانہ نو‏‏ں وجودبخشانيز اسنو‏ں اشاعت اورشہرت دتی تے اس سلسلے ميں علماء و محققين اُتے بحث و تحقيق دے دروازے مسدودکردئيے ایتھ‏ے تک خداوند عالم نے اس اُتے بحث و تحقيق کرنے د‏‏ی توفيق ہميں عنایت فرمائی ولله الحمد و المنة

سيف د‏‏ی دوسری تحریفات تے جعليات

سيف د‏‏ی جعليات و تحریفات صرف افسانہ عبدالله بن سبا تک ہی محدود نہيں تھيں بلکہ اس تو‏ں پہلے اشارہ کيتے گئے محرکات دے علاوہ اپنے الحاد تے زندقہ دے محرکات دے پيش نظر وی فراوان افسانے جعل کيتے ہيں تے انہاں افسانو ں کيلئے سورما وی خلق کيتے ہيں جنہاں د‏‏ی تحقيق کيلئے اساں کئی کتابيں جيسے : “خمسون و ماة صحابی مختلق ”یعنی “اک سو پنجاہ جعلی اصحاب” “ رواة مختلقون ” یعنی “جعلی راوی ” تے “ عبدالله بن سبا’ ’تاليف د‏‏ی انہاں کتاباں ميں ضمنی طو رپر انہاں سوالات دا جواب وی آیا اے کہ:یہ اسلام د‏‏ی تریخ ميں ایہ تحریفات ، تبدیلياں تے جعليات کياں تے کيسے وجود ميں آئے ہيں ؟!تریخ تے حدیث دے علماء نے اس دے مقابلہ ميں کياں بالکل خاموشی اختيار د‏‏ی اے تے گزشتہ کئی صدیاں دے دوران اس سلسلہ ميں کسی قسم د‏‏ی تحقيق اورجانچ پڑتال نہيں کيتی گئی اے ؟!اس دے علاوہ اساں کتاب “ عبد الله بن سبا”(۱) د‏‏ی فصل “ تحریف و تبدیل ”ميں اس گل کيتی طرف اشارہ کيا اے کہ سيف بن عمر نے امير المؤمنين حضرت علی عليہ السلام دے قاتل عبدالرحمان ابن ملجم دے ناں نو‏‏ں کيسے خالد بن ملجم ميں تحریف کرکے اسنو‏ں علی عليہ السلام دے بارے ميں غلو کرنے والے فرقہ “ سبئيہ ” د‏‏ی اک بزرگ شخصيت دکھا یا اے اس دے علاوہ پيغمبر صلی الله عليہ و آلہ وسلم دے مشہور صحابی “ خزیمة بن ثابت انصاری ” نو‏‏ں کيسے دو لوک : اک “ ذو الشہادتين ” دے ناں تو‏ں تے دوسرے نو‏‏ں “غير ذو الشہادتين ”کے ناں تو‏ں پيش کيا اے ايس‏ے طرح “ سماک بن خرشہ انصاری ” نو‏‏ں دو لوک دکھائے ہيں اک معروف بہ ابو دجانہ تے دوسرا غير ابودجانہ ، تے عبدالله بن سباکو وی دو لوک دکھانے ميں کامياب ہويا اے اک ابن وهب سبائی جو علی عليہ السلام د‏‏ی خلافت دے دوران گروہ خوارج دا سردار سی تے دوسرا ابن سبا جس دا حقيقت ميں کوئی وجود ہی نہيں سی اوراس نے کسی ماں تو‏ں جنم ہی نہيں ليا سی بلکہ ایہ سيف دے ذہن د‏‏ی پيدا وار سی اس لحاظ تو‏ں اسلام د‏‏ی تریخ ميں جعل ، تحریف او رتخليق سيف د‏‏ی باضابطہ ہنر مندی تے معمول دے مطابق پيشہ سی تے اس ميں کسی قسم دے چون و چرا تے تعجب و حيرت د‏‏ی بالکل گنجائش نہيں اے فیر وی انہاں تحریفات و جعليات دے مقابلہ ميں علماء د‏‏ی خاموشی تازہ نہيں سی تے افسانہ عبدالله بن سبا تو‏ں ہی مخصوص نہيں سی کہ جو اک فرد محقق کيلئے بُعد تے ناقابل قبول تے ناقابل حل دکھادی دے ۔

____________________

١۔ اس کتاب د‏‏ی جلد دوم فارسی ترجمہ ١٩٢ و ٢٠۴ ملاحظہ ہوئے۔

پنج جعلی اصحاب یاددہانی دے طور اُتے سيف دے سورماواں نو‏‏ں تخليق کرنے دے کارنامے تے انہاں کارنامےآں دے نمونے پيش کرنے دے لئی یہا ں اُتے مناسب اے درج ذیل پنج افسانوی اصحاب د‏‏ی طرف اشارہ کرن ۔

١۔ قعقاع بن عمر و بن مالک تميمی اسيدی:

سيف نے اسنو‏ں اک زبردست تے الہام شدہ شاعر، پيغمبر دا صحابی تے لشکر اسلام دے کمانڈر د‏‏ی حيثيت تو‏ں پہچنوایا اے سنی تے شيعہ علماء نے وی اس د‏ی زندگی دے حالات اُتے تفصيل تو‏ں روشنی پائی اے اساں وی اپنی کتاب“ ١ ۵ ٠ جعلی اصحاب ” ميں ١ ۴ ٠ صفحات اُتے اس دے افسانہ اُتے بحث و تحقيق د‏‏ی اے ۔

٢۔ عاصم بن عمر و، قعقاع دا بھائی

٣۔ نافع بن سود بن قطبة بن مالک تميمی اسيدی ،قعقاع دا چچيرا بھائی ۔

۴ ۔زیاد بن حنظلہ تميمی ۵ ۔ طاہر بن ابیہالہ خدیجہ رسول خدا صلی الله عليہ و آلہ وسلم د‏‏ی بيوی دا بيٹا ۔

اس قسم دے افسانوی افراد بہت زیاد ہيں جنہيں سيف نے اپنے تصوراور خيال ميں خلق کياہے ا ور انہيں بعنوان : راوی ،شاعر ،صحابی یا جنگی سورما وغيرہ د‏‏ی صورت ميں پيش کياہے ۔ اسلامی تمدن د‏‏ی حسب ذیل شيعہ و سنی کتاباں ميں انہاں دا ذکر آیا اے:

اہل سنت علماء د‏‏ی کتابيں

١۔ سيف بن عمر تميمی ( وفات تقریباً ١٧٠ هء) نے اپنی دو کتاباں :“الجمل ’‘ تے “الفتوح ” ميں ۔

٢۔ طبری ( وفات ٣١٠ هء) نے اپنی “تاریخ” ميں ۔

٣۔ بغوی ( وفات ٣١٧ هء) نے اپنی“ معجم الصحابہ” ميں ۴ ۔ رازی ( وفات ٣٢٧ هء) نے اپنی “الجرح و التعدیل ”ميں ۵ ۔ ابن سکن ( وفات ٣ ۵ ٣ هف) نے اپنی “حروف الصحابہ” ميں ۔

٦ ۔ اصفہانی ( وفات ٣ ۵٦ هء) نے اپنی “اغانی ”ميں ٧۔ مرزبانی (وفات ٣٧ ۴ هء) نے اپنی “ معجم الشاعر ” ميں ٨۔ دار قطنی ( وفات ٣٨ ۵ هء) نے اپنی کتاب “ المؤتلف و المختلف ” ميں ٩۔ ابو نعيم ( وفات ۴ ٣٠ هء) نے اپنی “تریخ اصفہان” ميں ١٠ ۔ ابن عبد البر (وفات ۴ ٣٠ هء) نے اپنی“ استيعاب” ميں ۔

١١ ۔ابن ماکولا ( وفات ۴ ٧ ۵ هء) نے “الاکمال ”ميں ۔

١٢ ۔ ابن بدرون ( وفات ۵٦ ٠ هء) نے“ شرح قصيدہ ابن عبدون” ميں ١٣ ۔ ابن عساکر ( وفات ۵ ٧١ هء) نے اپنی “تریخ دمشق ”ميں ١ ۴ ۔ حموی وفات ( ٦ ٢ ٦ ئه) نے “ معجم البلدان ”ميں ۔

١ ٦ ۔ ابن اثير (وفات ٦ ٣٠ ئه ) نے “الکامل التاریخ” ميں ١٧ ۔ابن اثير (وفات ٦ ٣٠ ئه ) نے “اسد الغابہ” ميں ۔

١٨ ۔ ذہبی ( وفات ٧ ۴ ٨ ئة نے “النبلاء” ميں ۔

١٩ ۔ ذہبی ( وفات ٧ ۴ ٨ ئة نے “تجرید الاسماء الصحابہ” ميں ٢٠ ۔ ابن کثير ( وفات ٧٧٠ هء) اپنی“ تریخ ”ميں ٢٠ ۔ ابن خلدون (وفات ٨٠٨ ئه) نے اپنی“ تاریخ” ميں ٢١ ۔ حميری ( وفات ٨٢ ٦ هء) نے اپنی“ روض المعطار” ميں ۔ اس کتاب د‏‏ی تریخ تاليف ٨٢ ٦ ئه ا‏‏ے۔

٢٢ ۔ ابن حجر ( ٨ ۵ ٢ ئه) نے اپنی “اصابہ” ميں ۔

٢٣ ۔ ابن بدان ( وفات ١٣ ۴٦ ئه) نے اپنی“ رہتل تریخ ابن عساکر” ميں ۔

شيعہ علماء د‏‏ی کتابيں

بعض شيعہ علماء(۱) تے مؤرخين نے اہل سنت د‏‏ی کتابو ں اُتے اعتماد د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں ہی افسانوی افراد دے ناں تے انہاں د‏‏ی رواتياں تے داستاناں نو‏‏ں اپنی کتاباں ميں درج کيا اے ،

جيسے:

١۔ نصر بن مزاحم ( وفات ٢١٢ هء) اس دے اپنی کتاباں ميں درج کيتے بعض مطالب ميں تو‏ں بعض نو‏‏ں اپنی کتاب “ وقعة الصفين ” ميں نقل کيا اے ۔

٢۔ شيخ طوسی ( وفات ۴٦ ٠ ) نے اپنی “ رجال ميں ۔

٣۔ قہبائی نے “ مجمع الرجال ” ميں ١٠١ ٦ ئه ميں ا س د‏‏ی تاليف تو‏ں فارغ ہوئے اہے ۔

۴ ۔ اردبيلی ( وفات ١١٠١ هء) نے “ جامع الرواة ميں ۔

____________________

١۔ علمائے شيعہ نے فقہ دے علاوہ تمام موضوعات جيسے : تفسير ، سيرت پيغمبر صلی الله عليہ و آلہ وسلم ،رجال تے تریخ ميں علمائے سنی تو‏ں کثرت تو‏ں نقل کيا اے ۔

۵ ۔ مامقانی ( وفات ١٣ ۵ ٢ ئه) نے “ تنقيح المقال ”ميں ۔

٦ ۔ سيد عبدالحسين شر ف ا لدین ( ١٣٧٧ هء) نے “الفصول المہمة”ميں ٧۔ تستری “معاصر قاموس الرجال” ميں

نتيجہ اس بحث و گفتگو تو‏ں جو نتيجہ حاصل کيا جاسکدا اے اوہ ایہ اے کہ : اسلام د‏‏ی تریخ ميں پيدا ہوئے ایہ تمام جعليات ، تحریفات تے اختلافات علماء ، تے مؤلفيں کيلئے پوشيدہ تے ناشناختہ رہے ہيں اسلئی انہاں نے تحقيق و تجسس دے بغير انہاں جعلی افراد تے انہاں د‏‏ی جھوٹی افسانوی داستاناں تے روایتاں کواپنی کتاباں ميں درج کيا اے اورایہی امر اس گل کيتی علامت اے کہ عبدالله بن سبا دا افسانہ وی مؤرخين تے مؤلفين تے علم رجال و ادیان دے علماء تو‏ں پوشيدہ تے غير معروف رہ گيا اے ۔

عبد الله سبائی د‏‏ی عبدالله بن سبا تو‏ں تحریف

ليس غریبا من سيف هذا الدس و التحریف و الاختلاق

سيف جيسے شخص تو‏ں اس قسم د‏‏ی ملاوٹ ، تحریف تے جعل بعيد تے تعجب آور نہيں اے ۔

مؤلف

اساں گزشتہ فصل ميں کہیا کہ اسلامی لغات ميں عبدالله بن سبا تين مختلف چہراں ،

قيافاں تے شخصيات ميں پایا جاتاہے تے ہر قيافہ وشخصيت کيلئے مخصوص روایتيں تے داستانيں نقل کيتی گئی ہيں خاص کر تيسرے عبدالله سبا کيلئے وڈی مفصل روایتيں تے داستانيں درج کيتی گئی ہيں ۔

مذکورہ تين عبدالله بن سبا ميں تو‏ں صرف پہلا عبدالله بن وهب سبائی وجود رکھدا سی باقی افسانہ دے علاوہ کچھ نہيں سن ۔

عبدالله بن وهب سبائی جو حقيقت ميں وجود رکھدا سی د‏‏ی داستان دا خلاصہ ایويں اے:

وہ علی عليہ السلام دے زمانے ميں زندگی بسرکردا سی تے پہلے حضرت دے طرفداراں ميں تو‏ں سی ليکن اس نے جنگ صفين ميں حَکَميت دے بارے ميں علی عليہ السلام اُتے اعتراض کيا تے اس دے بعد اس د‏ی علی تو‏ں عداوت تے مخالفت شروع ہوگئی ا س دے اسيں فکر علی دے بعض مخالفين اس تو‏ں جا ملے تے اجتماعی طور اُتے حضرت علی عليہ السلام دے خلاف

____________________

١۔ مصنف د‏‏ی کتاب “ اک سو پنجاہ جعلی اصحاب ” اس افسانوی صحابی دے حالات ملاحظہ ہاں ۔

بغاوت د‏‏ی تے جنگ نہروان نو‏‏ں وجود ميں لیانے دا سبب بنا عبدالله اس جنگ ميں ماریا گيا بعد دے ادوار ميں ابن عبدالله بن وهب سبائی اک مرموز تے افسانوی یہودی عبدالله بن سبائی ميں تبدیل ہواا ور “ سبئيہ نامی ” اک جدید مذہبی فرقہ دے بانی دے طور اُتے پہچانا گيا ۔

یہ عبدالله سباء دوم تحریف شدہ افسانوی وی پہلے سيف دے وسط تو‏ں وصایت علی عليہ السلام دے معتقد فرقہ “ سبئيہ ” دا بانی معرفی کيا گيا اس دے بعد زمانہ دے گزرنے دے نال نال لوکاں د‏‏ی زباناں اُتے افواہاں دے ذریعہ تغيرات تے تبدیلياں پيدا کردے ہوئے ‘ سبيئہ ”نام اک فرقہ غالی ---جو علی عليہ السلام د‏‏ی الوہيت دا قائل سی۔- دے بانی دے طور پرنمایاں ہويا س دے بارے ميں روایتاں تے داستاناں ميں وی دن بہ د ن وسعت پيدا ہُندتی گئی تے ا س طرح فرقہ سبئيہ دا افسانہ وجود ميں آگيا۔

کئی ایداں دے لوک وی پيدا ہوئے جنہاں نے انہاں افسانےآں کےلئے اسناد و مآخذ جعل کيتے جيساکہ اساں گزشتہ فصلاں ميں مشاہدہ کيا کہ افسانہ نسناس کيلئے کس طرح محکم تے مضبوط اسناد جعل کيتے گئے سن ۔

اگر سوال کيا جائے کہ : ایہ سب تحریف تے جعل و افسانے کيسے انجام پائے ہيں تے گزشتہ کئی صدیاں دے دوران اکثر علماء و مؤرخين تو‏ں پوشيدہ رہے ہيں ! اس دا جواب ایہ اے کہ اسلام د‏‏ی تریخ ميں مسئلہ تحریف لفظ عبدالله یا “سبئيہ ” تو‏ں مخصوص نہيں اے کہ جدید تے ناقابل یقين ہوئے تے بعيد نظر آئے، بلکہ اسلام د‏‏ی تریخ ميں اس قسم د‏‏ی تحریفات اورتغيرات کثرت تو‏ں ملدے ہيں ،ایتھ‏ے تک کہ بعض علماء نے اس سلسلہ ميں مستقل کتابيں لکھی ہيں کہ اسيں ایتھ‏ے اُتے اپنی گل دے شاہد دے طور اُتے اس لسٹ دے چند نمونے درج کردے ہيں :

١۔ ابو احمد عسکری ( وفات ٣٨٢ هء) نے شرح ما یقع فيہ التصحيف و التحریف(۱) ناں د‏‏ی اک کتاب لکھی اے ۔

ابو احمد عسکری اس کتاب دے مقدمہ ميں کہندا اے : ميں اس کتاب ميں ایداں دے الفاط تے کلمات دا ذکر کردا ہاں جنہاں ميں مشابہت لفظی د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے معنی ميں تحریف و تغيرات ہوئے ہيں ۔

ہور کہندا اے : ميں نے اس تو‏ں پہلے تحریف شدہ لفظاں دے بارے ميں جنہاں دا تشخيص دینا مشکل سی اک وڈی تے جامع کتاب تاليف د‏‏ی تو‏ں کہ اسسلسلہ ميں علمائے حدیث دیاں مشکلاں حل ہوجائيں ۔ اس کتاب ميں راویاں ، اصحاب ، تابعين ، تے ہور افراد دے ناں جنہاں ميں اشتباہ تے تحریف واقع ہوئی اے ذکر کيتے ہيں ليکن اس دے بعد علما ء نے میرے تو‏ں مطالبہ کيا کہ جنہاں تحریفات دے بارے ميں حدیث دے علماء نو‏‏ں احتياج اے انکو انہاں تحریفات تو‏ں جدا کرداں جنہاں د‏‏ی ادب تے تریخ دے علماء نو‏‏ں احتياج اے ميں نے ا ن د‏‏ی درخواست قبول کردے ہوئے انہاں دو حصےآں نو‏‏ں جدا کياا ور ہر حصہ نو‏‏ں اک

____________________

١۔یعنی جس ميں تحریف و تغير واقع ہوئے ا اے اس د‏ی تشریح۔ اس کتاب دا اک نسخہ تحقيق عبدا لعزیز احمد ،طبع مصطفیٰ ، ٣٨٣ هء مؤلف دے پاس موجود اے ۔

مستقل کتاب د‏‏ی صورت ميں تاليف کرکے دو وکھ کتابيں آمادہ کيں ۔ انہاں ميں تو‏ں اک ميں حدیث دے راویاں دے ناواں ميں تحریف درج اے تے دوسرے ميں ادیباں تے مؤرخين د‏‏ی ضرورت دے مطابق تحریف شدہ ناں ہيں ۔

ابو احمد عسکری نے اس کتاب ميں بزرگ علماء جيسے: خليل ، جاحظ، تے سجستانی ، د‏‏ی غلطياں دے بارے ميں اک مستقل باب لکھیا اے اس طرح انساب ميں ہوئی غلطياں نو‏‏ں اک وکھ باب ميں ذکر کيا ا‏‏ے۔

ابو احمد عسکری دے علاو دوسرے دانشوراں نے وی اس موضوع اُتے کتابيں تاليف د‏‏ی ہيں : جيسے:

١۔ ابن حبيب ( وفات ٢ ۴۵ هء) نے قبیلے و انساب دے بارے ميں مشابہ ناواں اُتے اک کتاب لکھی اے ۔

٢۔ ابن ترکمان ( وفات ٧ ۴ ٩ هء ) نے وی قبیلے و انساب دے ناواں دے بارے ميں اک کتاب تاليف د‏‏ی اے ۔

٣۔ آمدی ( وفات ٣٧٠ هء) نے شاعر دے مشابہ ناواں اُتے اک کتاب لکھی اے ۔

۴ ۔ دار قطنی ( وفات ٣٨ ۵ هء) حدیث دے راویاں دے مشابہ ناواں دے بارے ميں کتاب لکھی اے ۔

۵ ۔ ابن الفرضی ( وفات ۴ ٠٣ هء )

٦ ۔ عبدا لغنی ( وفات ۴ ٠٩ هء)

٧۔ابن طحان الخضرمی ( وفات ۴ ١ ۴ هء )

مذکورہ تين دانشوراں نے مشابہ ناں ، القاب ،اور کنيت دے بارے ميں ایہ کتابيں لکھی ہيں ۔

٧۔ ابن ماکولا ( وفات ۴ ٧٨ ئه )نے “ اکمال ” نامی کتاب مشابہ ناں ، القاب تے کنيت دے بارے ميں لکھی اے ایہ معروف تے جامع تراں کتاب اے (۱)

اسی طرح اک دوسرے تو‏ں مشابہ نسبتاں دے بارے ميں بعض علماء تے مؤلفين نے چندکتابيں تاليف د‏‏ی ہيں کہ ا نميں تو‏ں چند لوک دے ناں حسب ذیل ہيں :

مالينی ( وفات ۴ ١٢ هء)

زمخشری ( وفات ۵۴ ٨ هء)

____________________

١۔ اس کتاب د‏‏ی چه جلداں طبع حيدر آباد سال ١٣٨١ ئمؤلف دے کتابخانہ ميں موجود ہيں کہ حرف “ع” تک پہنچدا اے ضرور چند جلداں تے وی ہاں گی ۔

حازمی ( وفات ۵ ٨ ۴ هء(

ا بن باطيش ( وفات ٦۴ ٠ هء(

فرضی ( وفات ٧٠٠ ئه(

ذہبی ( وفات ٧٣٨ هء (

ابن حجر ( وفات ٨ ۵ ٢ ه(

ان علماء دے بعد ، دوسرے مؤلفين نے جو کچھ گزشتہ علماء تو‏ں چھُٹ گيا سی تے انہاں د‏‏یاں کتاباں ميں نہيں آیا تھایا انہاں کتاباں ميں کوئی غلطی رہ گئی سی۔ انہاں دے بارے ميں مستقل کتابيں تتمہ تے ضميمہ دے طورپرلکھی ہيں چنانچہ مندرجہ ذیل لوک نے عبد الغنی د‏‏ی کتاب اُتے تتمہ لکھیا هے ۔

مستغفری ( وفات ۴ ٣ ٦ ئه) “ الزیادات “

خطيب ( وفات ۴٦ ٣ هء) “الموتنف“

ا بن نقطہ -( وفات ٦ ٢٩ هء نے وی “ مستدرک ” نامی اک کتاب نو‏‏ں ابن ماکولا د‏‏ی “

اکمال ” اُتے تتمہ دے طور اُتے لکھیا اے ۔

ابن نقطہ د‏‏ی کتاب اُتے وی درج ذیل مؤلفين نے ضميمے لکھے ہيں ۔

حافظ منصور ( وفت ٦ ٧٧ هء(

ابن صابونی (وفات ٦ ٨٠ ئه(

مغلطای ( وفات ٧ ٦ ٢ هء(

ابن ناصر الدین ( وفات ٨ ۴ ٢ ئه) نے وی اک کتاب بنام ‘ الاعلام بما فی مشتبہ الذهبی من الاوهام ” ذہبی د‏‏ی کتاب اُتے ضميمہ لکھیا اے ۔

ليکن مذکورہ دانشوراں ، مؤلفين تے علماء دے علاوہ ہر دوسرے مؤلفين(۱) تے علماء جو مشابہ ناں ،

____________________

١۔ مانند خطيب کہ اس نے اس سلسلے ميں “ موضح اوهام الجمع وا لتفریق’ نامی اک کتاب تاليف د‏‏ی اے اس دا تين جلداں اُتے مشتمل اک نسخہ مؤلف دے پاس موجود اے تے مانند ناصر الدین کہ اس نے “ مشتبہ ذهبی ” ناں د‏‏ی اک کتاب تاليف د‏‏ی اے دوسرے علماء نے وی اس موضوع اُتے کتابيں لکھی ہيں اس قسم د‏‏یاں کتاباں د‏‏ی بيشتر اطلاع حاصل کرنے کيلئے “ مصحح اکمال ” طبع حيدر آباد دے مقدمہ د‏‏ی طرف رجوع کيا جائے ۔

لفظاں ، تے تحریفات دے بارے ميں کوشش و تلاش تے تحقيق انجام دتی اے اس دے باوجو داسلامی لغات ميں فراوان تحریف شدہ لفظاں و نامو ں دا مشاہدہ ہُندا اے کہ انہاں تمام دانشوراں تو‏ں چھُٹ گئے ہيں جے انہاں د‏‏ی جمع آوری کيت‏ی جائے تاں اک وڈی تے ضخيم کتاب تشکيل پائے گی اس سلسلہ ميں کيا خوب کہیا گيا اے : کم ترک الاول للآخر ، گزشتگان نے نہ جانے کِنے کم انجام نہيں دتے ہيں انہيں مستقب‏‏ل ميں آنے والےآں کيلئے چھڈیا اے تاکہ اوہ انجام دتیاں ۔

گزشتہ مباحث دا خلاصہ

تریخ ميں لفظ “ سبيہ ” دا اک سرسری جایزہ جو کچھ اساں گزشتہ صفحات اورفصلاں ميں ابن سباا ور سبئيہ دے افسانہ دے بارے ميں بيان کيا اس دا خلاصہ حسب ذیل اے : زمان جاہليت تو‏ں دوران حکومت بنی اميہ تک لفظ“ سبئيہ ” سبا بن یشجب و قبيلہ قحطان تو‏ں منسوب افراد اُتے دلالت کردا سی انہاں افراد ميں تو‏ں اک “ عبدالله بن وهب سبائی ” سی جو فرقہ خوارج دا سردار سی ۔

ليکن قبیلے عدناں تے قحطان دے درميان مدینہ وکوفہ ميں اختلاف و عداوت پيدا ہونے دے بعد ، قبیلے عدنان نے اس لفظ دے معنی نو‏‏ں تبدیل کرکے اسنو‏ں قحطانياں د‏‏ی سرزنش دے طور اُتے استعمال کيا تے اسنو‏ں قبيلہ د‏‏ی نسبت دے معنی تو‏ں قبیلے قحطان تے انہاں دے طرفداراں د‏‏ی بد گوئی تے سرزنش دے معنی ميں تبدیل کيا ایہ استعمال تے معنی ميں تغير بنی اميہ د‏‏ی حکومت دے دوران کوفہ ميں انجام پایا ۔

ليکن جدو‏ں اسک‏‏ے بعد سيف دا زمانہ آیا ، تے اس نے شدید خاندانی تعصب ، کفر تے زندقہ دے محرکات دے پيش نظر افسانہ سبئيہ نو‏‏ں جعل کيااور اس افسانہ ميں لفظ سبيہ نو‏‏ں قبيلہ د‏‏ی نسبت دے معنی یا سرزنش دے معنی تو‏ں تبدیل کرکے اک جدید مذہبی فرقہ دے معنی ميں تحریف کيا تے اس مذہب دے بانی نو‏‏ں وی عبدالله سبایمانی ناں دے اک شخص تو‏ں پہچنوایا ۔

فرقہ سبئيہ دے بانی دے ناں “ عبدالله سبا ” نو‏‏ں وی سيف نے اک خوارج دے گروہ دے سرپرست “ عبدالله بن وهب ” دے ناں تو‏ں لے ک‏ے اس ميں اس طرح تحریف د‏‏ی اے جيسا کہ بلاذری ، اشعری ، اورمقریزی دے بيانات تو‏ں اس دا اشارہ ملدا اے ۔

ی ا ایہ کہ اس نے اک افسانہ جعل کياہے تے اپنے افسانہ کيلئے اک ہيرو خلق کيا اے تے اس ہيرو کيلئے بلا واسطہ “ عبدالله بن سبا’ ’ ناں رکھیا اے بغير ا سک‏‏ے کہ اس ناں نو‏‏ں کسی تے ناں تو‏ں ليا یا اقتباس کياہوئے۔

ب ہر صورت “ عبدالله ” دے سلسلہ ميں علی عليہ والسلام و عثمان دے زمانے ميں زندگی کرنے والے عبدالله بن وهب سبائی دے علاوہ کوئی تے حقيقت نہيں اے ۔

سيف دے افسانہ سبئيہ نے دوسری صدی ہجری تے تيسری صدی ہجری دے اوائل ميں عراق دے شہراں ، جيسے : کوفہ ١ بصرہ، بغداد تے اس دے اطراف ميں شہرت پائی ۔ انہاں شہراں ميں ايس‏ے افسانہ دے شہرت پانے دے بعد لفظ “ سبيئہ ” دا اصلی معنی ---اوہی قبيلہ قحطان وسبئی دا انتساب سی ---فراموش کيا گيا تے خاص طور اُتے خود سيف دے اپنے خيالات ميں جعل کيتے گئے ايس‏ے جدید مذہبی فرقہ دے معنی ميں استعمال ہويا۔ ليکن ايس‏ے زمانہ جدو‏ں لفظ “سبئيہ ” کوفہ تے بصرے ميں اس دے جدید معنی ميں منتشر ہويا سی، یمن، مصر تے اندلس ميں اپنے اصلی اورپہلے معنی -- قبيلہ قحطان دے انتساب ---ميں استعمال ہُندا سی --- اس لحاظ تو‏ں دوسری صدی ہجری تے تيسری صدی ہجری دے اوائل ميں لفط “ سبئيہ” دو مختلف تے وکھ وکھ معنی اُتے دلالت کردا سی اسلام دے مشرقی ملکاں تے شہراں ميں جدید مذہبی فرقہ دے معنی ميں تے دوسرے شہراں تے ملکاں ميں قبيلہ د‏‏ی نسبت ميں ا ستعمال ہوتاتھا ۔

اس دے بعد افسانہ “ سبئيہ ” زمانہ دے گزرنے دے نال نال عام لوکاں د‏‏ی زباناں تے افواہاں د‏‏ی شکل اختيار کر گيا تے گلی کوچےآں دے لوکاں دے خرافات اوربيہودگياں تو‏ں مخلوط و ممزوج ہوگيا اس طرح اس ميں وسيع پيمانے اُتے تغيرات تے تبدیلياں رونما ہوئيں تے اس دے نتيجہ ميں اوہی معنی مذہبی فرقہ وی اک خرافات اُتے مشتمل معنی ميں تبدیل ہوگيا تے انہاں لوکاں دے بارے ميں ا ستعمال ہونے لگیا جو علی عليہ السلام دے بارے ميں غلو کرکے انہاں د‏‏ی الوہيت دے قائل سن ۔

اس طرح افسانہ سبئی لفظ “ سبئيہ ” دے اپنے اصلی تے ابتدائی معنی یعنی قبيلہ کينسبت ميں اسلامی معاشرے دے تمام ملکاں تے شہراں ميں منتشر ہونے دے بعد مکمل طورپر فراموشی د‏‏ی نذرہو گيا تے ايس‏ے جدید مذہبی فرقہ دے معنی تو‏ں مخصوص ہوئے ک‏ے صرف انہاں افرادکے بارے ميں استعمال ہونے لگیا جوعلی عليہ السلام د‏‏ی وصایت یاا لوہيت دے قائل ہيں ۔

تریخ ميں لفظ “ عبدالله سبا” دے نشيب و فراز

” عبد الله سبا ” چنانچہ گزشتہ صفحات ميں اشارہ کيا گيا اے کہ ابتداء ميں اس لفظسے علی عليہ السلام دے زمانے ميں ز ندگی کرنے والے تے خوارج دا سردار مقصود سی سيف دے افسانہ سازی تے افسانہ “ سبئيہ” د‏‏ی اشاعت دے بعد “ عبدلله بن وهب ” سبائی فراموش ہوگيا تے لفظ “ عبد الله سبا” یمن تو‏ں آئے ہوئے اک گمنام ، افسانوی تے یہودی شخص دے بارے ميں استعمال ہونے لگیا ايس‏ے د‏‏ی روایتاں دے مطابق ایہ شخص علی عليہ السلام د‏‏ی وصایت دا قائل تھا،ليکن زمانے دے گزرنے دے نال نال افسانہ سبئيہ وکھ وکھ نشيب و فراز

سے دوچار ہواا ور اس افسانہ دے سورما عبدالله بن سبا نے وی قدرتی طورپر توہماندی اوراحساساندی روپ اختيار کر گيا تے علی عليہ السلام د‏‏ی الوہيت دے معتقد فرقہ “ سبئيہ ” نو‏‏ں جعل کرنے والے اک خطرنا‏‏ک غالی تے انتہا پسند شخص کيلئے استعمال ہونے لگیا ۔

____________________

١۔ ابی مخنف عالم کوفی ( وفات ١۵٧ هء) دے ایتھ‏ے اساں افسانہ سبئيہ دے بارے ميں سيف د‏‏ی روایتاں ميں تو‏ں اک روایت پائی کہ اس د‏ی ہور وضاحت کيلئے “ کتاب اک سو پنجاہ جعلی اصحاب ” د‏‏ی جلد اول دے مقدمہ د‏‏ی طرف د‏‏ی رجوع کيا جائے

یہ تغير تے تبدیلياں کدی بعض روایات دے معنی نو‏‏ں سمجھنے ميں اشتباہ دا سبب بندی ہيں مثلاً: عبدالله اوراس دے بارے ميں روایتيں تے تاریخی روداد تے معصومين علی عليہ السلام د‏‏ی احادیث بعض اوقات لفظی غلطياں د‏‏ی وجہ تو‏ں سيف دے جعل کردہ “ عبدالله سبا ” دوم دے بارے ميں تاویل و تطبيق ہويا اے اورا س طرح تاریخی وقائع و مطالب تے معصومين عليہم السلام د‏‏ی بعض احادیث ميں ممزوج ہوک‏ے تریخ و حدیث ميں قہری تحریف رونما ہوئی اے مؤرخين د‏‏ی عدم دقت و تحقيق نہ کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ اشتباہ و تحریف جبری دا سلسلہ،

صدیاں تک رہاہے تے نتيجہ دے طور اُتے اس تحریف نے رفتہ رفتہ تریخ ميں جڑ پھڑ کر حقيقت دا روپ اختيار کرليا اے ایہ اشتباہ تے تحریف فقط ‘ عبدالله سبا ” تے “ سبئيہ ”سے مخصوس نہيں اے بلکہ اسلامی لغات ميں ا یسے ہزاراں دوسرے لفظاں ایداں دے ہی انجام تو‏ں دوچار ہوئے ہيں تے علماء نے وی انہاں دے بارے ميں کتابيں لکھ ک‏ے انہاں پرتحقيق د‏‏ی اے ليکن اسک‏‏ے باوجو دایداں دے دوسرے تحریف شدہ لفظاں د‏‏ی تعداد ہزاراں تک پہنچک‏ی اے جنہاں دے بارے ميں غفلت ہوئی اے تے اوہ انہاں علماء دے قلم تو‏ں چھُٹ کر انہاں د‏‏یاں کتاباں ميں درج نہيں ہوئے ہيں نہ ہی انہاں اُتے تحقيق کيتی گئی اے ۔

دونے تحریف ہيں ، ليکن ایہ کتھے تے اوہ کتھے ؟

سيف د‏‏ی تحریفات وی صرف انہاں ہی دو لفظاں ‘ ‘ عبدالله بن سبا” تے “ سبئيہ’ تک محدود نہيں ہيں بلکہ اس نے اسلام د‏‏ی تریخ ميں بوہت سارے لفظاں ميں تحریف و تبدیلی د‏‏ی اے چنانچہ اساں اسک‏‏ے بہت حصےآں نو‏‏ں اپنی تاليفات ميں ذکر کيا اے سيف دے علاوہ وی بعض دوسرے افراد نے اسلامی لغت ميں کچھ تحریفات ایجاد د‏‏ی ہيں ١ ليکن سيف د‏‏ی تحریفات تے جعليات دوسرےآں د‏‏ی تحریفات و جعليات تو‏ں کافی فرق رکھدی ہيں اس طرح کہ شاید دوسرے اک لفظ با مطلب نو‏‏ں غلطی تو‏ں یا نادانستہ طور اُتے تحریف اس دے بعدابن جوزی وادھا کردے ہوئے کہندا اے : انہاں زندیقاں دا کم ایہ سی کہ اوہ روایات نو‏‏ں گڑهتے سن تے انہيں علمائے حدیث د‏‏یاں کتاباں ميں درج کردے سن علماء وی اس خيال تو‏ں کہ ایہ احادیث انہاں د‏‏ی اپنی ہيں انہاں سب نو‏‏ں اپنی روایتاں دے ضمن ميں نقل کردے سن ۔

یا اک حقيقت نو‏‏ں نہ سمجھدے ہوئےتبدیل کرداں ، ليکن سيف ہميشہ عمداً تے خاص محرک و مقصد دے پيش نظر تحریف تے جعل دا کم انجام دیندا اے اس خطرنا‏‏ک عمل تو‏ں اس دا مقصد ا س صحيح تریخ نو‏‏ں آلودہ کرکے اس د‏ی بنياداں کوکهوکهلاو متزلزل کرنا اے ۔ اس ميں اس دا محر ک زندیق ہونا تے شدید خاندانی تعصب اے دوسرا تفاوت ایہ اے کہ: اوہ خلفاء ، قدرتمنداں دے نفع ميں اورعام لوکاں د‏‏ی پسند دے مطابق اسلام د‏‏ی تریخ ميں تحریف تے جعل انجام دیتاہے ۔

اس طرح اوہ تمام ادوار ميں اپنے افسانےآں تے جھوٹھ نو‏‏ں رونق بخشنے ميں کامياب ہويا اے ۔ ايس‏ے رویہ نو‏‏ں اختيار کرنے د‏‏ی وجہ سے:

____________________

٣٧ ۔ ٣٨ ميں کہندا اے : ابن ابی العوجا ملحد ، حماد بن سلمہ دا منہ بولا / ١۔ ابن جوزی اپنی کتاب “ موضوعات ” ( ١بيٹا تے تربيت یافتہ سی ۔ اوہ جھوٹی احادیث گڑه ليتا سی ۔ انہيں چالاکی تو‏ں تے چوری چهپے حماد د‏‏ی کتاب ميں وارد کردا سی جدو‏ں کوفہ دے گورنر محمد بن سليمان نے اسنو‏ں گرفتار کيا تے حکم دیاکہ اس دا سر قلم کيا جائے اورجب اسنو‏ں اپنی موت دے بارے ميں یقين پيدا ہويا تاں صراحت تو‏ں کہیا: خداکی قسم ميں نے چار ہزار حدیث خود جعل د‏‏ی ہيں تے انہيں آپ دے صحيح احادیث ميں ملیا دتا اے ۔

ا ولاً: سيف د‏‏ی روایتاں نے صاحبان اقتدار تے وقت د‏‏ی حکومتاں ميں رونق بازار تے سرگرم طرفدارپيدا کيتے تے لوکاں ميں ایہ روایتيں مورد استقبال قرار پاکر رواج تے اشاعت پاگئی ہيں ۔

ثانياً : سبئيہ دے بارے ميں سيف دے جعليات علماء تے دانشوراں تو‏ں پوشيدہ تے ناشناختہ رہے ہيں اس طرح اس دے دوسرے جعليات تے خيالی افسانے ،سيکڑاں اصحاب تے حدیث دے راوی شاعر وی انہاں علماء د‏‏ی نظر ميں حقيقت تے صحيح صورت ميں رونما ہوئے ہيں ۔

ابن سبا تے سبئيہ دے بارے ميں شيعاں د‏‏ی روایتيں

عبدالله بن سبا تے سبئيہ دے ناں اُتے جو روایتيں و مطالب اہل سنت د‏‏یاں کتاباں ميں ائی ہيں ، انہاں دے بارے ميں جس طرح گزشتہ صفحات ميں بيان ہوئے ا ، پہلے سيف نے انہيں جعل کيا اے فیر افواہ د‏‏ی صورت ميں لوکاں ميں پهيل گئی ہيں انہاں علماء تے مؤرخين نے وی انہيں سيف تے لوکاں د‏‏ی افواہاں تو‏ں لے ک‏ے اپنی کتاباں ميں درج کيا اے ۔

ليکن جو روایتيں اس بارے ميں شيعاں دے ائمہ اہل بيت“ عليہم السلام ” تو‏ں اسيں تک پہنچی ہيں اس سلسلے ميں اسيں پہلے ایہ کہنا چاہندے ہيں کہ اسيں اُتے دقيق علمی بحث و تحقيق دے بعد ثابت ہويا اے کہ اسلام د‏‏ی تریخ ميں قطعی طور اُتے کوئی شخص بنام عبدالله بن سبا تے گروہ و فرقہ بنام “ سبئيہ ” حقيقت ميں وجودنہيں رکھدا سی اک یا دو روایتاں ميں کسی غير موجود دے بارے ميں ناں آنے تو‏ں اسنو‏ں موجودکانام نہيں دتا جا سکدا اے تے ایکغير موجود نو‏‏ں وجود نہيں بخش سکدا اے اس بنا اُتے جو وی روایت ائمہ اہل بيت عليہم السلام دے ناں اُتے عبدالله سبا دے بارے ميں شيعی کتاباں ميں ائی اے ، جے اس روایت ميں ذکر ہوئے مطالب عبدالله بن وهب سبائی ---اسلام د‏‏ی تریخ ميں جس دا وجود سی تے امام علی عليہ السلام دے زمانہ ميں زندگی بسر کردا سی۔-- تو‏ں تطبيق کردے ہيں تاں ایداں دے مطالب دے صحيح تے حقيقی ہونا دا احتمال اے ، جيسے : ابن سبا دا امير المومنين دا آسمان د‏‏ی طرف دعا کيلئے ہتھ اٹھانے اُتے اعتراض د‏‏ی روایت یا عبدالله بن سباکو مسيب دے ذریعہ علی ابن ابيطالب عليہ السلام دے حضور لیانے د‏‏ی روائداد یا اس روایت دے مانند کہ جس کہ بارے ميں کہیا جاندا اے کہ علی ابن ابيطالب عبدالله بن سبا د‏‏ی طرف تو‏ں مشکل ميں سن ۔

اس قسم د‏‏ی روایتيں جو عبدالله بن وهب سبائی د‏‏ی زندگی تے روش تو‏ں تطبيق کردی ہيں سب صحيح تے حقيقی ہوسکدی ہيں ۔

ليکن ہر اوہ روایت جو عبدالله بن وهب د‏‏ی زندگی تے روش تو‏ں تطبيق کردی اے اوہ صحيح تے حقيقی نہيں ہوسکدی تے اوہ جھوٹھ دے علاوہ کچھ نہيں اے کہ اسنو‏ں گمنام ہتھو‏ں نے جعل کرکے ائمہ اہل بيت تو‏ں جھوٹی نسبت دیدی اے ، شيعہ کتاباں ميں انہيں درج کيا گيا اے تو‏ں کہ انہيں بيشتر اشاعت مل سک‏‏ے تے عوامی سطح اُتے قابل قبول قرار پائيں ليکن “

عبدلله بن سبا ’ نامی شخص یا قعقاع اورا سی دے خلق کيتے گئے دوسرے افراد کدی صحيح نہيں ہوسکدے ہيں ۔

ایہی وجہ اے کہ ‘ سبئيہ” دے بارے ميں روایتاں د‏‏ی شناخت کيلئے جو کلی قواعدا ور معيار ساڈے ہتھ آیا اے اوہ ایہ اے کہ انہاں روایتاں ميں تو‏ں جو وی راوی قبيلہ قحطان ---جنہيں سبئيہ وی کہندے اے ---سے تطبيق کرے اس ميں صحيح تے واقعی ہونے دا امکان موجود اے ورنہ صحيح نہيں ہوسکدی اے کياں کہ قحطان دے علاوہ اسلام ميں سبئيہ ناں دا کوئی فرقہ وجود نہيں رکھدا سی تاکہ اس تو‏ں مربوط مطالب تے روایتيں صحيح ہوسکيں ۔

ان تمام تحقيقات تے جانچ پڑتال دے بعد کہ اساں حقائق نو‏‏ں جھوٹھ تے کذب تو‏ں جداکرنے ميں جو تلاش تے کوشش کيتی اے جے فیر وی کوئی شخص ابن سبا ، سبئيہ تے سيف د‏‏ی دوسری جعليات و تحریفات دے بارے ميں جنہيں اساں اپنی اس کتاب ميں ذکر کيا اے ، اسنو‏ں قبول کرنا پسند نہ کرے تے اس دے تمام منحرف انگيز تے خرافات اُتے مشتمل افسانےآں اُتے ایمان لیانا چاہے تاں اس د‏ی مثال انہاں بوڑهی عورتاں د‏‏ی جيسی اے جو خرافات اُتے مشتمل افسانےآں اُتے اعتقاد رکھدی ہيں ۔

ایتھ‏ے اُتے اسيں سيف دے اپنے ذہن ميں جعل کيتے گئے عبدالله بن سبا و سبئيہ تے دوسرے افسانوی سورماواں تے افسانےآں دے بارے ميں اپنی گل کاخاتمہ کردے ہيں تے بار گاہ الٰہی تو‏ں دست بہ دعا ہيں کہ علماء نو‏‏ں ایہ توفيق عنایت فرمائے تو‏ں کہ اوہ اسلامی حقائق نو‏‏ں افسانوی تے خرافات تو‏ں جلد از جلد جدا کرن ۔

والله ولی التوفيق وهو حسبناو نعم الوکيل

اس حصہ دے مآخذ

١۔ خمسون و مائة صحابی مختلق ، تيسرا مقدمہ ، طبع بغداد ٢۔ عبدالله بن سبا ، جلد اول ، حصہ سقيفہ ٣۔ نقش عائشہ جلد دوم ، عائشہ در دوران علی عليہ السلام ۵ ٢ ۔ ١ ۵ ٣١ ، حکومت علی دے دوران وقائع / ۴ ۔ تریخ ابن اثير : ٢

۵ ۔ وقعة صفين : نصر بن مزاحم ١٢

٦ ۔ نہج البلاغہ خطبہ نمبر : ١ ٦ ٧

٧۔ نہج البلاغہ خطبہ نمبر ٣٣

٨۔ نہج البلاغہ خطبہ نمبر ٣ ٦

کتاب دے منابع و مآخذ د‏‏ی لسٹ

١۔ الآثار الباقيہ عن قرون الخالية :تاليف، ابو ریحان محمد بن احمد بيرونی خوارزمی( ٣ ٦ ٢ ۔

۴۴ ٠ ه) ( ٩٧٣ ۔ ١٠ ۴ ٨ ء) طبع لایپزیک ١٩٣٢ ءء۔

٢۔ الاحکا‏م السلطانيہ: تاليف ، قاضی ابو یعلی محمد بن حسيں فراء حنبلی مشہور بہ ماوردی ( ٣٨٠ ۔ ۴۵ ٨ ه)( ٩٩٠ ۔ ١٠ ٦٦ ء) تصحيح ، محمد حامد فقی ، طبع مصطفیٰ حلبی (

١٣ ۵٦ ئه)۔

٣۔ الاخبار الطوال : تاليف ، ابو حنيفہ احمد بن داودبن ونند دینوری ، ( ۔ ٢٨٢ ه) ( ۔

٨٩ ۵ ء ) طبع وزارة الثقافة و الارشاد مصر، ( ١٩ ٦ ٠ ء(

۴ ۔ الاستيعاب فی معرفة الاصحاب : تاليف ابو عمر یوسف بن عبدالله مشہور بہ ابن عبد البر نمری قرطبی اشعری ( ٣ ٦ ٨ ۔ ۴٦ ٣ یا ۴٦ ٠ ه) ( ٩٧٩ ۔ ١٠٧١ م) طبعمصر ، سال ١٣ ۵ ٨ ه تے طبع حيدر آباد، ١٣٣ ٦ ه(

۵ ۔ اسد الغابة ، تاليف ،عز الدین علی بن محمد بن محمد بن عبد الکریم شيبانی جزری مشہور بہ ابن اثير ، ( ۵۵۵ یا ۵۵ ٠ ۔ ٦ ٣٠ ه) ( ١١ ٦ ٠ ۔ ١٢٣٢ ء) طبع قاهرہ ، سال ٢٣٨٠ ه ۔

٦ ۔ الاصابہ فی تمييز الصحابہ : تاليف ابو الفضل شهاب الدین احمد بن علی بن محمد کنانی عسقلانی مصری شافعی معروف بہ ابن حجر ، ( ٧٧٣ ۔ ٨ ۵ ٢ ه ) ( ١٣٧٢ ۔ ١ ۴۴ ٩ م) طبع مصر ١٣ ۵ ٨ ه۔

٧۔الاعلام : تاليف ، خير الدین مشہور بہ زرکلی ،معاصر ، طبع سال ١٣٧٣ ۔ ١٣٧٨ ه ) (

١٩ ۵۴ ۔ ١٩ ۵ ٩ ء)پریس کوستاتسوماس۔

٨۔ الاغانی : تاليف ابو الفرج علی بن حسين بن محمد بن موسی مروانی ( ٢ ۴ ٨ ۔ ٣ ۵٦

ه) ( ٨٩٧ ۔ ٩ ٦ ٧ ء ) طبع مصر ( ١٣٢٣ ءء(

٩۔ ا لامامة و السياسة یا تریخ الخلفاء : تاليف ابن قتيبہ ابو محمد عبدا لله بن مسلم دینوری ( ٢١٣ ۔ ٢٧ ٦ یا ٢٧١ ه) ( ٨٢٧ ۔ ٨٩٩ ء ) ۔اور چونکہ کچھ لوکاں نے مولف د‏‏ی جانب اس کتاب د‏‏ی استناد ميں شک کيا اے ايس‏ے لئے اساں صرف کتاب تو‏ں نقل نہيں کيا اے بلکہ دوسری معتبر کتاباں ميں اس د‏ی تائيد وی ملی ا‏‏ے۔

١٠ ۔ امتاع الاسماع : تاليف تقی الدین احمد بن علی بن عبدالقادر بن محمد شافعی ١٣ ٦ ٧ ۔ ١ ۴۴ ١ ء) طبع مصر پریس لجنة التاليف ( ١٩ ۴ ١ ءء)۔ )( مشہور بہ مقریزی ( ٧ ٦ ٩ ۔ ٨ ۴۵

١١ ۔ انساب الاشراف : تاليف بلاذری ابو جعفر احمد بن یحيی بن جابر بغدادی (وفات ٢٧٩

ءء ) ( ٨٩٢ ءء) ، طبع مصر دار المعارف مصر ١٩ ۵ ٩ ء(

١٢ ۔ ایضاح المکنون : کشف الظنون ملاحظہ ہوئے۔

١٣ ۔بخاری ، صحيح بخاری ملاحظہ ہوئے۔

١ ۴ ۔ البدء و التریخ: تاليف ابو زید احمد بن سہل بلخی ( ٢٣ ۵ ۔ ٣٢٢ ه) ( ٨ ۴ ٩ ۔ ٩٣ ۴ ء )

طبع پيرس ( ١٩٠١ ۔ ١٩٠٣ ء ) البتہ کچھ علماء محمد بن طاهر مقدسی ( ۴۴ ٨ ۔ ۵ ٠٧ ه ) ( ١٠ ۵٦ ۔

١١١٣ ء) نو‏‏ں کتاب دا مؤلف جاندے ہيں ۔

١ ۵ ۔ تاج العروس فی شرح القاموس : تاليف محمد بن محمد بن محمد مقلب بہ مرتضی واسطی زبيدی حنفی ( ١١ ۴۵ ۔ ١٢٠ ۵ ه ) ( ١٧٣٢ ۔ ١٧٩١ ء ) طبع اول۔

١ ٦ ۔ الکامل فی التریخ معروف بہ تریخ ابن اثير : تاليف ابن اثير صاحب اسد الغابہ طبع قاهر ہ ١٣ ۴ ٧ ۔ ١٣ ۵٦ ه ، ایضاً طبع قاهرہ ، ١٢٩٠ ۔ ١٣٠٣ ه

١٧ ۔ العبرمعروف بہ تریخ ابن خلدون : تاليف ابو زید عبدالرحمن بن محمد بن خلدون مالکی شبيلی مغربی حضرمی ( ٧٣٢ ۔ ٧٠٨ ه ) ( ١٣٣٢ ۔ ١ ۴ ٠ ٦ ء ) پریس مطبعة النهضہ مصر (

١٣ ۵۵ ه(

١٨ ۔ نزهة النواظر معروف بہ تریخ ابن شحنہ : تاليف محمد بن محمد بن محمد مشہور بہ ابن شحنہ حنفی ( ٧ ۴ ٩ ۔ ٨١ ۵ ه) ( ١٣ ۴ ٨ ۔ ١ ۴ ١٢ ء) طبع قاهرہ ( ١٢٩٠ ۔ ١٣٠٣ ه ) ۔

١٩ ۔ تریخ مدینة دمشق ، معروف بہ تریخ ابن عساکر: تاليف ابو القاسم علی بن حسين بن هبة الله دمشقی مشہور بہ ابن عساکر ( ۴ ٩٩ ۔ ۵ ٧١ ه) ( ١١٠ ۵ ۔ ١١٧ ٦ ء ) جلد ا و ٢ طبع مجمع علمی دمشق۔

٢٠ ۔ البدایة و النهایة ، مشہور بہ تریخ ابن کثير: تاليف عماد الدین ابو الفداء اسماعيل بن عمرو بن کثير قرشی دمشقی بصری ، شافعی ( ٧٠٠ یا ٧٠١ ۔ ٧٧ ۴ ه ( ١٣٠١ ۔ ١٣٧٣ ء ) طبع مطبعہ السعادة ۔

٢١ ۔ المختصر فی اخبار البشر ،مشہور بہ تریخ ابوالفداء : تاليف عماد الدین اسماعيل بن علی بن محمود شافعی مشہور بہ ابو الفداء صاحب حماة ( ٦ ٧٢ ۔ ٧٣٢ ه ) ( ١٢٧٣ ۔ ١٣٣١ ء(

٢٢ ۔ تریخ الادب العربی : تاليف: نيکلسن ، طبع کمبریج ٢٣ ۔ تریخ الاسلام الکبير: تاليف شمس الدین ابو عبدالله محمد بن احمد بن عثمان بن قایماز ترکمانی مصری شافعی مشہور بہ ذهبی ٦ ٧٣ ۔ ٧ ۴ ٨ ه ) ( ١٢٧ ۴ ۔ ١٣ ۴ ٨ ء ) طبع قاهرہ (

١٣ ٦ ٧ ه(

٢ ۴ ۔ تریخ الاسلام السياسی ،طبع اول مصر تاليف ڈاکٹر حسن ابراہيم حسن ( پی ، ایچ ،

ڈی ، فلسفہ و اخلاق (

٢ ۵ ۔ تریخ الکبير بخاری: تاليف ابو عبد بالله محمد بن اسماعيل بن ابراہيم ( ١٩ ۴ ۔ ٢ ۵٦ ه )

٨١٠ ۔ ٨٧٠ ء ) طبع حيدر آبار ١٣ ٦ ١ ه۔اس کتاب ميں مولف نے موثق تے ضعيف راویاں نو‏‏ں جمع )

کيا ا‏‏ے۔

٢ ٦ ۔ تریخ بغداد :تاليف احمد بن علی بن ثابت ، مشہور بہ خطيب بغدادی ( ٣٩٢ یا ٣٩١ ۔

۴٦ ٣ ه) ( ١٠٠٢ ۔ ١٠٧١ ء ) طبع مصر۔

٢٧ ۔ تریخ الخميس : تاليف شيخ حسين بن محمد بن حسن دیار بکری مالکی ( وفات ) ٩ ٦٦

٢٨ ۔ تریخ الخلفاء ،معروف بہ تریخ سيوطی : تاليف جلال الدین عبدالرحمن ابو بکر ناصر الدین محمد شافعی مشہور بہ سيوطی ( ٨ ۴ ٩ ۔ ٩١١ ه) ١ ۴۴۵ ۔ ١ ۵ ٠ ۵ طبع مصر ١٣ ۵ ١ ء ٢٩ ۔ تریخ الامم و الملوک مشہور بہ تریخ طبری: تاليف ابو جعفرمحمد بن جریر ابن یزید ٢٢ ۴ ۔ ٣١٠١ ه ) ( ٨٣٩ ۔ ٩٢٣ ه ) طبع لدن ، پریس حسينيہ مصر ( ١٣٢ ۴ ه ( طبری ٠

٣٠ ۔ تریخ یعقوبی : تاليف احمد بن ابی یعقوب اسحاق بن جعفر اخباری مشہور بہ یعقوبی و ابن واضح (وفات ٢ ۴ ٨ ۔ه)( ٨٩٧ ) طبع نجف ( ١٣ ۵ ٨ ) طبع دار صادر بيروت، سال ١٣٧٩ ه( )

٣١ ۔ تجرید اسماء الصحابہ : تاليف ذهبی صاحب اسلام د‏‏ی تریخ ، طبع حيدر آباد ( ١٣ ۴ ٢ ه(

٣٢ ۔ تذکرہ خواص الامة معروف بہ تذکرہ سبط ابن جوزی: تاليف ابو مظفر شمس الدین یوسف بن قزاوغلی بن عبدالله بغدادی حنفی مشہور بہ سبط ابن جوزی( ۵ ٨١ یا ۵ ٨٢ ۔ ٦۵۴ ه)

١١٨ ۵ ۔ ١٢ ۵٦ ء) طبع نجف سال ١٣ ٦ ٩ ه۔

٣٣ ۔ تلخيص مستدرک حاکم: تاليف ذهبی صاحب تریخ الاسلام ، طبع حيدر آبا ( ١٣ ۴ ٢ ه(

٣ ۴ ۔ تلخيص معالم دار الهجرة : تاليف زین الدین ابو بکر بن حسين بن عمر مراغی ٧٢٧ یا ٧٢٩ ۔ ٨١ ٦ ه ( ١٣٢٧ ۔ ١ ۴ ١ ۴ ء ) طبع سال ١٣٧ ۴ ه تحقيق محمد عبدالجواد اصمعی۔

٣ ۵ ۔ التمهيد : تاليف ابو بکر محمد بن طيب بن محمد بصری اشعری مشہور بہ باقلانی (

٣٣٨ ۔ ۴ ٠٣ ه) ٩ ۵ ٠ ۔ ١٠١٣ ء ۔

٣ ٦ ۔ التمهيد و البيان فی مقتل الشہيد عثمان : تاليف ابو عبدا لله محمد بن یحيی بن محمد اشعری مالکی اندلسی مشہورر بہ ابن ابوبکر ( ٦ ٧ ۴ ۔ ٧ ۴ ١ ه ) ١٢٧ ۵ ۔ ١٣ ۴ ٠ م(

٣٧ ۔ التنبيہ و الاشراف : تاليف ابو الحسن علی بن الحسين شافعی ( ٣ ۴۵ ئيا ٣ ۴٦ هء ٩ ۵٦ ءء طبع مصر تصحيح صاوی ۴ ٨ ۔ رہتل تریخ ابن عساکر : تاليف عبدالقادر بن احمد بن بدران ١٣ ٦٦ هء ٩٢٧ ءء طبع اول دمشق ١٣٢٩ ه۔

٣٩ ۔ رہتل الرہتل : تاليف ابن حجرمعروف بہ صاحب اصابہ ، طبع حيدر آباد ( ١٣٢ ۵ ۔

١٣٢٧ ه(

۴ ٠ ۔ تيسير الوصول الی جامع الاصول : تاليف وجيہ الدین ابو عبدالله عبدالرحمن بن علی ١ ۵ ٣٨ یا ١ ۵ ٣٧ ء ) ، ١ ۴٦ ١ ) بن محمد مشہور بہ ابن الدیبع شيبانی زبيدی شافع ۔ ( ٨ ٦٦ ۔ ٩ ۴۴

طبع مصر ،سال ١٣ ۴٦ ه

۴ ١ ۔ الجرح و التعدیل : تاليف ابو محمد عبدالرحمن بن ابی حاتم بن محمد ( ٢ ۴ ٠ ۔ ۴ ٢٧ ه)

٨ ۵۴ ۔ ٩٣٨ ء ء) طبع حيدرآباد سال ١٣٧٢ ه )

۴ ٢ ۔ الحضارة الاسلامية : تاليف مشتخبرشناس آدم متن ترجمہ بہ عربی بقلم عبدالهادی ابوربدہ طبع دوم پریس لجنة التاليف و الترجمہ و النشر قاهرہ ، سال ١٣ ٦٦ هء۔

۴ ٣ ۔ خصائص : خصائص الکبری : تاليف سيوطی صاحب تریخ الخلفاء ، طبع حيدرآباد ١٣١٩ هء۔

۴۴ ۔ خلاصة رہتل الکمال فی اسماء الرجال : تاليف صفی الدین احمد بن عبدالله خزرجی انصاری ( ٩٠٠ وفات ٩٢٣ ئه دے بعد) ( ١ ۴ ٩ ۵ ۔ ١ ۵ ١٧ ء ) کتاب د‏‏ی تاليف دا سال ٩٢٣ ه سی طبع قاهرہ ١٣٢٣

۴۵ ۔ خطط مقریزی: تاليف صاحب امتاع الاسماع ،طبع مصر۔

۴٦ ۔ دائرة المعارف الاسلاميہ: تاليف ، مشرق شناس، هوٹسمان ویشنگ،آرنالڈ وبرونسال ، ہيفن ، و شادہ ، وباسہ ، ہارٹمان، جيب ، انسائکلوپيڈیا اصل ميں انگلش ، جرمنی تے فرانسيسی بولی ميں تاليف کيتی گئی اے تے اس دے بعد مصری استاداں محمد ثابت تے احمد شنتاوی ، ابراہيم زکی خورشيد تے عبدالحميد یونس نے اکتوبر ١٩٣٣ ءء تو‏ں اس دا عربی بولی ترجمہ شروع کيا ، اساں اس کتاب دا انگلش ایڈیشن ملاحظہ کيا ا‏‏ے۔

۴ ٧ ۔ دائرة المعارف القرن العشرین مشہور بہ دائرة المعارف فرید وجدی: تاليف محمد فرید مصطفیٰ وجدی ( ١٢٩٢ ۔ ١٣٧٣ ه ) ( ١٨٧ ۵ ۔ ١٩ ۵۴ م) طبع اول مصر۔

۴ ٨ ۔ دلائل النبوة : تاليف حافظ ابو نعيم احمد بن عبدالله اصفہانی ( ٣٣ ٦ یا ٣٣ ۴ ۔ ۴ ٣٠ ه )

٩ ۴ ٣ ۔ ١٠٣٨ ) طبع حيدر آباد ( ١٣٢٠ ه(

۴ ٩ ۔ الدولة العربية و سقوطها: تاليف یوليوس و لهاوزن ، ترجمہ عربی بہ قلم ڈاکٹر یوسف العش طبع مطعة الجامة السوریة دمشق ( ١٣٧ ٦ ۔ ٩ ۵٦ ءء(

۵ ٠ ۔ الذریعة الی تصانيف الشيعة : تاليف شيخ محمد محسن الطهرانی ( حاج شيخ آغا بزرگ تہرانی) طبع اول نجف ، طهران ۵ ١ ۔ ذیل کشف الظنون : تاليف صاحب هدیة ، طبع استنبول ( ١٣ ٦۴ ه ١٣ ۴۵ ء(

۵ ٢ ۔روضة الصفا:تاليف مير خواند محمد بن خاوند شاہ بن محمود شافعی( وفات ٩٠٣ ه )

١ ۴ ٩٧ ء( )

۵ ٣ ۔ الریاض النضرة : تاليف احمد بن عبدالله بن محمد شافعی مشہور بہ محب الداں طبری ( ٦ ١٠ یا ٦ ١ ۴ یا ٦ ١ ۵ ۔ ٦ ٩ ٦ ه ) ( ١٢١٨ ۔ ١٢٩ ۵ ء(

۵۴ ۔ السقيفة و فدک ، معروف بہ سقيفة جوہری : تاليف ابو بکر احمد بن عبدالعزیز جوہری ، ١٠٩ / بحار ميں ج ٨

۵۵ ۔ السنة و الشيعة : تاليف سيد محمد رشيد رضا ابن علی بن رضا قلمونی مصری بغدای الاصل ( ١٣٨٢ ۔ ١٣ ۵۴ ه ) ( ١٨ ٦۵ ۔ ١٩٣ ۵ ء(

۵٦ ۔ سنن ابن ماجہ: تاليف ابو عبدالله محمد بن یزید بن عبدالله بن ماجہ قزوینی ( ٢٠٩ ۔

٢٧٣ ه ) ( ٨٢ ۴ ۔ ٨٨٧ م ) چاپ قاهرہ ( ١٣٧٣ ه ) تصحيح محمد فؤاد عبدالباقی۔

۵ ٧ ۔ سنن ابو داود سجستانی : تاليف سليمان بن اشعث بن اسحاق بن بشير بن شداد ازدی حنبلی جوکہ حفاظ حدیث سی ، ( ٢٠٢ ۔ ٢٧ ۵ ه ) ٨١٧ ۔ ٨٨٩ ء ) طبع لکھنو ( ١٣٢١ ه(

۵ ٨ ۔ صحيح ترمذی معروف بہ سنن ترمذی : تاليف محمد بں عيسی بن سورة سلمی (

٢١٠ ۔ ٢٧٩ ه ) ، ( ٨٢ ۵ ۔ ٨٩٢ ه ) طبع بولاق ١٢٩٢ ۔ و طبع المطبعة المصریة ( ١٣ ۵ ٠ ۔ ١٣ ۵ ٢ ه(

۵ ٩ ۔ سنن دارمی : تاليف ابو محمد عبدالله بن الرحمن دارمی ( ١٨١ ۔ ٢ ۵۵ ه) ( ٧٩٧ ۔ ٨ ٦ ٩

ء ) طبع مطبعہ اعتدال دمشق شام سال ١٣ ۴ ٩ ۔

٦ ٠ ۔ السيادة العربية و الشيعة و الاسرائيليات : تاليف مشرق شناس فان فلوٹن ، عربی ترجمہ ڈاکٹر حسن ابراہيم حسن دے قلم تو‏ں طبع اول مصر سال ١٩٣ ۴ ءء۔

٦ ١ ۔ السيرة الحلبية : انسان العيون فی سيرة الامين و المامون : تاليف علی بن برهان الدین حلبی شافعی ( ٩٨ ۴ ۔ ١٠ ۴۴ ه ) ( ١ ۵٦ ٧ ۔ ١ ٦ ٣ ۵ ء ) طبع مصر ( ١٣ ۵ ٣ ه(

٦ ٢ ۔ السيرة النبویة : تاليف احمد بن زینی دحلان مکی شافعی ( ١٢٣١ ۔ ١٣٠ ۴ ه ) (

١٨١ ٦ ۔ ١٨٨ ٦ ء) ، تریخ تاليف ( ١٢٧٨ ه (

٦ ٣ ۔ شذرات الذهب : تاليف عبدالحی بن احمد بن محمد دمشقی حنبلی مشہور بہ ابن ١٠٨٩ ه) ( ١ ٦ ٢٣ ۔ ١ ٦ ٧٩ ء) طبع مصر سال ١٣ ۵ ٠ ۔ ١٣ ۵ ١ ه( ، العماد ( ١٠٣٣

٦۴ ۔ شرح ابن ابی الحدید : تاليف عزالدین ابو حامد عبدالحميد بن هبة الله محمد مدائنی معتزلی مشہور بہ ا بن ابی الحدید ( ۵ ٨ ٦ ۔ ٦۵۵ ه ) ( ١١٩٠ ۔ ١٢ ۵ ٧ ء ) طبع اول مصر مطبعہ الحلبی مصر و طبع دوم تحقيق ابوالفضل ابراہيم ( ١٩ ۵ ٩ ۔ ١٩ ٦ ٣ ء) ۴٦ و چاپ سنگی ایران۔

٦۵ ۔ صحيح بخاری : تاليف صاحب کتاب مشہور بہ تریخ بخاری ، طبع مصر ( ١٣٢٧ ء(

٦٦ ۔ صحيح ترمذی : سنن ترمذی ٢٠ ٦ ٧ ۔ صحيح مسلم : تاليف ابو الحسين مسلم بن حجاج قشيری نيشاپوری ( ٢٠ ٦ ی ۴

۔ ٢ ٦ ١ ه ) ( ٨١٠ ۔ ٨٧ ۵ ء ) طبع مصر سال ١٣٣ ۴ ه۔

٦ ٨ ۔ صفة الصفوة : تاليف ابی الفرج عبدالرحمان بن علی بن محمد بکری حنبلی مشہور بہ ابن جوزی ( ۵ ١٠ ۔ ۵ ٩٧ ه ) ( ١١١ ٦ ۔ ١٢٠١ ) طبع حيدر آباد ( ١٣ ۵ ٧ ه(

٦ ٩ ۔ کتاب الصفين : تاليف نصر بن مزاحم بن سيار منقری کوفی ( ٢١٢ ه ) ( ٨٢٧ ء ) طبع مصر۔ ٧٠ ۔ طبری: تریخ طبری ٧١ ۔ طبقات ابن سعد: کتاب طبقات صحابہ و تابعين : تاليف ابو عبدالله محمد بن سعد بن منيع زهری بصری ( ١ ٦ ٨ ۔ ٢٣٠ ه ) ( ٧٨ ۴ ۔ ٨ ۴۵ ء) طبع بيروت ١٣٧ ٦ ۔ ١٣٧٧ ه ) طبع لنڈن۔

٧٢ ۔ طبقات شافعيہ کبری: تاليف : تاج الدین عبدالوهاب بن علی بن عبدالکافی شافعی مشہور بہ سبکی ( ٧٢٧ یا ٧٢٨ ۔ ٧١١ ه ) ( ١٣٢٧ ۔ ١٣٧٠ ء ) طبع اول مصر پریس حسينيہ سال ١٣٢ ۴ ه ۔

٧٣ ۔ عایشہ و سياست : تاليف سعيد افغانی ( معاصر ) طبع قاهرہ ، پریس لجنة التاليف و النشر (سال ١٩ ۴ ٧ ء )۔

٧ ۴ ۔ العقد الفرید: تاليف شہاب الدین احمد بن محمد بن عبد ربہ اندلسی مروانی مالکی (

٣٢٨ ه ) ( ٨ ٦ ٠ ۔ ٩ ۴ ٠ ء ) طبع مصر ( ١٣٧٢ ه( ) ٢ ۴٦

٧ ۵ ۔ عقيدة الشيعہ : تاليف دوایٹ ،م، دونولڈسن ، عربی ترجمہ عبدالمطلب ، طبع پریس سعادت قاہرہ ( ١٣ ٦۵ ۔ ١٩ ۴۵ ء(

٧ ٦ ۔ عيون الاثر: تاليف، فتح الدین ابوالفتح محمد بن محمد بن محمد بن عبدالله شافعی ١٢٧٣ م) پریس - ٦ ٧١ ه/ ١٣٣ ۴ - یعمری اندلسی اشبيلی مصری مشہور بہ ابن سيد الناس ( ٧٣ ۴

قدسی قاہرہ ١٣ ۵٦ ه

، ٧٧ ۔ فتوح البلدان: تاليف بلاذری صاحب انساب الاشراف ، طبع مصر، سال ١٣١٩

٧٨ ۔ فجر الاسلام : تاليف احمد امين مصری ( ١٢٩ ۵ ۔ ١٣٧٣ ه ) ( ١٨٧٨ ۔ ١٩ ۵۴ ء)، طبع لجنة التاليف و النشر قاہرہ ، ١٩ ٦۴ ۔

٧٩ ۔ لسٹ ابن ندیم ، فوز العلوم : تاليف ابوا لفرج محمد بن اسحاق بن ابی یعقوب ندیم معتزلی ( ۴ ٣٨ ه ) ( ١٠ ۴ ٧ ء ) طبع مصر ١٣ ۴ ٨ ۔

٨٠ ۔ القاموس ، القاموس المحيط : تاليف ، مجد الدین ابو طاهر محمد بن یعقوب بن محمد شيرازی شافعی مشہور بہ فيروز آبادی ( ٧٢٩ ۔ ٧١٧ ه ) ( ١٣٢٩ ۔ ١ ۴ ١ ۴ ء ) طبع ، مصر ، ( ١٣ ۵ ٣

۔ ١٣ ۵۴ ه(

٨١ ۔ کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون : تاليف حاجی خليفہ مصطفیٰ بن عبدالله

١ ٦ ٠٩ ۔ ١ ٦۵ ٧ ء) طبع اسٹنبول ( ١٣ ٦ ٠ ۔ ١٣ ٦ ٢ ه( ) ( مشہور بہ کاتب حلبی ( ١٠١٧ ۔ ١٠ ٦ ٧

٨٢ ۔ کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال : تاليف علاء الدین علی بن حسام الدین عبدالملک بن قاضخان مشہور بہ متقی ہندی ( ٨٨ ۵ ۔ ٩٧ ۵ ه ( ١ ۴ ٨٠ ۔ ١ ۵٦ ٧ ء ) سال ٩ ۵ ٧ ه ،

طبع حيدر آباد ( ١٣١٣ ه(

٨٣ ۔ اللئالی المصنوعة فی الاحادیث الموضوعة : تاليف سيوطی صاحب تریخ الخلفاء ،

٨ ۴ ۔ اللباب فی رہتل الانساب : تاليف ابن اثير صاحب تریخ ابن اثير ، طبع قدسی، سال ١٣ ۵ ٧ ه

٨ ۵ ۔ لسان الميزان : تاليف ابن حجر صاحب اصابہ طبع حيدر آباد ، ( ١٣٢٩ ه(

٨ ٦ ۔ مروج الذهب: تاليف مسعودی صاحب التنبيہ و الاشراف ، طبع مصر ( ١٣ ۴٦ ه(

٨٧ ۔ کتاب المستدرک علی الصححين : بخاری و مسلم، تاليف ابو عبدالله محمد بن عبدالله

بن محمد نيشاپوری ( ٣٢١ ۔ ۴ ٠ ۵ ه ) ( ٩٣٣ ۔ ١٠١ ۴ ء ) طبع حيدرا آباد ( ١٣٣ ۴ ء(

٨٨ ۔ مسند احمد ، تاليف : ابو عبد الله احمد بن محمد بن حنبل شيبانی مروزی ( ١ ٦۴ ۔

٢ ۴ ١ ه (

٨٩ ۔ مسند طيالسی : تاليف سليمان بن داود بن جارود طيالسی ( ١٣٣ ۔ ٢٠ ۴ یا ٢٠٣ ه )

٧ ۵ ١ ۔ ٨٢٠ ء ) طبع حيدر آباد ( ١٣٢١ ه( )

٩٠ ۔ معجم الادباء : تاليف ابوعبدالله یاقوت بن عبدالله حموی رومی بغدادی ( ۵ ٧ ۴ ۔

٦ ٢ ٦ ه)( ١١٧٨ ۔ ١٢٢٩ ء ) طبع دمشق مطبعہ الترقی ،سال ١٣٧ ٦ ه۔

٩١ ۔ معجم البلدان : تاليف یاقوت حموی معروف کہ صاحب معجم الادباء طبع یورپ و طبع بيروت ( ١٣٧ ۴ ۔ ١٣٧ ٦ ه(

٩٢ ۔ معجم المولفين : تاليف عمر رضا کحالہ ( معاصر) طبع مطبعہ الترقی بدمشق ، (

١٣٧ ٦ ۔ ١٣٨١ ه) ( ١٩ ۵ ٧ ۔ ١٩ ٦ ١ ء(

٩٣ ۔ مقاتل الطالبين : تاليف ابوالفرج معروف بہ صاحب اغانی طبع قاهرہ ، ( ١٣٢٣ ه(

٩ ۴ ۔ مقدمہ ابن خلدون : تاليف ابن خلدون صاحب تریخ ابن خلدون ، طبع مطبعہ النہضة

قاهرہ ( ١٣ ۵۵ ه(

٩ ۵ ۔ الملل و النحل : تاليف شہرستانی ابو الفتح محمد بن عبدا لکریم بن احمد اشعری (

۵۴ ٨ یا ۵۴ ٩ ه) ( ١٠٧ ۵ ۔ ١١ ۵ ٣ ء( ، ۴٦ ٧ یا ۴ ٧٩

٩ ٦ ۔ منتخب کنز ل العمال : تاليف علاء الدین هندی ، طبع اول مصر ۔

٩٧ ۔ الموفقيات: تاليف زبير بن بکار بن عبدالله بن مصعب بن ثابت بن عبدالله بن زبير( ١٧٢

۔ ٢ ۵٦ ه) ( ٧٨٩ ۔ ٨٧٠ ء) اساں اس کتاب تو‏ں نقل کرنے ميں شرح نہج البلاغہ ، ابن ابی الحدید اُتے اعتماد کيا ا‏‏ے۔

٩٨ ۔ ميزان الاعتدال : تاليف ذهبی صاحب اسلام د‏‏ی تریخ ، طبع لکھنو ( ١٣٠ ٦ ه(

٩٩ ۔ سيرة اعلام النبلاء : تاليف ذهبی معروف بہ صاحب اسلام د‏‏ی تریخ طبع اول قاہرہ پریس دار المعارف ( ١٩ ۵ ٧ ه(

١٠٠ ۔نسب قریش : تاليف ابو عبدالله مصعب بن الزبيری ( ١ ۵٦ ۔ ٢٣ ٦ ه ) ( ٧٧٣ ۔ ٨ ۵ ١ ء ) از

انتشارات مشرق شناس ، الف ،ليفی ، برنسال طبع ( دار المعارف(

١٠ ۔نہج البلاغہ ، تاليف شریف رضی محمد بن حسين بن موسیٰ ( جوحضرت موسی ١

بن جعفر عليہ السلام د‏‏ی پاک و پاکيزہ دریت ميں ہيں ) ( ٣ ۵ ٩ ۔ ۴ ٠ ٦ ه ) ( ٩٧٠ ۔ ١٠١ ۵ ء) طبع مصر شرح محمد عبدہ۔

١٠٢ ۔ ہدیہ۔ ہدیة العارفين الی اسما ء المؤلفين، تاليف اسماعيل پاشا ابن محمد امين بن مير سليم بغدادی، ( ١٩٣٩ م) ( ١٩٢٠ م) طبع اسلامبول ( ١٣ ٦۴ ۔ ١٣ ٦٦ ه)۔

١٠٣ ۔ وفيات ، (وفيات الاعيان ): تاليف احمد بن محمد بن ابراهيم بر مکی اربلی شافعی مشہور بہ ابن خلکان ، طبع پریس النهضة مصر ( ١٣ ٦ ٧ ه)۔

ضميمہ لسٹ مآخذ ١۔ جمہرة الانساب: تاليف ، هشام بن محمد بن سائب معروف بہ ابو منذر ( وفات ٢٠ ۴ ه)

یہ کتاب دو جلداں اُتے مشتمل اے کہجس د‏‏ی پہلی جلد قبيلہ عدنان د‏‏ی نسب دے بارے ميں تے دوسری جلد قبيلہ قحطان دے نسب دے بارے ميں اے ۔ اس کتاب د‏‏ی زیراکس(عکس) آیة

الله نجفی مرعشی د‏‏ی لائبریری ميں موجود اے تے اساں ايس‏ے تو‏ں استفادہ کيا ا‏‏ے۔

٢۔ “التریخ ” : تاليف ابن الخياط ، خليفہ ، ابو عمر ، ملقب بہ شباب عصفری (وفات ٢ ۴ ٠

هء) تے اس کتاب د‏‏ی تحقيق ، ضياء عمر نے ١٣٨ ٦ هء ميں انجام دے ک‏‏ے طبع آداب ،جو کہ مطبوعات نجف ميں تو‏ں اک ا‏‏ے۔

٣۔ “الفتوح ” :تاليف ابن اعثم ، ابو محمد احمد بن اعثم کوفی وفات ٣١ ۴ هء) اوریہ کتاب ١٣٨٨ ه نو‏‏ں حيدر آباد ، ہندوستان ميں طبع ہوئی اے ۴ ۔“ جمہرة انساب العرب ”:تاليف ابن حزم، ابو محمد علی بن احمد فرزند سعيد بن حزم اندلسی (وفات ۴۵٦ ه) اس کتاب د‏‏ی تحقيق عبدالسلام نے د‏‏ی اے تے ١٣٨٢ هء نو‏‏ں دار المعارف مصر ميں طبع ہوئی اے ، ايس‏ے مولف د‏‏ی دوسری کتاب “ الفصل فی الملل و الاهواء و النحل” اے جو کہ طبع تمدن ١٣٣٢ ه نو‏‏ں شائع ہوئے چک‏ی ا‏‏ے۔

۵ ۔ “لسان الميزان ” ، “تقریب التهذیب”: تاليف ابن حجر احمد بن علی عسقلانی ، (وفات ٨ ۵ ٢ هء) د‏‏ی ایہ دو کتابيں ساڈے مآخذ ميں شامل اے ۔ لسان الميزان طبع حيدر آباد ، ١٣٢٩ ه،

اور تقریب د‏‏ی تحقيق عبدالوهاب عبد الطليف ، طبع دار الکتب العربيہ ،قاہرہ ١٣٨٠ ه ۔

مؤلف د‏‏ی تيسری کتاب “فتح الباری ”“ شرح صحيح بخاری” طبع مصطفیٰ البانی الحلبی ، مصر سال ١٣٧٨ ا‏‏ے۔

٦ ۔ مؤلف نے اپنے قلم تو‏ں لکھی ہوئی دوسری کتاباں تو‏ں وی استفادہ کيا ا‏‏ے۔

١۔ احادیث ام المؤمنين عایشہ ، طبع تهران ١٣٨٠ ه۔

٢۔ عبدالله بن سبا جلد ١، طبع بيروت ١٣٨٨ ه۔

٣۔ خمسون و ماة صحابی مختلق جلد ا ،طبع دوم بغداد ١٣٨٩ ه

٧۔ اجناس گلدزیہر ، ولادت ١٨ ۵ ٠ ء ، وفات ١٩٢١ ء ، اس د‏ی کتاب “ تریخ التصور العقيدتی و التشریعی فی الدین الاسلامی ” جس دا عربی ترجمہ “ محمد یوسف تے علی حسن عبدالقادر و عبد العزیز عبدالحق ” نے کيا اے تے دار الکتب الحدیثہ ، مصر نے اسنو‏ں شائع کيا ا‏‏ے۔__