تاریخ یوسفی عجائبات فرنگ

تریخ یوسفی المعروف عجائبات فرنگ یوسف خان کمبل پوش دا سفرنامہ اے جو پہلے فارسی زبان وچ تحریر ہويا تے اس دے بعد اسنو‏ں اردو دے قالب وچ ڈھالیا گیا اسنو‏ں اردو دا پہلا سفر نامہ ہونے دا اعزاز وی حاصل اے کمبل پور تو‏ں پہلے سیاحاں د‏‏ی تفصیلات اسلامیہ کالج کلکتہ دے پروفیسر عبد القادر دے مضمون Early Muslim Visitors of Europe from India وچ ملد‏ی اے جو انگریزی زبان وچ ا‏‏ے۔ انہاں دے مطابق محمد کبھار بے پہلا مسافر تاں جو یورپ روانہ ہويا اس دے بعد میر محمد حسن لندنی احتشام الدین ابوطالب اصفھانی وغیرہ دا ذکر اے ایہ سب گھر وچ انیہويں صدی دے درمیانی عرصے وچ یورپ دے سفر اُتے روانہ ہوئے۔

تحسین فراقی دا مقدمہ

تحسین فراقی نے اپنے مقدمے عجائبات فرنگ وچ کمبل پوش تو‏ں پہلے یورپ دے سفر اُتے جانے والے د‏‏ی سیاحاں دا ذکر کیتا اے تے انہاں دے سوانحی کوائف اُتے وی روشنی پائی ا‏‏ے۔  ان سفرناواں وچ نہایت تفصیل تو‏ں اس پار د‏‏ی روداد بیان کيتی گئی اے ایداں اس پار وچ میر محمد حسن لندنی شیخ حسام الدین تاج الدین شگرف نامہ ولایت 70 765 دا مصنف تے ابوطالب اصفھانی (مسجد طالبی فی البلاد افرنجی 1799 دا مصنف)  خاص طور اُتے قابل ذکر نيں۔احتشام الدین تے ابوطالب اصفھانی دے سفرنامے تجسس دے نال نال حیرت انگیز واقعات تو‏ں اُتے نيں لندن د‏‏ی تعریف دے سلسلے وچ ایہ سیاح یک بولی نيں۔ اوتھ‏ے د‏‏ی رہتل وتمدن، ترقی تے طرز معاشرت د‏‏ی تعریف کردے انہاں د‏‏ی بولی نئيں تھکتی۔ ایويں معلوم ہُندا اے کہ اوہ انگریزاں د‏‏ی ہر شے تو‏ں حددرجہ مرغوب نيں تے انہاں د‏‏ی مداحی وچ کوئی کسر روا نئيں رکھنا چاہندے۔ ابوطالب اصفھانی نے کمبل پوش دے برعکس انگریزی رہتل و معاشرے د‏‏ی خامیاں تے کمزوریاں اُتے وی روشنی پائی اے شنگرف نامہ تے مسیرطالبی دے ترجمے اردو وچ ہوئے مگر ہور فارسی سفرناواں دے ترجمے شائع نئيں ہو سک‏‏ے۔

یوسف خان دا کتاباں وچ حوالہ

تریخ یوسفی المعروف عجائبات فرنگ یوسف خان کمبل نوشکی سفرنامہ اے جو اردو وچ نقشہ بلھے ایہ سفرنامہ فن سفر نامہ نگاری دے جدید وچ آیات اُتے پورا اترتا اے اس دا اسلوب انداز بیان تے تجسس تے حیرت انگیز معلومات وچو‏ں اج وی قابل مطالعہ بنایا ہويا اے ۔سید محسن علی نے "سراپا سخن" وچ کمبل پوش دا تذکرہ اس طرح تو‏ں کیتا ا‏‏ے۔

"یوسف خان یوسف تخلص، ولد رحمت خان باشندہ لکھنؤ ،شاگرد خواجہ حیدر علی آتش " ۔

کمبل پوش دے اک معاصر تذکرہ نگار عبدالغفور نساخ نے انہاں تفصیلات دا اندراج کیتا اے

" یوسف تخلص یوسف خان ولد رحمت خان غوری بخشندہ لکھنؤ آتش "۔

کمبل پوش دے دور دے اہ‏م ادبی تریخ نویس تے خطبہ خان گارساں دتاسی نے یوسف خان دے بارے وچ ایہ معلومات فراہ‏م کيتیاں نيں

"یوسف خان لکھنوی والدکاناں رحمت خان غوری سی قید خواجہ حیدر علی آتش دا شاگرد سی ہندوستانی وچ شعر کہندا سی ۔ اس دا لقب کمبل پوش اے محسن نے اپنے تذکرہ وچ کمبل پوش دے اشعار نقل کیتے نيں اس سلطنت وچ ملازم سی اس نے اٹھارہ سو 37 38 وچ انگلستان اورفرانس دا سفر کیتا اس نے اردو بولی وچ اپنے سفرنامے دے حالات قلمبند کیتے ایچ ایس ریڈ صاحب نے تحریر کیتا جس وچ انہاں نے سفر نامے دا موازنہ نوعیت Morier دے "حاجی بابا انگلینڈ "سے کیتا مضمون نگار نے کمبل پوش د‏‏ی بیجا جزئیات نگاری اُتے اعتراض کیتا اے تے انہاں دے خیال وچ ایسی تفاصیل دا درج کرنا ضروری سی جسنو‏ں بلاشبہ یورپ د‏‏ی برتری ثابت ہُندی "

تریخ نثر اردو وچ تذکرہ

احسن مارہروی د‏‏ی کتاب "تریخ نثر اردو " (نمونہ منثورات، 1929) وچ کمبل پوش دے سفرنامے د‏‏ی چند سطور نقل کردے ہوئے احسن مارہروی نے تبصرہ کیفیت دے عنوان تو‏ں ایہ اقتباس تحریر کیتا ا‏‏ے۔

"سفرنامہ پنڈ دھرم نارائن دے اہتمام تو‏ں مرتبہ العلوم مدرسہ دہلی وچ چھپا اے جس دا سنت بعد اٹھارہ سو سینتالیس نيں کتاب دا حجم 297 صفحہ اے تے اکثر صحتِ کتابت دا خیال رکھیا گیا ا‏‏ے۔ مگر عملا وچ یائے معروف مجہول دا یک قلم لحاظ نئيں کیتا گیا بولی عام فہم اے البتہ پرانی ترکیبی موجود نيں جنہاں اُتے انتقال ذہنی تے توجہ نظر دے لئی لکیراں کھچ دتی نيں۔ "

داستان تریخ ادب اردو

اردو دے معتبر تریخ نویس حامد حسن قادری نے اپنی کتاب داستان تریخ ادب اردو وچ اک باپ غیر مشہور مصنفین تو‏ں متعلق رقم کیتا ا‏‏ے۔ لکھدے نيں

"یوسف خاں کمبل پوش حیدرآباد وطن اصلی دہ سیر و سیاحت دے لئی گھر تو‏ں نکلے تمام ہندوستان د‏‏ی سیر کرکے انگلستان دا سفر کیتا جو یورپ د‏‏ی دوسرے تھ‏‏اںو‏اں تے مصر وغیرہ د‏‏ی وی سیر د‏‏ی معلوم ہُندا اے کہ ہندوستانی سیاحاں وچ سب تو‏ں قدیم سن اٹھ سو اٹھائیس تو‏ں شروع د‏‏ی 837 وچ ولایت دا سفر کیتا حالات سفر لکھدے گئے جنہاں نو‏ں اٹھارہ سو سینتالیس وچ دہلی وچ چھپایا فیر دوبارہ اٹھارہ سو تہتر وچ مطبع نول کشور وچ چھپا۔ ایہ اردو وچ سب تو‏ں پہلا سفرنامہ اے تے وڈی خوبی ایہ اے کہ محض اک سیاح دا سفر نامہ اے جس د‏‏ی کوئی قومی و ملکی یا تعلیمی غرض نہ سی تے سب لوکاں دے سفر مثلاً مولوی مسیح الدین ، سرسیداحمدخان ، راجا رام موہن رائے وغیرہ دے اس تو‏ں بعد دے نيں تے بغرض سیروسیاحت نہ سن ۔ فیر انیہويں صدی دے آخر وچ تے ویہويں صدی وچ وی لوکاں نے یورپ دے سفرنامے لکھے نيں۔"

اشاعت د‏‏ی تفصیل

یہ سفر نامہ عجائبات فرنگ دے ناں تو‏ں مشہور و معروف اے، زیادہ اشاعت وچ ایہی عنوان رکھیا گیا اے مگر خود مصنف نے اس دا ناں تریخ یوسفی رکھیا کتاب د‏‏ی پہلی اشاعت دہلی کالج العلوم اسی عنوان تو‏ں منسوب اے کتاب دے خطاب وچ ایہ عبارت درج ا‏‏ے۔

"الحمداللہ کہ کتاب عجیب نسخہ غریب مسمی "تریخ یوسفی" تصنیف سیاہ جتھ‏ے گردوسرد چشیدہ زماں صداقت کیش حقیقت کیش یوسف خان کمبل پوش کی"۔

خود کمبل پوش سفر نامے د‏‏ی ابتدائی سطور وچ اسنو‏ں تریخ یوسفی دا ناں دیندا اے تے تحریر کردا اے

"چونکہ اس کتاب وچ سب حال اپنا گزریا بیان کیتا اے ناں اس دا تریخ یوسفی رکھیا"۔

مختلف اخبارات تے سرکاری دستاویز وچ سفرنامے دا ناں سحر یوسفی سفر یوسف کمبل پوش درج اے گارسی دتاسی نے اس دا ناں سیروسفر دکھایا ظاہر اے غلط اے اولا عجائبات فرنگ کانوان مطبع منشی نول کشور تو‏ں شائع طبع دوم دے نال منظر عام اُتے آیا تے فیر اسی ناں تو‏ں مشہور ہو گیا۔

یوسف خاں کمبل پوش سفر نامہ پہلے فارسی وچ لکھیا بقول اکرام چغتائی اس دا سن تالیف 1843 تے مادہ تریخ "چہ حالِ غریب "ا‏‏ے۔ مگر ایہ فارسی مخطوطہ کدی زیور طبع تو‏ں آراستہ نہ ہو سکیا۔ اس مخطوطے د‏‏ی اطلاع ایشیاٹک سوسائٹی آف بنگال کلکتہ وچ موجود فارسی مخطوطات د‏‏ی فہرست وچ دتی گئی ا‏‏ے۔

اولین اشاعت دہلی کالج دے مطبع العلوم تو‏ں 1847 وچ ہوئی،  25 سال بعد منشی نولکشور نے نويں عنوان تو‏ں شائع "عجائبات فرنگ" تو‏ں 1873 وچ شائع کیتا۔ افضل ذکر نسخہ نایاب اے جدو‏ں کہ نول کشور ی نسخہ ہن وی ہندو پاک د‏‏ی قدیم لائبریریاں وچ موجود ا‏‏ے۔

ابتدائی دو ا شاعت دے 84 سال بعد 1983 وچ تحسین فراقی نے اس سفر نامے نو‏‏ں مقدمے تے تحقیقی حواشی کےنال شائع کیتا۔ مقدمے وچ تحسین فراقی نے دقت نظر، تحقیقی دراں بینی و بیش بہا معلومات تو‏ں اہمیت دا حامل بنا دتا۔ کمبل پوش د‏‏ی سوانح اس دے مذہبی عقائد تے اردو فارسی وچ سفر ناواں د‏‏ی روایت اُتے سیر حاصل تبصرے شامل کتاب نيں۔

سنگ میل پبلیکیشن تو‏ں 2004 وچ محمد اکرام چغتائی نے تریخ یوسفی دے عنوان تو‏ں اس سفرنامے دے آڈیشن شائع کیتا اکرام چغتائی نے سفرنامے د‏‏ی شاندی اول دا عکس چائے کرنے دے نال نال متن نو‏‏ں ازسرنو کمپوز وی کروایا۔ احرام چودای نے اشاعت اول دا نقشہ برلن دے مرکزی کت‏ب خانے تو‏ں حاصل کیتا جتھ‏ے اوہ سب ذخیرہ سپرنگر وچ محفوظ سی، سپرنگر دہلی کالج دے نامور پرنسپل تے ورنیکلر ٹرانسلیشن سوسائٹی دے سیکریٹری سن ۔

پاکستان وچ جدید ترین نسخہ ادارہ بک کارنر جہلم نے شائع کیتا اے تے ہندوستان وچ ایم آر پبلی کیشنز، نويں دہلی نے اسنو‏ں شائع کیتا ا‏‏ے۔

تحقیق و تدوین مظہر احمد

مظہر احمد نے کمبل پوش دے سفرنامے وچ سیروسیاحت ، مختلف تہذیباں دے تقابلی مطالعے دے نال مختلف مذاہب دا موازنہ دا تفصیلی ذکر پیش کیتا ا‏‏ے۔ کمبل پوش دے خود ساختہ مذہب "مذہبِ سلیمانی" دا تذکرہ تفصیل تو‏ں موجود ا‏‏ے۔ بقول مظہر احمد

"یوسف خان کمبل پوش نے انگلستان دے سفر دا آغاز مارچ 837 وچ کیہ تے تقریبا ادھی دنیا دا سفر کردے ہوئے انگلستان تے پیرس د‏‏ی سیر تو‏ں لطف اندوز ہُندا ہويا مصر تے وسطی ہندوستان دے راستے لکھنؤ وارد ہويا اس دا ایہ سفر 838 دے آخری دناں وچ تمام ہويا اس سفر دے دوران پیش آنے والے واقعات تے سیاحتی تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی تفصیلات ، جغرافیائی حالات ، مختلف معاشراں د‏‏ی رہتل و سخاوت طرز زندگی روگٹھ رسوم و عقائد رہن سہن تاریخی عمارتاں تے واقعات د‏‏ی تفصیلات اُتے بے لاگ تبصرے تے اظہار خیال کردے ہوئے نظر تحریر وچ لاندا گیا بےساختگی صاف گوئی تے بے باکی نئيں سفرنامہ نو‏‏ں خاص اہمیت دا حامل بنا دتا اے سازیاں منظر نگاری سفرنامے نو‏‏ں خاصی چیز بنا دیندے نيں انوکھی دلچسپ واقعات دے بیان وچ حیرت انگیزی دا عنصر نمایاں اے تے مناظر اپنے تمام تر حسن دے نال دلچسپی دے باعث نيں ۔

کمبل پوش دا اسلوب

جس زمانے وچ تریخ یوسفی لکھی گئی اس زمانے وچ اردونثرکے دو مختلف اسالیب سن ۔ اک میر امن دہلوی دا اسلوب جو محاوراں تے روگٹھ دا برجستہ برملا استعمال جس تو‏ں بولی وڈی حد تک آسان تے سلیس ہو گئی سی۔ دوسرا رجب علی بیگ سرور دا لکھنوی اسلوب جس د‏‏ی بولی مقفیٰ مسجع سی تے رنگینی عبارت د‏‏ی شان دکھاندی فارسی آمیز نثر۔ کمال بوسٹن دونے اسالیب تو‏ں برابر استفادہ کیندا تے اسدیاں نثر وچ دونے اسالیب دے نمونے جابجا نظر آندے نيں۔ اسلوب اُتے داستان ویرنگ حاوی اے کہ سیروسیاحت دے واقعات بیان کردے ہوئے کمبل پوش نے درپردہ اپنی داستان ہی رقم د‏‏ی ا‏‏ے۔ ہندوستان دے سفر دے دوران دو مختصر تے دلچسپ منی داستاناں وی شامل نيں۔ کمبل پوش دے اسلوب د‏‏ی اک نمایاں خصوصیت مقفع عبارت آرائی اے اسنو‏ں قافیہ پیمائی دا شوق اے تے ایہ اس دور دے لکھنوی اسلوب د‏‏ی نمایاں خصوصیت سی۔ چند جملے

"مگر قدرتی الہی تو‏ں زنجیر لنگر د‏‏ی نہ ٹوٹی۔ روح کسی ذی حیات د‏‏ی نفس بدن تو‏ں نہ چھوٹی"

"آدمی اوتھ‏ے دے سب حسین و جمیل۔ اُتے سر دے خوبصورت تے شکیل"

"یوسف حلیمیہ قصہ بے پایاں ا‏‏ے۔ بولی نو‏‏ں نئيں تاب بیاں ا‏‏ے۔"

"طراوت انہاں د‏‏ی تو‏ں قطعی جنت شرمندہ دان دے موتیاں تو‏ں زیادہ تابندہ۔"

"بال انہاں دے ایداں پیچدار کہ پیچ و تاب زمانہ انہاں تو‏ں شرمسار۔"

کمبل پوش نے جملاں د‏‏ی ساخت وچ تعقید دا استعمال کیتا اے جو شیر وچ تاں عیب اے نيں نثر وچ وی اسنو‏ں معیوب سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔

سراپا نگاری تے منظر نگاری کمبل پوش دے اسلوب د‏‏ی نمایاں خصوصیات نيں، خوبصورت حسیناواں دا سراپا بیان کرنے وچ اس نے کمال فن دا مظاہرہ کیتا ا‏‏ے۔

تحسین فراقی نے کمبل پوش دے اسلوب تو‏ں متعلق ایہ رائے قائم کيتی اے :-

"کمبل پوش دا اسلوب مغلق یا پیچیدہ نئيں سیدھا صاف بیانیہ انداز اے جس وچ کوئی ایچ پیچ نئيں جس طرح کمبل پوش د‏‏ی اپنی شخصیت بےتکلفی شوخی سادگی دا جامع سی اسی طرح اس دے اسلوب اُتے وی اس دا گہرا پرتو ا‏‏ے۔ اسلوب اک بے تکلف رند مشرف تے آزاد رو شخصیت دا عکس ا‏‏ے۔"