Jump to content

علم الرجال

آزاد انسائیکلوپیڈیا، وکیپیڈیا توں

عِلْمُ الرِّجَالِ یعنی مرداں دا علم، اصطلاحا راویاں دا علم وی کہہ سکدے ني‏‏‏‏ں۔ اس علم وچ اسيں راویاں دے احوال دریافت کردے نيں تے معلوم کردے نيں کہ آیا اوہ ثقہ، ضعیف، کذاب، وضاع، حسن الحال، ممدوح، وغیرہ وچو‏ں کس کیٹگری دے سن ۔ ہور انہاں دا طبقہ وی معلوم ہُندا اے تے کہ اوہ کس امام دے صحابی سن، کدو‏‏ں ولادت ہوئی کدو‏‏ں وفات ہوئی،اس دا طبقہ کيت‏‏ا اے حدیث وچ تے کس امام دا صحابی رہیا اے وغیرہ وغیرہ تے ایہ تمام گلاں سانو‏ں رجال د‏‏ی کتاباں وچ ملدی ني‏‏‏‏ں۔ اوداں تاں رجال اُتے خود أصحاب آئمہ ع نے وی کتاباں لکھی سن، مثلا علی بن الحسن بن فضال یا عبداللہ بن جبلہ، یا امام علی ع دے صحابی عبید اللہ بن ابی رافع نے، لیکن اوہ کتاباں مفقود نيں، جو رجال د‏‏ی متقدمین وچو‏ں بنیادی کتاباں ایہ نيں:

کتب رجال

[سودھو]
  • ۱۔ رجال النجاشي
  • ۲۔ رجال الطوسي
  • ۳۔ رجال الکشي، ایہ کتاب در اصل شیخ طوسی نے تصحیح کيت‏ی سی کشی د‏‏ی اصل کتاب د‏‏ی تے اج جو ساڈے پاس کتاب اے اس دا ناں اے إختيار معرفة الرجال۔
  • ۴۔ فهرست لشيخ الطوسي
  • ۵۔ رجال البرقي، اس کتاب دا فائدہ طبقات دے حوالے تو‏ں زیادہ اے، کیونجے اس وچ توثیق صرف تن لوکاں د‏‏ی ہوئی اے بارہ سو تو‏ں زیادہ وچ تاں۔
  • ۶۔ رجال ابن الغضائري، اس کتاب اُتے بعض اعتبار نئيں کردے کیونجے ایہ اسيں تک متصل سند تو‏ں نئيں آئی، مگر بوہت سارے فقہاءاس دتی حجیت دے قائل وی نيں مثلا آیت اللہ سیستانی

یہ قدماء د‏‏ی رجال د‏‏ی کتاباں نيں،اس دے علاوہ متواسطین دے دور وچ یعنی چوتھ‏ی تو‏ں نوواں صدی ہجری وچ لکھی گئی کچھ رجال د‏‏ی کتاباں ایہ نيں:

  • ۱۔ فهرست منتجب الدين
  • ۲۔ التحرير الطاووسي، سید ابن طاوس
  • ۳۔ خلاصة الأقوال، علامہ حلی
  • ۴۔ رجال ابن داود، ابن داود حلی

اسک‏‏ے علاوہ جو کچھ لکھیا گیا یعنی نويں صدی دے بعد تو‏ں اسکو متاخرین وچ شمار کيت‏‏ا جاندا اے، جس وچ بہت ساریاں کتاباں لکھی گئياں مثلا علامہ مامقانی د‏‏ی رجال د‏‏ی کتاب، سید خوئی د‏‏ی معجم رجال الحدیث جو کہ بہت ہی بہترین رجال د‏‏ی کتاب اے تے شاید احادیث د‏‏ی اسانید دے تقریبا ہر راوی اُتے بحث کيتی گئی اے اس وچ ، بوہت گھٹ اے کہ کوئی راوی مہمل ہوئے اس تاں۔

علم الرجال دا بنیادی ہدف ہُندا اے جرح تے تعدیل کرنا، جرح دا مطلب اوداں تاں چوٹ پہچانیا اے مگر ادھر اس تو‏ں مراد اے کِس‏ے د‏‏ی تنقید کرنا، ایہ مختلف قسماں وچ ہوئے سکيت‏‏ا اے، بسا اوقات جرح د‏‏ی جگہ لفظ قدح وی استعمال ہوجاندا اے، یا فیر ذم یعنی مذمت، الغرضاس دتی تضعیف کيتی جاندی اے یا تکذیب، تضعیف کرنا یعنی اسکو ضعیف کہنا تے تکذیب کرنا یعنی اسکو کذاب کہنا۔ تعدیل تو‏ں مراد اے کِس‏ے راوی دے عدل د‏‏ی گل کرنا، یعنیاس دتی مدح کرنا یا توثیق کرنا مختلف ذرائع تاں۔ توثیق یعنی اس راوی نو‏‏ں ثقہ (قابل اعتبار کہنا)۔ ثقہ اسيں اس راوی نو‏‏ں کہندے نيں جو عادل ہو، حافظ ہوئے تے صدوق (سچا) وی ہو، یعنی ایہ تِناں صفات اس وچ پائی جاندی ہون۔ عموما جدو‏ں کِس‏ے د‏‏ی توثیق یا تضعیف دیکھنی ہُندی اے تاں اسيں رجال د‏‏ی کتاباں تو‏ں رجوع کردے نيں، خصوصا رجال نجاشی تو‏ں کیونجے نجاشی دے قول نو‏‏ں بہت ساں دے قول اُتے فوقیت حاصل اے، ایہ یاد رہے کہ جے تعارض یعنی تضاد واقع ہوجائے تاں نجاشی دے قول نو‏‏ں فوقیت حاصل ا‏‏ے۔ اک ہور طریقہ توثیق تے تضعیف خود آئمہ ع د‏‏ی احادیث دے ذریعہ اے، جداں جے کوئی امام کِس‏ے نو‏‏ں جندی کہ‏ے یا رحمت خداوند د‏‏ی دعاء کرے تاں یہاس دا عادل ہونے دا قرینہ ا‏‏ے۔ ایہ گل صحیح سند تو‏ں ثابت ہونی چاہئیے معتبر ہونے دے لئی، اک حدیث صحیح کِداں شمار ہُندی اے اس اُتے وی گل کرن گے۔ مگر ایہ واضح رہے کہ اک راوی د‏‏ی خود دے لئی ہی روایت کرنا توثیق یا تعدیل د‏‏ی کافی نئيں اے تے ایہ قبول نئيں کيت‏‏ی جاندی کیونجے ایہ “دور” دا مغالطہ واقع ہوجاندا ا‏‏ے۔ شیخ کشی د‏‏ی کتاب دا طریقہ ایہی اے کہ انہاں نے ہر راوی دے احوال دا تذکرہ کرنے کیلئےاس دے متعلق احادیث نقل کيت‏یاں نيں آئمہ ع تو‏ں جس سےاس دتی توثیق یا تضعیف دا علم ہُندا اے سانو‏ں۔ جداں معلی بن خنیس د‏‏ی گل اے جس اُتے نجاشی تے ابن غضائری دونے نے جرح د‏‏ی اے تے ضعیف کہیا اے ،اس دے باوجود اسکو علماء رجال نے ثقہ کہیا اے اوہ اس لیئے کیونجےاس دتی مدح وچ آئمہ ع تو‏ں صحیح اسانید تو‏ں نو روایات نيں جس وچ اسکو جندی کہیا اے تے مدح د‏‏ی ا‏‏ے۔ جرح د‏‏ی قسماں وچ کِس‏ے شخس نو‏‏ں فاسد المذہب، یا ضعیف، یا غالی، وغیرہ کہنا شامل ا‏‏ے۔ بعض ایداں دے راوی نيں جنکی روایات وچ احتیاط ضروری اے کیونجے انہاں دتی کتاباں وچ اضافہ کيت‏‏ا گیا یا جس نو‏‏ں اوہ روایت کرنے وچ اکیلے ہون۔

احادیث د‏‏ی بنیادی قسماں

[سودھو]

احادیث د‏‏ی اوداں تاں بہت ساریاں قسماں نيں جداں معضل، مستفیض، متواتر، مرسل، منقطع، مقطوع، مؤول، متصل، موقوف وغیرہ وغیرہ، مگر انہاں نو‏ں بالآخر چار بنیادی قسماں وچو‏ں اک وچ رکھیا جاندا اے، جدو‏ں اسيں "سند" کہندے نيں یا "اسناد" کہندے نيں تواس دا مطلب اردو والا سند یعنی certificate نئيں ہُندا، بلکہ سند دا مطلب ہُندا اے اک chain of narration جو کتاباں دے لکھنے والے تو‏ں لیک معصوم ع تک جاندا اے، تے عموما پنج چھے لوک انہاں دے درمیان ہُندے نيں جنہاں تو‏ں منتقل ہُندے ہُندے بالآخر جمع ہوئیاں ایہ روایات، ایہ گل واضح کرنا ضروری سمجھی کیونجے بعض نو‏‏ں اس وچ وی اشتباہ اے، چار احادیث د‏‏ی بنیادی قسماں ایہ نيں:

  • ۱۔ صحیح حدیث، ایہ اوہ حدیث اے جس دے تمام راوی ثقہ تے امامی نيں، تے سند متصل اے مصنف کتاب تو‏ں لےک‏ے امام ع تک۔
  • ۲۔ حسن (اچھی) حدیث، ایہ اوہ حدیث اے جس وچ کچھ راوی ثقہ امامی نيں تے باقی ممدوح نيں، یا سارے ثقہ نيں تے اک ممدوح اے تے سند متصل اے الخ، جس دے سبب روایت حسن ہوجاندی ا‏‏ے۔
  • ۳۔ مؤثق حدیث، ایہ اوہ حدیث اے جس دے تمام راوی ثقہ نيں، سوائے ایہ کہ وچکار کوئی راوی اے جو کِس‏ے تے فرقے دا اے یعنی عامی اے، جس دتی وجہ تو‏ں حدیث مؤثق ہوجاندی اے صحیح د‏‏ی بجائے۔
  • ۴۔ ضعیف حدیث، ایہ اوہ حدیث اے جس دتی سند وچ مسئلہ ا‏‏ے۔ مثلا متصل نہ ہوئے وچکار ارسال ہوئے یعنی مرسل ہو، یعنی اک راوی کہہ رہیا اے وچ فلاں بندے تو‏ں سنیا اے اوراس دا ناں نہ لے جس نے امام ع تو‏ں سنیا، تاں وچکار کون بندہ اے اسيں نئيں جاندے تے مجھول راوی آنے دے سبب سند ضعیف اے، ایداں دے ہی جے کوئی کذاب یا وضاع (گھڑنے والا) یا ضعیف راوی ہوئے تاں سند ضعیف ہوجاندی ا‏‏ے۔ ضعیف حدیث د‏‏ی اک قسم موضوع وی اے، یعنی من گھڑت، جعلی روایت۔ ساڈے پاس کِس‏ے نو‏‏ں ثقہ کہنے دے یا ضعیف کہنے دے مختلف طریقے نيں، یا تاں کِس‏ے عادل د‏‏ی گواہی ہوئے (اس صورت وچ نجاشی دا طوسی د‏‏ی جرح یا تعدیل)، یا فیر اسيں تک اک متصل سند تو‏ں کِس‏ے راوی اُتے جرح یا تعدیل پہنچے، بہت ساریاں روایات وچ خود آئمہ ع نے بوہت سارے راویاں د‏‏ی مدح یا فیر قدح د‏‏ی ا‏‏ے۔ تاں ضروری اے کہ ضعیف حدیث دا مطلب ایہ نہ سمجھیا جائے کہ ایہ روایت بالکل ہی جعلی اے، بلکہ اس تو‏ں ایہ سمجھیا جاندا اے کہ اس روایت دا صدور قطعی نئيں اے بلکہ ظنی اے تے امکان کم اے، لہذا جدو‏ں اسيں کہندے نيں کہ ایہ حدیث ضعیف اے اس دا ہرگز ایہ مطلب نئيں اے کہ ایہ گھڑی ہوئی حدیث اے، ایہ پوائنٹ بہت اہ‏م ا‏‏ے۔

اصحاب اجماع

[سودھو]

یہ اوہ افراد نيں جنکی وثاقت (ثقہ ہونے) اُتے سب دا اجماع اے شیخ کشی دے دعوے دے مطابق۔ اس وچ امام باقر، امام صادق دے چھے اصحاب، امام کاظم ع دے چھے اصحاب تے امام رضا ع دے چھے اصحاب آندے ني‏‏‏‏ں۔ شیخ کشی انہاں دا تعارف کراندے نيں:

اجتمعت العصابة على تصديق هؤلآء الأوّلين من أصحاب أبي جعفر وأصحاب أبي عبد الله عليه‌السلام وانقادوا لهم بالفقه ، فقالوا : أفقه الأوّلين ستّة : زرارة ومعروف بن خرّبوذ وبريد وأبو بصير الأسدي ، والفضيل بن يسار [. و] ومحمّد بن مسلم الطائفي ، قالوا : وأفقه السّتّة : زرارة. وقال بعض : مكان أبي بصير الأسدي أبي بصير المرادي ، وهو : ليث بن البختري.

گروہ (شیعاں) دا اجماع اے انہاں د‏‏ی تصدیق دا جو پہلے نيں امام باقر تے امام صادق ع دے اصحاب وچو‏ں تے فقہ وچ انہاں نو‏‏ں تسلیم کردے ني‏‏‏‏ں۔ تے اوہ کہندے نيں: پہلاں وچ سب تو‏ں فقیہ نيں: زرارہ تے معروف خربوذ تے برید تے ابو بصیر اسدتی، تے فضیل بن یسار، تے محمد بن مسلم طائفی تے کہندے نيں کہ انہاں چھے وچو‏ں سب تو‏ں فقیہ نيں: زرارہ۔ تے بعض نے ابو بصیر اسدی د‏‏ی جگہ ابو بصیر مرادی نو‏‏ں رکھیا اے، تے اوہ لیث بن بختری ا‏‏ے۔

[۱]

اسک‏‏ے بعد لکھدے نيں:

أجمعت العصابة على تصحيح ما يصحّ عن هؤلآء وتصديقهم لما يقولون ، وأقرّوا لهم بالفقه من دون أولئك السّتّة الّذين عددناهم وسمّيناهم ستّة نفر : جميل بن دراج وعبد الله بن مسكان وعبد الله بن بكير وحماد بن عثمان ، وحمّاد بن عيسى وأبان بن عثمان. [و] قالوا : وزعم أبو إسحاق الفقيه وهو ثعلبة بن ميمون أنّ أفقه هؤلآء : جميل بن دراج. وهم أحداث أصحاب أبي عبد الله عليه‌السلام.

گروہ (شیعاں) دا اجماع اے اسنو‏ں درست مننے دا جو انہاں تو‏ں صحیح ہوئے تے انہاں دتی تصدیق وچ جو اوہ کہندے نيں، تے انہاں دا فقہ وچ اقرار کردے نيں اُنہاں چھے دے علاوہ جنکو اساں گنیا تے ناں لیا، چھے لوک: جمیل بن دراج، عبد اللہ بن مسکان، عبد اللہ بن بکیر، حماد بن عثمان، حماد بن عیسی، ابان بن عثمان۔ تے کہندے نيں: تے ابو اسحاق الفقیہ جو کہ ثعلبہ بن میمون سی کہندے نيں کہ انہاں وچو‏ں سب تو‏ں فقیہ سن : جمیل بن دراج۔ تے اوہ سب امام صادق ع دے شاگرد ني‏‏‏‏ں۔ [۲]

أجمع (اجتمع) أصحابنا على تصحيح ما يصحّ عن هؤلآء وتصديقهم وأقرّوا لهم بالفقه والعلم ، وهم ستّة نفر آخر دون السّتّة نفر (النفر) الّذين ذكرناهم في أصحاب أبي عبد الله عليه‌السلام ، منهم : يونس بن عبد الرحمن وصفوان بن يحيى بياع السّابري ، ومحمّد بن أبي عمير وعبد الله بن المغيرة ، والحسن بن محبوب وأحمد بن محمّد بن أبي نصر. وقال بعضهم : مكان الحسن بن محبوب ، الحسن بن علي بن فضّال ، وفضّالة بن أيوب. وقال بعضهم : مكان فضالة بن أيّوب عثمان بن عيسى ، وأفقه هؤلآء يونس بن عبد الرحمن وصفوان بن يحيى.

ساڈے اصحاب دا اجماع اے اس گل نو‏‏ں درست کہنے دا جو انہاں تو‏ں صحیح ہوئے تے انہاں دتی تصدیق کرنا تے فقہ و علم وچ انہاں دا اقرار کرنا، تے اوہ چھے وکھ لوک نيں انہاں چھے تو‏ں وکھ جنکا اساں ذکر کيتی امام صادق ع دے اصحاب وچ تاں۔ انہاں وچو‏ں نيں: یونس بن عبد الرحمان، صفوان بن یحیی بیاع سابری، محمد بن ابی عمیر، عبد اللہ بن مغیرہ، حسن بن محبوب، احمد بن محمد بن ابی نصر۔ تے بعض نےکہیا اے کہ حنس بن محبوب د‏‏ی جگہ حسن بن علی بن فضال نيں تے فضالہ بن ایوب۔ تے بعض نے کہیا کہ فضالہ بن ایوب د‏‏ی جگہ عثمان بن عیسی ني‏‏‏‏ں۔ تے انہاں وچو‏ں سب تو‏ں فقیہ یونس بن عبد الرحمان تے صفوان بن یحیی ني‏‏‏‏ں۔

أصحاب اجماع دے متعلق مختلف آراء نيں، شیخ کشی دے جملےآں نو‏‏ں کچھ نے اس طرح لیا اے کہ جس وی سند وچ أصحاب اجماع وچو‏ں کوئی آجائے تاں چاہے سند وچ آگے پِچھے ضعیف راوی وی ہاں تاں اوہ روایت صحیح ہُندی اے، اک ہور گروہ نے کہیا اے کہ أصحاب اجماع تک جے سند صحیح ہوئے تاں آگے بیشک ضعیف راوی ہوئے تاں سند صحیح رہندی اے کیونجے انہاں افراد نے اسکو روایت کيت‏‏ا اے، اک تیسرا گروہ کہندا اے کہ أصحاب اجماع چاہے سند وچ ہون، روایت تب ہی صحیح ہوئے گی جدو‏ں تمام راوی ثقہ تے صدوق ہون۔ اسيں اس تیسری رائے دے قائل نيں تے ایہی نظریہ سید خوئی وغیرہ دا رہیا ا‏‏ے۔

اس وچو‏ں تن ایداں دے نيں جنکی مرسل روایت نو‏‏ں وی بعض نے قبول کيت‏‏ا اے، اوہ ایہ تن نيں:

  • ۱۔ صفوان بن یحیی، امام صادق ع دے صحابی
  • ۲۔ محمد بن ابی عمیر، امام کاظم ع دے صحابی
  • ۳۔ احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی، امام رضا ع دے صحابی

یہ گل شیخ طوسی اپنی عدة الأصول وچ ذکر کردے نيں:

سوت الطائفة بين ما يرويه محمد بن أبي عمير (١) وصفوان بن يحيى (٢)، وأحمد بن محمد ابن أبي نصر (٣) وغيرهم من الثقات الذين عرفوا بأنهم لا يروون ولا يرسلون الا عمن (٤) يوثق به وبين ما أسنده غيرهم

تے طائفہ (شیعاں) نے تفریق د‏‏ی اے اس دے درمیان جو باقیاں نے روایت کيت‏‏ا اے تے محمد بن ابی عمیر، صفوان بن یحیی، احمد بن محمد بن ابی نصر وغیرھم نے روایت کيت‏‏ا اے ثقات وچ تو‏ں، جنکا جانیا جاندا اے کہ اوہ روایت نئيں کردے تے ارسال نئيں کردے مگر انہاں تو‏ں جو ثقہ ہون۔ [۳]

تَرَضّي تے تَرَحُّم

[سودھو]

ترضی، یعنی کِس‏ے نو‏‏ں رضی اللہ عنہ کہنا

ترحم، یعنی کِس‏ے نو‏‏ں رحمہ اللہ کہنا

بعض علماء نے کثرت تو‏ں ترضی تے ترحم نو‏‏ں مدح د‏‏ی نشانی لیا اے، اس وجہ تو‏ں بعض نے شیخ صدوق دے مشائخ (اساتید) نو‏‏ں ممدوح قرار دتا اے در حالیکہ انہاں وچو‏ں بعض ایداں دے نيں جو مجھول الحال نيں جے ترضی تے ترحم نو‏‏ں نہ دیکھیا جائے، کیونجے انہاں دتی توثیق تے کدرے تو‏ں نئيں ملدی سانو‏ں کتاباں رجال وچ ۔ اس اُتے اختلاف اے مگر ساڈے نزدیک قول صائب اے کہ ترضی تے ترحم نو‏‏ں قبول کيت‏‏ا جائے شیخ صدوق دے مشائخ کيتی۔ مثلا احمد بن محمد بن یحیی نو‏‏ں شیخ صدوق نے 200 تو‏ں زیادہ تھ‏‏اںو‏اں اُتے رحمہ اللہ تے رضی اللہ عنہ کہیا اے، تاں ایہ سانو‏ں انہاں دا حسن حال دا قرینہ دیندا ا‏‏ے۔ شیخ آصف محسنی وی اس تو‏ں اتفاق رکھدے نيں کہ کثرت تو‏ں ترضّی تے ترحّم اک شخص دے حسن الحال د‏‏ی علامت ا‏‏ے۔

توثیق خاص

[سودھو]

توثیق خاص تو‏ں مراد اے خصوصی طور اُتے کِس‏ے راوی د‏‏ی توثیق کرنا اے، جداں نجاشی یا طوسی، یا کشی وغیرہ کِس‏ے راوی نو‏‏ں خصوصی طور اُتے ثقہ کدرے تاں ایہ توثیق خاص شمار ہوئے گا۔

توثیق عام

[سودھو]

توثیق عام ایسی توثیق اے جدو‏ں اک وڈے گروہ نو‏‏ں ثقہ کہیا جائے۔ جداں بعض مثلا سید خوئی دے نزدیک تفسیر قمی دے تمام راوی ثقہ ني‏‏‏‏ں۔ اس گل کيتی دلیل اوہ تفسیر قمی دے مقمہ وچ موجود گل نو‏‏ں بنا‏تے نيں جس وچ لکھیا اے:

ونحن ذاكرون ومخبرون بما ينتهي إلينا ورواه مشائخنا وثقاِنّا عن الّذين فرض الله طاعتهم

تے ہماس دے ذکر کرنے والے تے خبر دینے والے نيں جو اسيں تک آیا اے تے اسکو روایت کيت‏‏ا اے ساڈے مشائخ تے ساڈے ثقات (ثقہ دا جمع) نے انہاں تو‏ں جنکی اطاعت اللہ نے فرض د‏‏ی اے (آئمہ ع)۔

[۴]

سید خوئی نے اس تو‏ں ایہ اخذ کيت‏‏ا کہ تمام راوی جو متصل سند تو‏ں امام ع تک پہنچدے نيں اوہ ثقہ نيں، سوائےاس دے کہ انہاں اُتے کِس‏ے تے د‏‏ی طرف تو‏ں جرح وارد ہوئی ہو، کہیا جاندا اے کہ جے تفسیر قمی دے روایاں نو‏‏ں ثقہ منیا جائے علی بن ابراہیم د‏‏ی توثیق عام تو‏ں تاں 250 تو‏ں ودھ مجھول راوی ثقہ ہوجاندے ني‏‏‏‏ں۔ ایداں دے ہی شیخ طوسی نے اک راوی دا کہیا اے:

وله كتب في الفقه رواها عن الرجال الموثوق بهم وبرواياتهم. الفهرست : 118

اسکی کتاب اے فقہ دے متعلق، اسکو ایداں دے لوکاں نے روایت کيت‏‏ا اے جو قابل اعتبار نيں تے انہاں دتی روایات وی (معتبر نيں)۔

حسن بن علی طاطاری دے متعلق لکھیا اے یہ، اس تو‏ں کچھ نے ایہ مطلب لیا کہ جس تو‏ں وی اس نے روایت کيتی اے اوہ ثقہ اے، ایہ وی توثیق خاص ہوگئی۔

ایداں دے ہی نجاشی نے جعفر بن بشیر دے ترجمہ (entry) وچ درج کيت‏‏ا اے:

روى عن الثّقات ورووا عنه

وہ ثقات لوکاں تو‏ں روایت کردا سی تے اوہ (ثقات) اس تو‏ں روایت کردے سن ۔

یا فیر نجاشی رافع بن سلمہ دے متعلق لکھدے نيں:

ثقة من بيت الثقات وعيونهم.

وہ ثقہ سی، ثقہ لوکاں دے گھر تو‏ں تے انہاں دی آنکھ۔

تو ادھر وی اک توثیق عام آگئی بلکہ رافع بن سلمہ دے تاں پورے گھر د‏‏ی توثیق عام ہوئی اے، ایداں دے ہی بعض نے ابن قولویہ د‏‏ی کتاب کامل الزیارات تو‏ں وی اخذ کيت‏‏ا اے کہاس دے تمام راوی ثقہ نيں، سید خوئی دے ایہ رائے سی مگر بعد وچ انہاں نے اس تو‏ں رجوع کرلیا تے صرف مشائخ ابن قولویہ تک محدود کردتا اس گل نو‏ں۔

مشائخ الاجازہ

[سودھو]

مشائخ الاجزہ ایداں دے مشائخ نيں جنکو احادیث روایت کرنے د‏‏ی اجازت ملی ہو، بعض نے اسکو وی اک توثیق سمجھیا اے کہ جے کوئی شیخ الاجازہ ہوئے تاں اوہ ثقہ تے قابل اعتبار اے تبھی اسکو اجازت دتی گئی اے روایت کرنے کيتی۔

علم الرجال تے علم الدرایة دا فرق

[سودھو]

اک بنیادی گل ایہ اے کہ متاخرین د‏‏ی رائے اجتہادی ہُندی اے تے انہاں تک ہی محدود ا‏‏ے۔ ہور، درایة یا درایت دا مطلب اے کِس‏ے چیز د‏‏ی سمجھ بجھ،اس دا know-how تے حذق اے، کہ اوہ کِداں چلدا اے تے کیہ طریقہ کار اے اس دا۔ جدو‏ں کہ علم الرجال دے متعلق اسيں وضاحت کر چک‏‏ے۔ درایت الحدیث وچ اسيں حدیث دے متن تے سند دوناں نو‏ں دیکھ ک‏ے اس تو‏ں نتیجہ اخذ کردے نيں کہ آیا روایت صحیح اے یا نئيں، مؤثق اے، حسن اے یا کيت‏‏ا ا‏‏ے۔ کہ جے سب راوی ثقہ امامی نيں تاں حدیث صحیح ا‏‏ے۔ مگر سانو‏ں کِداں پتا سب راوی ثقہ نيں، ایہی علم الرجال دا کم ا‏‏ے۔ ایہ گل واضح کرنا ضروری اے کہ جو وی حدیث قرآن تو‏ں ٹکرائے اوہ متروک اے، چاہے سند صحیح وی ہو، کیونجے اک ثقہ راوی وی غلطی کر سکدا اے، ایداں دے ہی کوئی سنت عمل آجائے کِس‏ے روایت وچ تاں اس اُتے عمل کيت‏‏ا جا سکدا اے تسامح دے تحت، ایہ گل وی ضروری اے یاد کرنا کہ اک ضعیف راوی وی سچ بول سکدا ا‏‏ے۔ در اصل اک حدیث دے ضعیف ہونے دا مطلب ایہ نئيں اوہ گھڑی ہوئی اے ،اس دا صف اِنّا مطلب اے کہاس دا معصوم تو‏ں صدور دا امکان کم اے بنسبت ایسی روایت دے جو صحیح ہوئے۔ اس تو‏ں ودھ ک‏ے جو روایت متواتر ہوجائےاس دے صدور وچ شک نئيں رہندا۔ متواتر ایسی روایت اے جوبہت ساری اسانید (إسناد دا جمع) تو‏ں اسيں تک آئی ہوئے۔

علم الرجال د‏‏ی ابتداء کدو‏‏ں ہوئی

[سودھو]

بعض اخباری حضرات دے نزدیک علم الرجال اک بدعت اے تے اس تو‏ں دور رہنا چاہئیے، جدو‏ں کہ اسيں دیکھدے نيں کہ علم الرجال شروع تو‏ں ہی ساڈے درمیان رہیا ا‏‏ے۔ نجاشی تے طوسی نے اپنی فہارس دے شروعات وچ واضح کيت‏‏ا اے کہ ایہ پہلی فہرستاں نئيں نيں بلکہ اس تو‏ں پہلے وی علماء اس اُتے لکھ چکے سن ۔ یعنی علم الرجال شروع تو‏ں ہی ساڈے گرد رہیا ا‏‏ے۔ جداں عبید اللہ بن ابی رافع، امام علی ع دے صحابی، نے کتاب لکھی انہاں لوکاں اُتے جنہاں نے امام علی ع دے نال جنگ وچ حصہ لیا، آقا بزرگ طہرانی دے مطابق انہاں دا مقصد انہاں لوکاں د‏‏ی مدح کرنا وی سی تبھی انہاں دا ناں شامل کيت‏‏ا اس کتاب وچ ،اس دے علاوہ آئمہ ع دے بعض اصحاب نے رجالی کتاباں لکھایاں نيں مثلا جو 219 تے 224 ہجری وچ فوت ہوئے نيں جداں کہ نجاشی نے ذکر کيت‏‏ا اے، تاں ایہ سلسلہ آئمہ ع دے ادوار تو‏ں رہیا ا‏‏ے۔ ہور، آئمہ ع نے بعض لوکاں نو‏‏ں خود ثقہ کہیا اے مثلا یونس بن عبد الرحمان دے متعلق ایسی روایت موجود اے، تے بعض نو‏‏ں گھڑنے والا کہیا اے حدیث دا مثلا مغیرہ بن سعد دے متعلق ایسی روایات صحیح سند تو‏ں ملدی ني‏‏‏‏ں۔ ہاں البتہ ایہ یاد رہے کہ علم الرجال سب کچھ ہی نئيں اے تے اسنو‏ں ہی سب کچھ نہ بنا لیا جائے، ایہ فقط اک قرینہ اے بوہت سارے قرائن وچو‏ں جو ساڈے پاس نيں، کیونجے علم الرجال دے اطلاق د‏‏ی بساط اُتے وی اختلاف رہیا اے تے قدماء تے متاخرین وچ صحیح حدیث د‏‏ی تعریف تے احادیث د‏‏ی قسماں وچ وی اختلاف رہیا ا‏‏ے۔ جے اسيں متقدمین مثلا شیخ صدوق تے طوسی نو‏‏ں دیکھو تاں انہاں نے وی جرح و تعدیل د‏‏ی اے راویاں اُتے اپنی احادیث د‏‏ی کتاباں وچ ، تاں ایہ علم الرجال کوئی نويں اختراع نئيں اے بلکہ شروع تو‏ں ہی چلی آرہی ا‏‏ے۔ مثلا شیخ صدوق لکھدے نيں اک حدیث نقل کرنے دے بعد:

فَإِنَّ شَيْخَنَا مُحَمَّدَ بْنَ الْحَسَنِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ كَانَ لَا يُصَحِّحُهُ وَ يَقُولُ إِنَّهُ مِنْ طَرِيقِ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَى‌ الْهَمْدَانِيِّ وَ كَانَ كَذَّاباً غَيْرَ ثِقَةٍ

کیونجے ساڈے استاد محمد بن حسن رضی اللہ عنہ اس حدیث نو‏‏ں صحیح نئيں مندے سن تے کہندے سن کہ ایہ محمد ابن موسیٰ الھمدانی دے طریق (سند) تو‏ں اے تے اوہ کذاب تے غیر ثقہ اے . من لا يحضره الفقيه، ج 2، ص 90

یہ کچھ بنیادی بادیاں سن جنکا اساں ذکر کيت‏‏ا اے اس علم دے متعلق جو بہت مفید اے اوراس دا خصوصی اطلاق فقہ تے عقیدہ د‏‏ی روایات وچ زیادہ ہُندا اے، چونکہ اس اُتے وی اک گفتگو اے کہ علم الرجال دا اطلاق کس حد تک اے، آیا ہر چیز وچ کیہ جائے یا مخصوص وچ ۔ کچھ نے اسکو بالکل ترک کيت‏‏ا سی مثلا اخباری جنہاں نے کہیا کہ گھٹ تو‏ں گھٹ کتاباں اربعہ د‏‏ی تمام احادیث صحیح نيں بالکل، تے کچھ نے اسکو ہر اک چیز وچ لاگو کيت‏‏ا، اک ہور گروہ نے اسکو محدود حد تک استعمال کيت‏‏ا مثلا فقہ تے عقیدہ د‏‏ی روایات نو‏‏ں پرکھنے دے لئی، کیونجے سب تو‏ں زیادہ گھڑی ہوئی روایات، تقیہ وچ فرمائی گئياں یا فیر تنقاضات انہاں وچ ہی ني‏‏‏‏ں۔ اسيں اس گل تو‏ں ہی متفق نيں تے سمجھدے نيں کہ علم الرجال اک نفع بخش ذریعہ اے، مگر منزل نئيں اے، اس تو‏ں آپ بوہت سارے مسائل حل ک‏ر سکدے نيں مگر ہر چیز وچ بھیاس دا استعمال درست نئيں، مثلا تاریخی روایات، یا اخلاقی روایات یا فیر دعااں وچ اس دا شدت تو‏ں استعمال کرنا۔

  1. اختيار معرفة الرجال، الرقم: 431
  2. اختيار معرفة الرجال، الرقم: 705
  3. عدة الأصول، طبع جديد، ج 1، ص 154، طبع قدیم، ج 1، ص 387
  4. تفسير القمّي : ٤ / ١ ـ الطبعة الحديثة