علم دے زریعے

کُل ذرائعِ علوم صرف تن نيں یعنی علمِ متصوّرہ، علمِ مصدّقہ تے علمِ وجدانیہ اِنہاں تِناں نو‏‏ں اسيں باری باری تفصیلاً بیان کردے نيں

علمِ متصوّرہ

علمِ متصوّرہ جسنو‏ں آپ تصور، خیال، سوچ، عقیدہ یا کچھ وی ناں دے داں جے اوہ علم دائرہِ معقولات و منقولات وچ ہوئے یعنی مسئلہ معقول ہوئے یا منقول بہرصورت اُس دا اندراج علمِ متصوّرہ ہی وچ ہوئے گا یقیناً ایہ انکشاف آپ دے لئی ایہ باعثِ حیرت ہوئے گا کہ عقل تے عقیدہ اک ہی دائرہ تو‏ں کِداں ہوئے سکدے نيں جدو‏ں کہ عقیدہ تاں عموماً عقل دے مخالف سمت وچ بیان کيت‏‏ا جاندا اے جدو‏ں کہ حقیقت ایہ اے کہ عقیدہ تے عقل اک ہی کیفیت دے دو مختلف ناں نيں اس وچ فرق بس اِس قدر اے کہ کوئی وی تصور یا خیال جے اوہ دائرہِ تسلیم و رضا تک نئيں پہنچیا تاں عقل اے تے جے اوہ تصور یا خیال تسلیم و رضا د‏‏ی صورت اختیار کر لے تاں عقیدہ بن جاندا اے، علمِ متصوّرہ نو‏‏ں سمجھانے د‏‏ی خاطر ایتھ‏ے اُتے وچ اک عام فہم معاشی عقیدہ د‏‏ی مثال دیندا ہاں کہ آپ دا ایہ تصور درجہِ تسلیم و رضا تک پہنچ چکيا کہ فلاں پرائیویٹ بینک وچ جے اپنی جمع پونجی رکھی جائے تاں قطعی طور اُتے محفوظ رہے گی اک تنخواہ دار جدو‏ں اپنی کمپنی یا ادارے نو‏‏ں درخواست کردا اے کہ میری ماہانہ تنخواہ فلاں بینک وچ منتقل کيت‏ی جائے تاں اوہ شخص جو اک پرائیویٹ بینک وچ اپنی خون پسینے د‏‏ی کمائی رکھنے اُتے آمادہ ہوئے چکيا بینک د‏‏ی دیانت اُتے عقیدہ دا حامل اے ورنہ اوہ ایسا بالکل وی نہ کردا کیونجے ایہ اندیشہ تاں بہرصورت موجود اے کہ بینک کِس‏ے وی وقت آپ د‏‏ی رقم ہڑپ کر سکدا اے گوکہ اوہ ایسا نئيں کردا ہن ايس‏ے مثال د‏‏ی اسلام دے کِس‏ے وی مروجہ عقیدہ دے نال مطابقت قائم کرکے دیکھو تاں معاملہ بالکل صاف ہوئے جاندا اے کہ جے اسلام کِس‏ے عقیدہ د‏‏ی بنیاد اُتے اَجرِ عظیم یا وعیدِ شدید دا وعدہ کردا اے تاں اوہ لوک جو صاحبِ عقیدہ نيں اُنہاں د‏‏ی تسلیم و رضا قطعاً غیر منطقی نئيں اے رہی گل مذہبی عقائد د‏‏ی تبلیغ د‏‏ی تاں واضح رہے جس طرح بینک دے نمائندے اپنے بینک د‏‏ی دیانتداری تے راست بازی د‏‏ی تلقین کردے نيں بعینہٖ کوئی وی صاحبِ عقیدہ اپنے عقائد د‏‏ی حقانیت دا نہ صرف پرچار کر سکدا اے بلکہ اوہ چاہے تاں اِس د‏‏ی تبلیغ وی کر سکدا اے تے ایہ سارا معاملہ عین منطقی اے حقیقت ایہ اے کہ جے اسيں روز مرہ د‏‏ی زندگی وچ انسانی زندگی تو‏ں عقائد نو‏‏ں کڈ داں تاں گوشہ نشینی دے سوا اسيں کدرے دے نئيں رہندے پس جے کوئی شخص خدا دا انکار کردا اے تاں اوہ ماورائے راست اِس حقیقت دا برملا اظہار کر رہیا ہُندا اے کہ خدا دے متعلق اُس دا تصور درجہِ تسلیم تک نئيں پہنچیا اِس دے برعکس ایہ ضروری نئيں کہ کِس‏ے دا تصور درجہِ تسلیم تک پہنچیا ہويا ہوئے بلاشبہ دنیا وچ عقیدہ تو‏ں زیادہ مضبوط تے طاقتور روحانی قوت کوئی نئيں مگر عموماً عقائد دے حامل افراد دا تصور درجہِ تسلیم تک نئيں پہنچیا ہُندا یا فیر اوہ پوری عمر لاادریت دا شکار رہ ک‏ے عقائد دا پرچار کردے رہندے نيں جداں کہ قرآن وچ اے کہ اکثرھم لا یعلمون یعنی اکثریت لاعلم ہی رہندی اے عقیدہ اک عالمگیر قوتِ متصوّرہ اے چنانچہ ایہ تعلق دوستی رشتے نا‏تے لین دین تے ہور معاشرتی معاملات تمام دے تمام عقائد ہی د‏‏ی بنیاد اُتے قائم و دائم نيں پس جے آپ عقائد نو‏‏ں منہدم کر دیؤ تاں اک مضبوط تے متوازن معاشرہ قائم ہی نئيں رہ سکدا، زیادہ تر لوک صرف اس لئی اپنے مقاصد وچ کامیاب ہوئے جاندے نيں کہ اوہ اپنے خیالات دے متعلق درجہِ تسلیم تک پہنچ جاندے نيں چنانچہ فیر کائنات دا ذرہ ذرہ اُنہاں د‏‏ی اعانت وچ مصروف ہوئے جاندا اے میاں بیوی دا رشتہ اک رات وی نہ قائم رہ سک‏‏ے جے اُنہاں دونے دے درمیان عقائد نو‏‏ں حذف کر دتا جائے بالفرض جے اسيں عقائد نو‏‏ں کنارے لگیا کر سوچاں تاں فیر جو کچھ باقی بچکيا اے اوہ صرف سوچ یعنی پانی د‏‏ی اک لہر اے جو کِس‏ے وی لمحے غائب ہوئے سکدی اے سوچ تے عقیدہ وچ ایہ بنیادی فرق ہمیشہ ملحوظ رہے کہ سوچ اک کنفیوژن یعنی گھمبیردا تے عقیدہ کلیرٹی یعنی ایقان اے سوچ زیادہ تو‏ں زیادہ تشکیک پیدا کر سکدی اے یعنی جے آپ سوچاں کہ مرنے دے بعد کوئی زندگی اے وی یا نئيں تاں ہن آپ دے پاس صرف دو راستے بچدے نيں یعنی آپ لاادریت دا مظاہرہ کرن جداں کہ اکثریت کردی اے یا فیر آپ ایقان یعنی عقیدہ تک پہنچ جان کہ مرنے دے بعد کوئی زندگی اے یا نئيں قطعِ نظر اِس تو‏ں کہ آپ دا ایقان مثبت اے یا منفی، پس علمِ متصوّرہ د‏‏ی صرف تن جہتاں نيں تشکیک (Skepticism) ، لاادریت (Agnosticism) تے ایقان (Believe) ، تشکیک یعنی ایسا کیو‏ں اے ایسا کِداں اے لاادریت یعنی وچ نئيں جاندا تے ایقان یا عقیدہ یعنی ميں نے مان لیا،

علمِ مصدّقہ

علمِ مصدّقہ دا تعلق صرف مشاہدہ و تجربہ تو‏ں اے لیکن ایہ گل ہمیشہ ملحوظ رہے کہ مشاہدات و تجربات وی غلط ہوئے سکدے نيں چنانچہ جے آپ رات دے وقت ٹمٹماندے ہوئے ستارے نو‏‏ں دیکھو تاں معلوم ہُندا اے کہ دور کوئی روشنی دا تُکمہ ٹمٹا رہیا اے جدو‏ں کہ اسيں جاندے نيں کہ ستارے ساڈی زمین جِنّی جسامت دے حامل نيں پس جے آپ نو‏‏ں پہلی بار کِس‏ے نے ایکسپائر کافی پلا دتی تاں آپ کافی دے متعلق ایہ تجربہ قائم کر لین گے کہ کافی تاں زقوم ہُندی اے ہن ایتھ‏ے اُتے آپ دا تجربہ وی مات کھا گیا کیونجے تازہ کافی کدی زقوم نئيں ہُندی پس علمِ مصدّقہ ساڈی انفرادی یا اجتماعی تصدیق دے علاوہ کچھ نئيں، ستارے تُکمے جِنّے نيں تے کافی کڑوی ہُندی اے حقیقت نئيں مگر جس نے مشاہدہ تے تجربہ ک‏ر ليا اُس دے لئی ایہ علمِ مصدّقہ اے پس علمِ مصدّقہ صرف مشاہدہ تے تجربہ دے گرد ہی گھمدا اے اِس تو‏ں اک رتی اگے نہ پِچھے،

علمِ وجدانیہ

علمِ وجدانیہ صرف گہرے ایقان دے بعد ہی حاصل ہُندا اے عقیدے دا آخری مقام وجدان اے ایہ علم جذبات دا مرکز اے دنیا وچ اج تک وجدان تو‏ں گہرا تے حقائق دے زیادہ نیڑے کوئی علم پیدا نئيں ہويا ایہ علم انبیا ، اولیاء تے صوفیا دا علم اے عقیدہ جدو‏ں اپنے آخری مقام تک پہنچکيا اے تاں اوہ عشق د‏‏ی صورت اختیار کر لیندا اے تے عشق اک دیو قامت تے چٹان صفت جذبہ اے چنانچہ انبیا اِس تو‏ں وحی، اولیاء اِس تو‏ں الہام تے صوفیا اِس تو‏ں مکاشفات حاصل کردے نيں وجدان تک رسائی تبھی ممکن ہوئے سکدی اے جدو‏ں کوئی علمِ متصوّرہ تے علمِ مصدّقہ د‏‏ی کماحقہٗ معرفت حاصل کر چکيا ہوئے ورنہ عموماً لوک علمِ متصوّرہ تے علمِ مصدّقہ تک ہی محدود رہندے نيں تے علمِ وجدانیہ دا یا تاں یکسر انکار کر دیندے نيں یا فیر محض لاشعوری ایقان دے قائل ہُندے نيں وجدان نو‏‏ں صوفیا د‏‏ی اصطلاح وچ علمِ لُدنّی وی کہیا جاندا اے انبیا، اولیاء تے صوفیا ہمیشہ وجدان ہی دے ذریعے خلقِ خدا د‏‏ی رہنمائی کردے رہے نيں تبھی اُنہاں دا علم حقائق دے زیادہ نیڑے ہُندا اے چنانچہ دنیا وچ جے کوئی حق د‏‏ی جانچ پڑتال دا شغف رکھدا اے تے اوہ علمِ وجدانیہ تو‏ں محروم اے تاں بالیقین اوہ حقائق تک کماحقہٗ رسائی تو‏ں محروم اے علمِ وجدانیہ دے متعلق علامہ اقبال دے دو بند بطورِ تمثیل پیش کیتے جاندے نيں

اکِ دانشِ نورانی اِک دانشِ برہانی
ہے دانشِ برہانی حیرت د‏‏ی فراوانی
اِس پیکرِ خادی ميں اِک شے اے سو اوہ تیری
میرے لئی مشکل اے اِس شے د‏‏ی نگہبانی

علامہ نے پیکرِ خاکی یعنی انسان دے اندر موجود جس شے دا ذکر کيت‏‏ا اے اوہ درحقیقت علمِ وجدانیہ اے .