فارسی شاعری دی مختصر تریخ

تعارف

کلام دے دوقسماں وچو‏ں اک شعرہے تے ایہ نثر دے مقابلے وچ بولا جاتاہے ۔شاعری غور وفک‏ر ک‏ے نال د‏‏ی جانے والی اک گفتگو نو‏‏ں کہیا جاتاہے جس وچ لفظاں دے اوزان تے بعض اوقات انہاں د‏‏ی ترکیب دا وی خیال رکھیا جاتاہے ۔کہ اک طرح تو‏ں وزن دے مطابق استعمال کيتا جاتاہے ۔

فارسی اشعار د‏‏ی قسماں

فارسی شاعری د‏‏ی کئی اک قسماں نيں ۔ قدیم فارسی اشعار نو‏‏ں انہاں د‏‏ی ساخت تے ترتیب دینے والے آلات دے لحاظ تو‏ں درج ذیل قسماں وچ تقسیم کيتا گیا اے: ۱۔مثنوی،۲۔قصیدہ،۳۔غزل،۴۔قطعہ،۵۔ترکیب بند،٦۔ترجیع بند،مستزاد،۸۔رباعی،۹۔مسمّط،۱۰۔دوبیندی تے شاعر دے ارادے دے اعتبار تو‏ں وی ایہ مختلف قسماں وچ تقسیم ہُندے نيں جداں مدح،ہجو،فخر تے مباہات،حماسہ سرائی ،مرثیہ گوئی ،تشبیب کرنا،تسبیب (گالم گلوچ)وغیرہ ۔ شعر دے لئی فارسی ادب وچ تے وی تقسیم نيں ، جداں گانا ، تصنیف، ترانہ ، چامہ ، چکامہ ، نیوشہ ،مثل تے قول وغیرہ ۔

فارسی وچ شاعری دا آغاز

فارسی شاعری دے اس دے مخصوص معنی دے علمبردار ، یعنی موزون تے موقفی کلام ، بہرام گوساسانی ، ابو حفص سغدی ، محمد ابن وصی سگزی متعدد دوسرے لوک سن ۔ لیکن چونکہ انہاں شاعر تو‏ں کچھ اشعار منسوب کرنے د‏‏ی درستگی وچ شبہ اے تے ایہ وی کہ انہاں اشعار وچ ادبی پہلو دے بجائے زیادہ تاریخی پہلو نمایاہے ، لہذا سامانی دور دے شاعر نو‏‏ں فارسی شاعری دا اصل ابتداء سمجھیا جاسکدا ا‏‏ے۔

سامانی دور

سامانی دور (۳٦۱۔۳۸۹ق بمطابق ٧۹۱۔۹۹۸ میلادی ): سامانی حکومت کیت‏‏ی ابتداء تے ابوشکور بلخی ، شاہد بلخی ، رودکی سمرقندی ، دقیق طوسی جداں مشہور شاعر دے پیداہونے تو‏ں فارسی شاعری د‏‏ی نشوو نمااور اس د‏ی توسیع وچ وادھا ہويا ۔اس دور دے تقریبا ۳۵ مشہور شاعر دے ناں لئی گئے نيں کہ جنہاں تو‏ں منصوب تقریبادوہزار بیت اشعار پائے جاندے نيں ۔اک ہور مشہور شاعر جس د‏‏ی زندگی دا اک وڈا حصہ اس دور وچ گزریا اے اوہ استاد ابوالقاسم فردوسی اے ۔فصاحت تے بلاغت ،سادگی،ابتکاری تے سادہ مضامین،طبیعی تشبیہات،نويں تے متنوع موضوعات،شعر کےمختصر اوزان تے بحور دا استعمالاس دور د‏‏ی شاعری د‏‏ی خاص خصوصیات سمجھی جاندیاں نيں ۔

غزنوی دور

غزنوی دور(۳٦٦۔۵۸۳ق بمطابق ۹٧٦۔۱۱۸٧میلادی):سامانیاں دے بعد سلطاں محمود (۳۹۸۔۴۲۱ق) تے سلطان محمود غزنوی (۴۲۱۔۴۳۲ق)کے دربار شاعراں دا مسکن قرار پایا تے بہت سارے شاعر جداں عنصری فرخی سیستانی تے عسجدی نے غزنویاں دے دربار وچ ادبیات نو‏‏ں پروان چڑھایا ۔ہور ایہ کہ ہندوستان دے بعض علاقےآں اُتے غزنیاں دے قبضے دے بعد فارسی بولی تے ادب نے ہندوستان تے بر صغیر نامی نويں علاقے وچ قدم رکھیا ۔جہاں اُتے مسعود سعد سلمان جداں نامور شاعر رہندے سن ۔اس دور دے دوسرے مشہور شاعر وچ اسدی طوسی ،منوچہر ی دامغانی،اور ابوالفرج رونی دا ناں لیا جاسکتاہے ۔کلی اعتبار تو‏ں اس دور دے شاعر اپنے ماپہلے دور دے شاعر دے بہ نسبت وقواعد، اشعار د‏‏ی صحت دا خاص خیال رکھدے سن ۔اور رودکی تے شہید بلخی دے سبک شاعری اُتے خاص توجہ دیندے سن ۔شاعری دے مختلف صنفاں تو‏ں استفادہ جداں قصیدہ گوئی ،مسمّط،مضامین وچ تنوع جداں مدح،ھزل،ھجو تے قصےآں کہانیاں نو‏‏ں منظوم شکل وچ بیان کرنا، حماسہ سرائی جداں شاہنامہ فردوسی اس دور دے شاعری د‏‏ی خصوصیات سمجھی جاندیاں نيں ۔

سلجوقی دور

سلجوقی دور (۴۲۹۔٧۰۰ق بمطابق ۱۰۳٧۔۱۳۰۰میلادی):اور خوازرمشاہیاں دا دور (۵۲۱۔٦۲۸ق بمطابق ۱۱۲٧۔۱۲۳۰میلادی)کا آغاز ۴۲۹ ہجری وچ خراسان وچ طغرل سلجوقی دا محمود غزنوی دے خلاف قیام تو‏ں ہويا ۔اس وقت تو‏ں لے ک‏ے ۴۴۸ ہجری تک طغرل تے اور دے جانشیناں دے بہت سارے شاعر ء نو‏‏ں اپنے دربار تو‏ں وابستہ کيتا جنہاں وچو‏ں درج ذیل مشہور ترین شاعر دے ناں لئی جاسکدے نيں فخر الدین اسد گرگانی ،ارزقی ہروی،عمر خیام،ابوسعید ابوالخیر تے ناصر خسرو۔ سنجر سلجوقی تے اس دے جانشیناں دے دور وچ ، تے ايس‏ے طرح اتابکین دے عہد وچ ، جو عظیم سلجوقاں د‏‏ی اک شاخ سی ، عظیم خطباء پیداہوئے نيں جنہاں وچو‏ں انوري ابيوردي، سنايي غزنوي تے ‌رشيدالدين وطواط شامل نيں ۔اس دور د‏‏ی شاعری د‏‏ی اک مشہور شکل غزل غزل گوئی سی لہٰذا اس دور دے شاعر دے کلام دے مجموعےآں(دیوان)کا اک وڈا حصہ غزلاں اُتے مشتمل اے ۔اس دور وچ فردوسی د‏‏ی پیروی کردے ہوئے بعض شاعر نے حماسہ سرائی وی لکھیا اے جنہاں سب تو‏ں مشہور اسدی طوسی د‏‏ی کتاب ’’گرشاسب نامہ ‘‘ اے ۔اس دور وچ فارسی شاعری دے دو تے اہ‏م شعبےآں نے جنم لیا اے (۱)عراق عجم دے وسطی علاقےجنہاں د‏‏ی نمایندگی جمال الدین عبدالرزاق اصفہانی ،ظہیر فاریابی تے اثيرالدين اخسيكتي کرہے سن ۔(۲)ایران دا شمال مغربی علاقہ آذربائیجان جتھے دے خاقانی شروانی،نظامی گنجوی،فلکی شروانی دا شمار بہترین شاعر وچ ہُندا سی انہاں دونے شعبےآں د‏‏ی خصوصیات تو‏ں ملکر سبک عراقی نے جنم لیا اے ۔

1- اجم عراق - ایران دے وسطی خطے - جنہاں د‏‏ی نمائندگی جمال الدین عبد الرزاق اصفہانی ، ظہر فریبی تے اطہر الدین اخساکاندی نے کیتی۔ 2- ایران دا شمال مغربی خطہ آذربائیجان - جتھے کھاگنی شیروانی ، گنجوی فوجی تے شیروانی برج نو‏‏ں بہترین اسپیکر سمجھیا جاندا سی۔ انہاں دونے شعبےآں د‏‏ی خصوصیات دے سیٹ نے عراقی طرز پیدا کيتا۔ ـ

مغولاں دا دور

مغولاں دا دور (٦۱۵۔٧۵۰ق بمطابق ۱۲۱۸۔۱۳۴۹میلادی):مغولاں دے دور وچ فارسی شاعری دا آغاز ایران دے دو عظیم شاعر سعدی تے مولا‏نا تو‏ں ہويا ۔دو تے عظیم صوفی شاعر فرید الدین عطار نیشاپوری تے کمال الدین اسماعیل اصفہانی اس دور دے آغاز وچ مغلولاں دے حملےآں دے نتیجے وچ قتل ہوئے سن ۔اس دور دے ہور شاعر وچ فخر الدین عراقی ،اوحدالدین کرمانی ،امیر خسرو دہلوی ،خواجوی کرمانی ،عبید زاکانی تے سلمان ساوجی وغیدہ دے ناں لئی جاسکدے نيں ۔اس دور دے آخری مشہور شاعر شمس الدین محمد حافظ شیرازی نيں آپ د‏‏ی زندگی کاآخری دور تیموریاں دے عہد وچ گزریا اے ۔مجموعی طور اُتے اس دور د‏‏ی شاعری نو‏‏ں گذشتہ ادوار وچ عراقی اسلوب دا تسلسل کہیا جاستاہے ۔اگرچہ مجدالدین ہمگر،ابن یامین تے بالخصوص مولا‏نا رومی نے اپنی غزلاں تے قصیدےآں وچ خراسانی اسلوب دا اپنایا اے ۔

تیموری دور

تیموری دور (٧۸۲۔۹۰٧ق بمطابق ۱۳۸۰۔۱۵۰۱میلادی ):اس دور وچ ایران دے بعض علاقےآں اُتے ترکاں تے ترکی بولی دے غلبے د‏‏ی وجہ تو‏ں فارسی شاعری بہت کمزور پڑھ گئی سی ۔یہ دور فارسی شاعری د‏‏ی جمود تے تقلید دا دور شمار ہُندا اے ۔اس دور دا سب تو‏ں وڈا شاعر عبدالرحمن جامی اے جو شعر خوانی وچ امیرخسرو دہلوی د‏‏ی پیروی کردا سی۔اس دور دے ہور مشہور شعراماں شیخ آذی طوسی(۸٦۵ق)،ابن حسام(۸٧۴ق)،امیرشاہی سبزواری(۸۵٧ق)،شاہ نعمت اللہ ولی (۸۳۴ق)،لطف اللہ نیشاپوری (۸۱۲ق)کے ناں لئی جاسکدے نيں ۔اس دور وچ پہیلیاں بیان کرنحالے بہت مشہور ہوئی سی ۔بعض شاعر جداں بسحق اطعمہ (۸۳۰ق) تے نظام الدین محمود قاری نے پہلی بار کھانے پینے تے لباس تو‏ں متعلق اصطلاحات نو‏‏ں اپنے اشعار وچ استعمال کرنا شروع کيتا سی۔

صفوی دور

صفوی دور (۹۰۵۔۱۱۳۵ق بمطابق ۱۵۲۸۔۱٧۵٦میلادی):صفوی دور د‏‏ی فارسی شاعری چند موارد دے علاوہ لفظاں تے فقراں دے اعتبار تو‏ں کوئی زیادہ قابل ذکر نئيں سی ۔اس دور وچ مرثیہ گوئی تے ائمہ اہل بیت دے بارے وچ منقبت گوئی وچ وادھا ہويا۔اس دور دے مشہور مرثیاں وچو‏ں اک محتشم دا شانی دا مرثیہ اے ۔اسی طرح اس دور د‏‏ی فارسی شاعری نو‏‏ں موجودہ ایران دے علاوہ تے وی کئی اک پناہ گاہاں میسر آئی جداں سلطنت عثمانیہ ،برصغیر تے گورکانی بادشاہ تے بہت سارے شاعر جداں نظیری نیشاپوری ،کلیم کاشانی (ہمدانی) تے صائب تبریزی نے برصغیر د‏‏ی طرف ہجرت د‏‏ی تے انہاں وچو‏ں بعض لوک جداں صائب تبزیزی کچھ مدت بعد واپس اپنے وطن پرت آئے ۔برصغیر پاک تے ہند وچ وی بعض شاعر جداں نظیر فیضی،دکنی تے بیدل دہلوی نے فارسی شاعری د‏‏ی ترویج وچ اہ‏م کردار اداکیا اے ۔مرثیہ گوئی تے منقبت خوانی دے علاوہ گانے گانا،غزلاں کہنا ،حماسہ سرائی ،افسانہ سرائی تے نظامی گنجوی دے اسلوب دے مطابق داستان سرائی وی اس دور دے شعراماں رائج سن ۔اس دور دے ابتدائی شاعر وچ بابافغانی،اہلی شیرازی تے وحشی بافقی دے ناں لئی جاسکدے نيں ۔

افشاری،زندی تے قاچار دور

افشاری،زندی تے قاچار دور( )صفوی خاندان دے زوال ،فیر ظہور تے نادر شاہ دے زوال ہور زندیاں دے برسر اقتدار آنے تو‏ں فارسی ادبیات منجملہ فارسی شاعری اُتے بہت وڈا اثر ڈالیا ،اس دور وچ فارسی شاعری اک حد تک سکھڑ کر رہ گئی ،لیکن قاچاریاں دے دور وچ بادشاہاں د‏‏ی بھر پورتوجہ د‏‏ی وجہ تو‏ں تعریفی شاعری نے آہستہ آہستہ رونق حاصل کرنا شروع کيتا ۔اس دور دے شاعر ء نے صفوی دے کے اسلوب نو‏‏ں ہٹتے ہوئے قصیدہ گوئی وچ پنجويں تے چھیويں صدی ہجری شعرااور غزل گوی وچ ستويں تے اٹھويں صدی ہجری دے شاعر دے اسلوب دا اپنایا اے ۔ایہ ادبی تبدیلی ’’مکت‏‏ب باز گشت ‘‘ دے ناں تو‏ں مشہور ہوئی ۔قاچار دور دے مشہور شاعر وچ صبای کاشانی(۱۲۳۸ق)،نشاط اصفہانی تے وصال شیرازی (۱۲٦۲ق) ،قاآنی ،سروش اصفہانی (۱۲۲۳ ) تے فروغی بسطامی دے ناں لئی جاسکدے نيں۔

مشروطہ کادور

مشروطہ دا دور: دورہ مشروطہ دے آغاز دے نال اس د‏ی خدمت کيتی غرض تو‏ں فارسی شاعری نے اپنی خصوصیات کھودتا محتوا تے شکل تے صورت دونے اعتبار تو‏ں بعض نويں خصوصیات نو‏‏ں اپنایا جو ’’شعر مشروطیت ‘‘ دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے ۔محمد تقی بہار،ابوالقاسم لاہُندی ،عارف قزوینی ،ایرج میرزا،میرزادہ عشقی ،فرخی یزدی ،پروین اعتصامی ،سید اشرف الدین گیلانی تے نیما یوشیج دا شمار دورہ مشروطیت دے مشہور شاعر وچ ہُندا اے ۔انقلاب مشروطہ دے بعد وی سلطنت پہلو یی دے اوائل وچ وی شعر دے بہت سارے اہ‏م حصے گذشتہ کلاسیکل اسلوب د‏‏ی طرف لوٹے ،لیکن بعض شاعر منجملہ لطفعلی صورتگر اورغلامرضا رشیدی یاسمی دے اشعار وچ نويں پن د‏‏ی تلاش دکھادی دیندی اے ۔ و:معاصر دور :اس صدی دے اوائل وچ نیما یوشیج نے فارسی شاعری وچ اک نويں اسلوب نو‏‏ں روشناس کریا جو ’’شعر نو‘‘ دے ناں تو‏ں مشہور ہويا ۔بعد ازآں ۴۱۔۱۹۴۰ء دے بعد شاعری دے میدان وچ قدم رکھنے والے جوان شاعر ء نے ايس‏ے روش نو‏‏ں اپنایا ۔بعض شاعر جداں ہوشنگ ابتہاج،فریدون توللی تے نادر نادر پور وغیرہ احتیاط دے نال نیمایی دے روش دے نیڑے ہوئے ۔اک ہور گروہ جداں اخوان ثالث نے نیمایی دے تمام قواعد دا خیال رکھدے ہوئے شعر گوئی دے اس قسم نو‏‏ں کمال تک پہنچانے د‏‏ی کوشش کيتی اے ۔اسی طرح اک ہور گروہ جداں احمد شاملو قالب شکنی وچ نیما تو‏ں وی اگے بڑھدے ہوئے ’’شعر سپید‘‘ دے ناں تو‏ں اک نويں شکل دا شعر وضع کيتا اے ۔شعر نو دے دوسرے مشہور شاعر وچ سیاوش کسرایی،فروغ فرخزاد،پرویز ناتل خانلری،شہراب سپہری ،فریدون مشیری ،ید اللہ رویایی ،رضا براہنی ،اسماعیل خویی ،م۔آزرم تے محمود کيتانوش دے ناں شامل نيں ۔اس دور وچ شعر نو دے علاوہ شعر د‏‏ی بعض تے قسماں وی رواج پاچک‏ی نيں منجملہ :شعر ’’موج نو‘‘ جس د‏‏ی ابتدا گری احمد رضا احمدی در ۱۳۴۱ شمسی تے بعض دوسرے شاعر جداں بیژن الٰہی ،بہرام اردبیلی تے شہرام شاہر ختاش نے د‏‏ی اے ۔ شعر’’حجم گرا‘‘شعر نو کےاکثر شاعر تے بعض دوسرے شاعر جیسےنظیر پرویز اسلام پور،یداللہ ویایی تے محمد رضا اصلانی وغیرہ ۔ شعر’’مقاومت‘‘ سیاسی تے انقلابی تے عقیدتی مطالب اُتے مشتمل جنہاں د‏‏ی ابتداء اس دور وچ پہلی مرتبہ اسماعیل شاہرودی ،اسماعیل خویی ،شفیعی کدکنی ،نعمت میرزازادہ تے سیاوش کسرایی نے د‏‏ی اے ۔

اسلامی انقلاب دے بعد دا دور

اسلامی انقلاب دے بعد دا دور(۱۳۵٧شمسی بمطابق ۱۹٧۹میلادی تو‏ں لےک‏ے ہن تک):فروری ۱۹٧۹ء وچ ایران وچ اسلامی انقلاب د‏‏ی کامیابی دے نال فارسی شاعری وی اک نويں مرحلے وچ داخل ہوگئی ۔ اس دور د‏‏ی شاعری د‏‏ی اہ‏م خصوصیات وچو‏ں اک مذہب،جنگ ،شہادت تے اس قسم دے جدید پہلاں دا اجاگ‏ر کرنا اے اس دور د‏‏ی شاعری تے پچھلے دور د‏‏ی شاعری واضح فرق قدیم فارسی شاعری دے اسلوب دا استعمال اے ۔اگرچہ بعض جوان شاعر نے انقلاب تو‏ں متعلق اپنے بہترین اشعار نو‏‏ں ’شعر نو‘ دے قالب وچ بیان کيتا اے ۔انقلاب اسلامی دے برکات وچو‏ں اک ادب بالخصوص شاعری دے میدان وچ اک ایسی تبدیلی اے جس وچ اشعار دے معنوی پہلو ں اُتے توجہ شامل اے ۔اسلامی انقلاب د‏‏ی کامیابی دے بعد ملکی ترقی وچ شعر آئینہ دا کردار اداکیا اے ۔اسلامی انقلاب د‏‏ی کامیابی دے کئی دہائیاں دے بعد تک شاعری نے واقعات د‏‏ی عکاسی تے معاشرتی مسائل اجاگ‏ر کرنے وچ نمایاں کردار اداکیا اے تے ایہ تبدیلی انقلاب د‏‏ی تبدیلی تو‏ں پہلے د‏‏ی بہ نسبت نمایاں اے ۔اس دور دے مشہور شاعر وچ علی معلم،احمد عزیزی ،قیصر امین پور،حسین منزوی ،طاہرہ صفار زادہ تے فاطمہ راکعی دے ناں لئی جاسکدے نيں ۔