قراۃ العین
قرۃ العین اشفاق احمد دا تحریر کردہ اُردو ڈراما اے۔
کردار نگاری[سودھو]
فنی لحاظ توں ڈراما قراة العین اختر، اجالا، ابو، نصیر جداں کرداراں اُتے مشتمل اے۔ جنہاں وچ اختر تے اجالا اس ڈرامے دے مرکزی کردار نيں۔ اس لئی کہ سارا ڈراما انہاں کرداراں نوں محور بنا کے گھمدا اے۔ اجالا تے اختر دونے ہی برابر دے کردار نيں۔ اس ڈرامے وچ اختر جِنّا متحرک تے پیش پیش نظرآندا اے۔ اجالا وی اِنّی ہی متحرک نظرآندی اے۔
اختر[سودھو]
اختر دا کردار کہانی نگار نے وڈی توجہ تے چابکدستی دے نال تراشا اے۔ جس وچ ڈرامائی فنکاری و پرکاری دے تمام تر اصول نمایاں نيں۔ ایويں لگدا اے کہ اشفاق احمد نے فن کردار نگاری دے تمام تر اصولاں نوں وڈی کامیابی دے نال نبھاندے ہوئے ڈرامے دے مرکزی کردار اختر نوں تراشا اے۔ ڈراما نگار نے کردار نگاری کردے وقت مرکزی کردار اں دی تمام تر نفسیاتی کیفیات نوں وی پے ش نظررکھیا اے۔ ایہی وجہ اے کہ اختر دے کردار وچ اس دے ظاہر و باطن تے نفسیاتی کیفیاندی و جذگل کيتی تمام تر جھلکیاں صاف طور اُتے دکھادی دیندی نيں۔ اوہ اک لااُبالی تے اپنی دھن دا پکا نوجوان اے۔ جو اپنے والد توں وی انتہائی بے تکلف اے۔ اس لئی ابو وی اُسنوں اپنا دوست سمجھدے نيں او ر اس دے نال اک رازدار دوست جداں سلوک کردا اے۔ اختر اجالا توں زیادہ ہوابازی تے ہويا پیمائاں توں عشق کردا اے۔
ڈراما نگار نے اختر دی کردار نگاری کردے ہوئے اس دے ذوق وشوق نوں خوب اجاگر کيتا اے۔ کہ اُجالا دی موجودگی وچ وی جدوں اختر آسمان وچ کدرے ہوائی جہاز دی آواز سن لیندا اے تاں اوہ اجالا نوں نظرانداز کر دیندا اے۔ تے آسمان وچ ہوائی جہاز لبھن لگدا اے۔ ڈراما نگار نے اختر دی شخصیت نوں اس طرح پیش کيتا اے کہ اس دا ظاہری و باطنی سراپا وی ساڈے سامنے کھل دے نمایاں ہوئے جاندا اے۔ ڈراما نگارنے اختر دی شخصیت وچ رونما ہونے والی بعد دی توڑ پھوڑ یا شکست و ریخت نوں اشارتاً جھلکیوں دے طور اُتے ڈرامے دے آغاز ہی وچ ابو دی زبانی ظاہر کر دتا اے۔ اوداں تاں ابو دی ایہ گل کہ کسی مقصد توں اِنّا لگائو مت رکھو کہ ناکامی دی صورت وچ شکست و ریخت دا شکار ہوئے کے منکے وغیرہ اکھٹے کردے رہوئے۔ اک وقتی گل معلوم ہُندی اے لیکن صاف ظاہر اے کہ بعد وچ ابو دی ایہی گل پتھر اُتے لکیر بن دے ثابت ہُندی اے۔ تے اختر واقعی منکے ہی اکھٹے کردا رہندا اے۔ اس طرح ڈراما نگار نے اختر دی شخصیت نوں اس انداز وچ اجاگر کر دتا اے کہ اس کردار دا ہر پہلو نمایاں ہوئے جاندا اے۔
اختر دی شخصیت وچ صبر، ایثار تے دلیری وی کوٹ کوٹ کر بھری ہوئی اے۔ اوہ اپنی بصارت دا راز والد تے اجالا توں چھپائے رکھدا اے تاکہ اُنہاں دے دل نوں صدمہ نہ پہنچے۔ ڈاکٹر دے انکشاف دے بعد اسنوں نہ صرف اپنا مستقبل بلکہ ساری کائنات تاریک دکھادی دیندی اے۔ ڈراما نگار نے اس مقام اُتے وی اختر دے کردار دا نفسیاتی تے جذباتی تجزیہ پیش کيتا اے اس غمگین و اندوناک انکشاف دے بعد رد عمل دے طور اُتے بہت زیادہ خوش دکھادی دیندا اے۔ چنانچہ اختر دا والد اس گل نوں محسوس کردے ہوئے انتہائی خطرناک قرار دیندا اے۔ اختر نوں معلوم ہوئے گیاکہ کچھ عرصہ بعد اوہ اپنی ظاہر کیتی اکھاں توں کچھ نئيں دیکھ سکے گا تاں اپنی حسرت و ارمان پورا کرنے دی خاطر نفسیاتی طور اُتے کدی گھوڑے اُتے سوار تیراندازی کرنے لگدا اے۔ کدی اکھاں بند کرکے پھُلاں اُتے انگلیاں پھیردا اے کہ بصارت چلے جانے دے بعد ایہ پھُل کس طرح محسوس ہون گے۔ ایتھے تک کہ جدوں اجالا اچانک کمرے دے اندر داخل ہُندی اے تاں اختر ایہ تاثر دیندا اے کہ اوہ کسی دوست نوں خط لکھ رہاتھا۔ لیکن بعد وچ پتہ چلدا اے کہ اوہ خط نئيں لکھ رہیا سی بلکہ کاغذ پراکھاں دی تصویر بنا رہاتھا۔ نفسیاتی محرومی دی ایہ انتہائی کیفیت ڈارمہ نگارنے اختر دی شخصیت وچ اس طرح سموئی اے کہ پڑھنے دے بعد قاری ششدر رہ جاندا اے۔ اس مقام اُتے اخترایثار تے قربانی دے تحت اجالا نوں باور کرانے دی کوشش کردا اے کہ اوہ ایہ خط قراة العین نامی لڑکی نوں لکھ رہیا سی تاکہ بچھڈنے دے توں پہلے ہی اجالا اس توں متنفر ہوئے جائے تے جدائی دے عالم وچ اجالا نوں تکلیف نہ ہوئے۔ گویا کہ اختر کسی صورت وچ اجالا نوں کوئی تکلیف نئيں دینا چاہندا۔ تے اوہ چپکے توں غائب ہوئے جانے اُتے مجبور اے۔ ٹھیک اے کہ اس طرح اس دے والد نوں انتہائی دکھ ہُندا اے لیکن شائد اختر دے نزدیک جدائی دا دکھ اس انکشاف توں کم اے کہ اختر نابینا ہوئے گیا اے۔ بہرحال ایہ اوہ تابندہ و درخشندہ ستارہ اے جس دے دل دی اکھ منور ہوئے جاندی اے۔ تے اک لازوال کردار دی حیثیت توں قراة العین دے افق اُتے ہمیشہ ہمیشہ دے لئی چمکنے دمکنے لگدا اے۔
اجالا[سودھو]
جہاں تک اس ڈرامے دے دوسرے مرکز ی کردار اجالا دا تعلق اے تاں ایہ کردار وی اپنی ذات وچ اک انجمن دی حیثیت رکھدا اے۔ ایہ شوخ و شنگ تے چنچل کردار ہمہ جہت شخصیت دا مالک اے۔ ہر وقت ہنستا کھیلدا تے اختر توں دل لگی دی محفلاں سجاندا رہندا اے۔ کدی پکچر اے کدی چائہور وچ کھانا اے کدی نہر دے کنارے پکنک اے تے کدی ہنسی خوشی دا کوئی دوسرا پروگرام اجالا دے زیر اہتمام تکمیل دے مراحل طے کر رہیا اے۔ ایتھے تک کہ اجالا دی شخصیت وچ اک طرح دا الہڑ پن تے بے پروائی دکھادی دیندی اے۔ ایويں لگدا اے کہ اجالا خلوص تے محبت دا پیکر ہونے دے نال نال کسی حد تک زمانہ ساز وی اے۔ اس لئی کہ ڈرامے دے حوالے توں اجالا دا کردار محبت نوں مادی وسائل دے ترازو وچ پرکھدا تے تولدا نظرآندا اے۔ اس لئی کہ اختر تے اجالا دے باہمی سوا ل جواب توں معلوم ہُندا اے کہ اختر توں پہلے اجالا کسی تے نال محبت کردی سی لیکن وچکار اختر دے آن ٹپکنے توں اجالا اپنی پہلی محبت نوں خیر باد کہہ دیندی اے۔ تے اختر دی محبت دا دم بھرنے لگتی اے۔ ایسی محبت وچ پوشیدہ طور رپر کوئی مادی فائدہ کارفرما نظرآندا اے۔ ورنہ اجالاہر گز اپنی پہلی محبت نوں فراموش نہ کردی۔ تے ہن جدوں کہ اوہ اختر دی محبت دا دم بھر رہی اے ٹیلی فون اُتے کسے ہور نال وی چھیڑ چھاڑ کردی اے۔ درحقیقت ایہ کوئی سنجیدہ انداز نئيں تے نہ کسی سنجیدہ شخصیت دی ترجمانی اے۔ اس بناءپر اجالا دے مقابلے وچ اختر دا کردار زیادہ سنجیدہ تے پرخلوص تے مکمل کردار اے۔
مکالمہ نگاری[سودھو]
ڈراما نگار نے ڈرامے دی کہانی نوں بیانیہ انداز دی بجائے مکالمےآں دے ذریعے پایہ تکمیل تک پہنچایا اے۔ دراصل فنی نقطہ نظرسے کہانی نوں مکالمےآں دے طفیل پیش کرنا انتہائی مشکل ہُندے ہوئے فنکارانہ مہارت دا متقاضی ہُندا اے۔ اشفاق احمد نے ”قراة العین “ وچ اس فنی مہارت دا بدرجہ اتم ثبوت باہم پہنچایا اے۔ تے فیر اوداں وی ڈرامے نوں راوی دی زبانی پیش کيتا ہی نئيں جا سکدا۔ ڈرامائی تاثر ايسے وقت قائم رہ سکدا اے جدوں کہ کسی کہانی نوں کردار اسٹیج اُتے توں باہمی گفتگو یا مکالمےآں دے ذریعے پیش کرے۔ چنانچہ اشفاق احمد نے انتہائی شستہ تے برجستہ مختصر تے جامع تے موثر سوال جواب دے ذریعے ڈرامے دی کہانی دا تاروپود تیار کيتا اے۔ ہر کردار اپنی حیثیت تے ذہنی سطح دے مطابق گل کردا دکھادی دتیا اے۔ اگرچہ اس وچ شک نئيں کہ کدرے کدرے اختر تے اس دے ابو دی گفتگو ذوق سلیم توں گری ہوئی دکھادی دیندی اے جداں کہ اختر دا ابو توں کہنا،You r getting to oldآ پ دوسری شادی کیوں نئيں کر لیندے۔ باپ تے بیٹے دے درمیان ایسی گفتگو دل و دماغ اُتے گراں لنگھدی اے۔ لیکن شائد ایہ اس لئی کہ اختر تے ابو جس طبقے نال تعلق رکھدے نيں اوہ طبقہ ایسی گلاں دی پروا نہ کردا ہوئے۔ بہرحال مجموعی طور اُتے ڈرامے دے مکالمے نوں مکالماندی ڈراما کہیا جائے تاں بے جا نہ ہوئے گا۔ اس لئی کہ ڈرامے وچ مکالمے کوٹ کوٹ کر بھرے ہوئے نيں۔ گل بات اُتے سوال جواب تے مکالماندی فضا قائم کردتی گئی اے۔ ہر سوال و جواب دے نتیجے وچ ایہ ڈراما لحظہ بہ لحظہ پیش رفت کردا ہويا محسوس ہُندا اے۔
المیہ[سودھو]
فنی لحاظ توں ایہ اک ٹی وی یعنی سماعتی و بصری ڈراما اے المیہ اس دا موضوع اے چنانچہ اسيں کہہ سکدے نيں کہ ”قراة العین“ المیہ Tragedyاے۔ جداں جداں وقت گزردا چلا جاندا اے۔ ڈرامے دی المیاندی فضا وچ رنج و غم زیادہ ہُندا چلا جاندا اے۔ تے جدوں بینائی دی وجہ توں (جو ختم ہوئے جاندی اے ) اختر گھر توں نکل جاندا اے تاں ڈرامے دی تمام فضاءپر غم دے بادل گہرے ہوئے جاندے نيں تے فیر جدوں اجالا اپنے خاوند نصیر دے نال داتا دربار وچ کسمپرسی دے عالم وچ اختر نوں دیکھدی اے تاں ایہ Tragedyاپنی انتہا نوں پہنچ جاندی اے۔
اسلوب[سودھو]
فنی نقطہ نظر توں جتھے تک انداز تحریر دا تعلق اے تاں اس ڈرامے وچ اشفاق احمد نے حسب معمو ل آسان تے عام فہم بولی استعما ل دی اے۔ جس دی وجہ توں ڈرامے دی عبارت وچ تسلسل تے ربط ورگی خصوصیات پائی جاندیاں نيں۔ عام فہم تے سلاست دی بناءپر پڑھنے تے اور دیکھنے والے کسی ذہنی دبائو یا اکتاہٹ دا شکار ہوئے بغیر حالات و واقعات دی تہ وچ اتر جاندے نيں۔ اس سادہ او رسلیس لفظاں تے مکالمےآں نے قراة العین دی دلچسپی تے دلکشی نوں چار چاند لگیا دتے نيں۔ اس لئی کہ جو لفظ اے انتہائی موثر اے۔ تے بغیر کسی مشکل دے پڑھنے یا دیکھنے والے دی کہانی دا احاطہ کر لیندے نيں۔
منظر کشی[سودھو]
چونکہ ایہ اک ٹی،وی ڈراما اے اس لئی اس وچ ہرطرح دے مناظر باآسانی دکھائے گئے نيں۔ کدرے جنگل نيں کدرے نہر اے۔ کدرے گھر اے کدرے چلدا موٹر سائیکل، کدرے تیردا جہاز تے کدرے کوئل دی آواز انسان نوں مختلف مراحل توں گزارتی چلی جاندی اے۔ تے ایہ سب دور جدید دے کیمرے دا کمال اے۔ ڈراما نگار نے جگہ جگہ ہدایات وی دتیاں نيں۔
تجسّس و جستجو[سودھو]
کسی وی کہانی دی دلکشی دے لئی تجسّس و جستجو انتہائی ضروری اے۔ عشق و محبت دی کہانی وچ ایہ عناصر خود بخود پیداہُندے نيں۔ ڈرامے دا عنوان ”قراہ العین“ بذات خودتجسّس دا سر چشمہ اے۔ کیونجے عنوان دیکھ کے ساڈے دل دماغ وچ مختلف سوالات ابھرنے لگدے نيں کہ اس عنوان دے تحت ڈراما نگار نے کیہڑا حالات و واقعات اُتے مشتمل ڈراما تحریر کيتا ہوئے گا۔ ایہ دیکھنے دے لئی اسيں ڈراما پڑھنا یا دیکھنا شروع کر دیندے نيں۔ جداں جداں وقت گزردا چلا جاندا اے تجسّس و جستجو تے دلچسپی و دلکشی دی تہاں نکلدی چلی جاندیاں نيں۔ کدی اسيں سوچدے نيں کہ آیا اجالا تے اختر اک دوسرے نوں پا لاں گے۔ ڈرامے دا وڈا حصہ اختر دی اپنے مقصد وچ کامیابی یا ناکامی دے حوالے توں تجسّس و جستجو اُتے مشتمل اے۔ ڈاکڑ ی معائنے دے فوراً بعد ساڈا ایہ تجسّس اک نويں کروٹ بدلدا اے کہ ہن کيتا ہوئے گا۔ صا ف ظاہر اے کہ اختر دا پائلٹ بندے دا ارمان پورا نئيں ہوئے سکدا اس ضمن وچ ناکامی اس دا مقدر بندے ہوئے نوشتہ دیورا بن چکی نيں لیکن سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ آیا اوہ بینائی دے نہ ہُندے ہوئے اجالا نوں کِداں حاصل کر سکے گا؟۔ اس وقت یعنی اس مقام اُتے ساڈا تجسّس سانوں ایہ سوچنے اُتے وی مجبور کردا اے کہ شائد اختر نوں دوسری وڈی ناکامی دا سامنا ایويں کرنا پئے کہ اوہ بدقسمتی توں اجالا نوں وی حاصل نہ کرپائے تے جدوں اختر بصارت جاندے رہنے دی صورت وچ انتہائی مایوس ہوجاندا اے تاں چپکے توں اپنے ابو، اجالا دنیاوی عیش و عشرت تے گھر نوں وی خیر آباد کہہ دیندا اے۔ تے اسيں اجالا تے ابو دی طرح ایہ سوچدے رہندے نيں کہ اختر اس حال وچ کتھے ہوئے گا۔ حتیٰ کہ منکے تے تسبیحاں بیچدے ہوئے ساڈی ملاقات اخترسے داتا دربار وچ ہوجاندی اے۔ اس طرح اسيں دیکھدے نيں کہ شروع توں لے کے آخر تک ڈرامے دا تجسّس و جستجو لمحہ بہ لمحہ پروان چڑھدا چلا جاندا اے۔ تے پڑھنے، دیکھنے والے تجسّس دی اس مسحور کن رو وچ آخر تک بہندے چلے جاندے نيں۔ فنی لحاظ توں ”قراة العین “ اک مکمل المیاندی، ٹی ،وی ڈراما اے۔
فکری جائزہ[سودھو]
فکری لحاظ توں ڈراما قراة العین وچ اشفاق احمد نے زندگی دے بوہت سارے مسائل و حقائق دا تجزایہ کیہ اے۔ جس وچ روحانیت او ر تصوف دا عنصر وی شامل اے۔ بے شک زندگی مختلف مراحل تے نشیب و فراز دا ناں اے۔ وقت اک سا نئيں رہندا۔ زندگی دی بہار اُتے خزاں دا دور دورہ وی ہُندا اے۔ بہاراں دی جوانی تعاقب وچ خزاں پا کر بڑاافسوس ہُندا اے۔ اجالا تے اختر دی ہنسی خوشی تے قربت کوئی دائمی چیز نئيں۔ پل و پل دی عیش و مسرت تے تبسم ہمیشہ ہمیشہ دی آہاں تے سسکیوں وچ تبدیل ہوجاندی اے۔ ایہ تلخ حقیقت کسی فردِ واحد تک محدود نئيں بلکہ ہر ذی روح ايسے اٹل قانون ِ قدرت دی لپیٹ وچ اے۔ اس لئی بے شک،
کہیا ميں نے کتنا اے گل دا ثبات
کلی نے ایہ سن کر تبسم کيتا
اجالا تے اختر دے حالات زندگی دراصل زندگی دے مجموعی حقائق دی ترجمانی کردے نيں ڈراما نگار نے کارزارِ حیات وچ حرکت و عمل نوں تے کوشش و جدوجہد نوں بہت ضروری قرار دتا اے۔ اس لئی کہ عمل دے بغیر انسان اُتے بے عملی سستی اورمایوسی چھا جاندی اے۔ جس دے نتیجے وچ اوہ اک بے کار پرزہ بن دے رہ جاندا اے۔ تے معاشرے دے دوش اُتے اک گراں بار دی حیثیت توں پيا رہندا اے۔ چنانچہ واقعی زندگی ناں اے حرکت و عمل تے جوش و جذبے کا۔ اس لئی کہ حرکت و عمل تے جوش و جذبے دے بغیر زندگی دا چراغ بجھنے لگدا اے۔ جوش و جذبے توں آرزو و تمنا دی روشنی تے نور پیدا ہُندا اے۔ جس دے طفیل توں بزم کائنات جگمگا اٹھدی اے۔ گویا کہ ڈراما نگارنے ایہ فکری پیغام دتا اے کہ انسان نوں اپنے دل وچ جوش و جذبے تے آرزو دی تمنا دا شعلہ روشن رکھنا چاہیے۔ تاکہ اوہ متحرک رہندے ہوئے کارزارِ حیات دے معرکے سر کردے رہیاں۔
اس ڈرامے وچ اشفاق احمد تصوف دی روشنی وچ وی گل کردے نيں۔ کہ انسان نوں چاہیے کشتی دی طرح دنیا وچ رہے۔ دنیا نوں اپنائے، اس طرح توں فائدہ اٹھائے لیکن دنیا نوں اس طرح داخل نہ ہونے دے اپنے اندر جس طرح کشتی پانی نوں اپنے اندر داخل نئيں ہونے دیندی۔ تے جدوں پانی کشتی وچ داخل ہوئے جائے تاں کشتی غرق ہوئے جاندی اے۔ اس طرح انسان دنیاوی حرص و ہويا تے لالچ دا اس قدر شکار ہوئے جائے کہ دنیا دی مادی آرائشاں اس دے باطن وچ داخل ہوئے جاواں تاں انسان انسانیت دے مقام توں گر جاندا اے۔ تاں گویا ہمیشہ ہمیشہ دی زندگی تے کامیابی دے لئی ضروری اے کہ انسان دنیاماں غرق نہ ہوئے بلکہ دنیا کواپنے اندر غرق کرنے دی روحانی قوتاں حاصل کرے۔
بحرحال ڈراما نگار دا پیغام ایہ اے کہ انسان دے حالات موسماں دی طرح بدلدے رہندے نيں کدی بہار اے کدی خزاں۔ لیکن غم وی زندگی دے مختلف رنگ نيں۔ جنہاں دا مقابلہ دلیری توں کرنا چاہیے۔ اگرایسا کيتا جائے تاں تمام درد و غم ہلکے پھلکے محسوس ہونے لگدے نيں۔ اللہ تعالٰیٰ جدوں اک راستہ بند کر دیندا اے تاں اس دے بدلے کوئی دوسرا راستہ کھول دیندا اے۔ تصوف تے عبادت دے ذریعے انسان اپنے خالق دے نیڑے تر ہوئے جاندا اے۔ جدوں ظاہر کیتی اکھ نابینا ہوئے جائے تاں اندر دی یعنی دل دی اکھ روشن ہوجاندی اے۔ تے انسان اوہ کچھ دیکھنے لگدا اے جو ظاہر کیتی اکھ توں دکھادی نئيں دیندا۔ ظاہر مجاز اے تے مجاز دے پِچھے حقیقت جلوہ گر اے۔ مجاز نوں تاں ظاہر کیتی اکھ توں دیکھیا جا سکدا اے۔ لیکن حقیقت دا دیدار دل دی اکھ دے طفیل حاصل ہوئے سکدا اے۔ ايسے لئی شاعر کہندا اے کہ
ظاہر کیتی اکھ توں نہ تماشا کرے کوئی
ہو دیکھنا تاں دیدہ دل وا کرے کوئی