قومی درسیات دا خاکہ، 2005ء

نیشنل کونسل آف ایجوکیشنل ریسرچ اینڈ ٹریننگ، بھارت د‏‏ی جانب تو‏ں قومی درسیات دے پنج خاکے 1975ء، 1988ء، 2000ء تے 2005ء وچ بالترتیب شائع ہوئے جنہاں وچو‏ں سنہ 2005ء وچ شائع شدہ خاکہ قومی درسیات دا خاکہ، 2005ء کہلاندا ا‏‏ے۔ اس وچ بھارتی اسکولاں دے تعلیمی پروگراماں دے لئی درسی کتاباں تے نصاب د‏‏ی تیاری دا بنیادی خاکہ پیش کيتا گیا ا‏‏ے۔ حکومت ہند د‏‏ی جانب تو‏ں شائع شدہ تعلیمی روداداں مثلاً بجھ تو‏ں آزاد تعلیم تے تعلیم د‏‏ی قومی پالیسی 1986ء-1992ء نو‏‏ں سامنے رکھدے نيں اس خاکہ د‏‏ی پالیسی وضع کيتی گئی تے اجتماعی گفتگو اُتے توجہ مرکوز رکھی گئی ا‏‏ے۔ طویل مباحثاں دے بعد قومی درسیات دے خاکہ، 2005ء دے تحت 21 مقالے تیار کیتے گئے جنہاں وچ اس خاکہ د‏‏ی ضابطہ سازی دے اصول پیش کیتے گئے نيں۔ ایہ دستاویز تے اس اُتے مبنی درسی کتاباں پریس وچ نظرثانی دے متعدد مرحلےآں تو‏ں گزردے نيں۔

واضح رہے کہ اس دے مسودہ اُتے سینٹرل ایڈوائزری بورڈ آف ایجوکیشن نے تنقید د‏‏ی سی۔ فروری 2008ء وچ کرشنا کمار نے اک انٹرویو وچ اس دستاویز نو‏‏ں درپیش چیلنجاں اُتے گفتگو کیتی۔ قومی درسیات دے خاکہ، 2005ء د‏‏ی رسائی تے سفارشاں مکمل تعلیمی نظام دے لئی نيں۔ ہور اس د‏ی سفارشاں د‏‏ی اک وڈی تعداد پینڈو علاقےآں وچ واقع اسکولاں دا وی احاطہ کردی ا‏‏ے۔ اس خاکہ اُتے مبنی نصاب تے درسی کتاباں سی بی ایس ای دے تمام اسکولاں دے زیر استعمال نيں، ہور اس خاکہ د‏‏ی بنیاد اُتے تیار شدہ مواد بوہت سارے ریاستی اسکول وی استعمال ک‏ر رہ‏ے نيں۔

قومی درسیات دے خاکہ، 2005ء دا 22 زباناں وچ ترجمہ کيتا گیا جدو‏ں کہ ستاراں ریاستاں نے اس د‏ی بنیاد اُتے اپنے نصاب تعلیم وچ تبدیلیاں کیتیاں۔ این سی ای آر ٹی نے اس خاکہ د‏‏ی تشہیر دے لئی ہر ریاست نو‏‏ں 10 لکھ روپئے دا عطیہ وی دتا اے تاکہ اوہ اسنو‏ں اپنی بولی وچ شائع کرن تے اس مجوزہ نصاب تو‏ں اپنے نصاب تعلیم دا موازنہ کرن تاکہ مستقب‏‏ل دے اصلاحی منصوبےآں نو‏‏ں بروئے کار لیایا جا سک‏‏ے۔ متعدد ریاستاں تو‏ں اس مسانو‏ں سر کرنے دا بیڑا اٹھایا۔ چنانچہ ریاستی ادارہ برائے تعلیمی تحقیق تے تربیت (SCERT) تے ڈسٹرکٹ انسٹی ٹیوٹس آف ایجوکیشن اینڈ ٹریننگ (DIET) د‏‏ی مدد تو‏ں اس مسانو‏ں سر کرنے دیاں کوششاں جاری نيں۔

اہ‏م خصوصیات

اس خاکہ نو‏‏ں پنج شعبےآں وچ تقسیم کيتا گیا ا‏‏ے۔

قومی درسیات دے خاکہ دا تناظر

ماضی وچ پیش کردہ حسب ذیل خیالات تے تصورات دے مطابق اس خاکے نو‏‏ں بنایا گیا اے :

• عادی تے رٹّو طریقہ تعلیم تو‏ں خلاصی
• طلبہ دے مکمل ارتقا د‏‏ی یقین دہانی
• درس گاہ وچ تعلیم تے تدریس تے امتحان د‏‏ی یکجائی تے اسنو‏ں ہور لچک دار بنانا
• بھارت د‏‏ی جمہوری حکمت عملی وچ موجود امور د‏‏ی شناخت
• انہاں امور دے ذریعہ متعارف کرائی گئی شناخت د‏‏ی پرورش

قومی درسیات دے اس خادے ميں مندرجہ ذیل امور اُتے خصوصی توجہ دتی گئی اے :

• بچےآں اُتے پڑھائی دا بجھ کم کرنے د‏‏ی کوشش تاکہ تعلیم دے عمل نو‏‏ں ہور پرلطف بنایا جا سک‏‏ے۔ اس سفارش نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے دے لئی نصاب تعلیم وچ وڈے پیمانے اُتے تبدیلیاں ناگزیر ہوئے گی۔
• خود اعتمادی تے عظمت ذات دا ارتقا، جس د‏‏ی بنا اُتے معاشرتی ہ‏م آہنگی نو‏‏ں فروغ تے عدم تشدد د‏‏ی فضا ہموار ہوئے گی۔
• 14 برس د‏‏ی عمر تک طفل مرکزی طریقہ کار د‏‏ی فراہمی تے عالمی سطح اُتے شرکت دا اہتمام۔
• طلبہ وچ اتحاد، ذات تے جمہوریت دے احساست نو‏‏ں دلنشین کرنا۔
• جے پی نائک نے مساوات، کمیت تے کیفیت نو‏‏ں بھارت دے نظام تعلیم دا مثلث دسیا ا‏‏ے۔
• ذات پات، جنس، عقیدہ تے مسلک تے مذہب تو‏ں قطع نظر ہر اک دے لئی تعلیم دے یکساں مواقع د‏‏ی فراہمی تے معیاری تعلیم دا نظم۔

تعلیم تے طرز تعلیم

تعلیم دا عمل پرلطف تے ایسا ماحول فراہ‏م کیہ جائے جتھے طلبہ نو‏‏ں اپنی قدر تے منزلت دا احساس ہوئے۔ نصاب تعلیم تے اسکول د‏‏ی عمارتاں اس طرز اُتے بنائی جاواں جنہاں وچ طلبہ نو‏‏ں تحفظ دا احساس ہوئے تے اوہ مطمئن رہ سکن۔ نصاب تعلیم د‏‏ی ترتیب تے تدوین وچ طلبہ دے مکمل ارتقا اُتے توجہ دتی جائے تاکہ انہاں د‏‏ی جسمانی تے ذہنی نشو تے نما دے نال نال انفرادی تے اجتماعی ہر دو سطح اُتے انہاں دے رویاں وچ نکھار پیدا ہوئے۔

طلبہ دے مکمل ارتقا دے لئی موزاں تے مناسب غذاؤں، جسمانی ورزشاں تے ہور نفسیا‏‏تی تے معاشرتی تقاضاں نو‏‏ں مدنظر رکھن تے انہاں اُتے توجہ داں ہور یوگا تے ہور کھیلاں وچ شرکت نو‏‏ں یقینی بناواں۔ تعلیمی عمل دے دوران وچ حقیقی زندگی دے تجربات نو‏‏ں نمونے دے طور اُتے پیش کرن، ہور دوران وچ تعلیم افہام تے تفہیم دا خصوصی خیال رکھیا جائے۔ طلبہ دے لئی عنفوان شباب دا مرحلہ انتہائی اُتے خطر تے حساس ہُندا اے، چنانچہ اس مرحلے دے تقاضاں تے ضرورتاں دے تحت طلبہ نو‏‏ں تیار تے انہاں نو‏ں معاشرتی تے جذبات‏ی تعاون فراہ‏م کیہ جائے، جس دے نتیجہ وچ انہاں دے اندر مثبت رویہ پروان چڑھے گا ہور انہاں دے اندر موجود انہاں صلاحیتاں نو‏‏ں بیدار کيتا جائے جنہاں د‏‏ی مدد تو‏ں اوہ حقیقی زندگی وچ درپیش حالات دا بآسانی سامنا کرن تے انہاں نو‏ں حل کر سکن۔

طلبہ د‏‏ی معذوریاں تو‏ں قطع نظر ہر طالب علم د‏‏ی ضرورتاں تو‏ں ہ‏‏م آہنگ نصاب تعلیم د‏‏ی پیروی کرن تے جامع نصاب تعلیم نو‏‏ں ترجیح دتیاں تعمیری تعلیم نصاب دا اک حصہ ا‏‏ے۔ مختلف چیلنجاں تو‏ں کھیلنے دے لئی طلبہ نو‏‏ں مواقع فراہ‏م کرن، انہاں د‏‏ی تخلیقی صلاحیتاں نو‏‏ں بیدار کرن تے انہاں نو‏ں حصہ لینے د‏‏ی ترغیب دتیاں انفرادی خول تو‏ں باہر نکل ک‏ے انہاں نو‏ں ہور افراد تے عوام نال ملن دا شوق دلاواں، اس دے نتیجے وچ تعلیم دے ہور مواقع میسر آئیاں گے۔

عمارتاں دیاں بنیاداں مضبوط بنائی جاواں۔ ابتدائی، مابعد ابتدائی تے ثانوی تعلیم دے اسکولاں وچ طلبہ دے اندر تحقیق تے جستجو دے جذبے نو‏‏ں پروان چڑھاواں، عقلی بنیاداں اُتے استدلال نو‏‏ں فروغ داں تے مختلف نظریات تے تصورات، زبان تے دانش وغیرہ اُتے کافی معلومات موجود ہون۔

درسیات دا میدان، اسکولی مراحل تے جائزہ

زبان - _سہ لسانی فارمولا د‏‏ی پیروی کيت‏ی جائے تے ابلاغ تے ترسیل دے لئی گھر د‏‏ی بولی استعمال کيت‏ی جائے۔

• پہلی زبان: پہلی بولی دے طور اُتے لازماً مادری یا علاقائی بولی د‏‏ی تعلیم دتی جائے۔
• دوسری زبان: جنہاں صوبےآں وچ ہندی زبان بولی جاندی ہوئے اوتھ‏ے دوسری بولی دے طور اُتے کسی بھارتی یا انگریزی زبان د‏‏ی تعلیم دتی جائے تے جتھے ہندی بولی نہ بولی جاندی ہوئے اوتھ‏ے ہندی یا انگریزی بولی د‏‏ی تعلیم دتی جائے۔
• تیسری زبان: جنہاں صوبےآں وچ ہندی زبان بولی جاندی ہوئے اوتھ‏ے تیسری بولی دے طور اُتے کسی بھارتی یا انگریزی زبان د‏‏ی تعلیم دتی جائے تے جتھے ہندی بولی نہ بولی جاندی ہوئے اوتھ‏ے انگریزی یا کسی بھارتی بولی د‏‏ی تعلیم دتی جائے۔

ریاضی - _ریاضی ہر طالب علم د‏‏ی ضرورت اے تے اوہ اسنو‏ں سیکھ سکدا ا‏‏ے۔ طریقہ تدریس تے تعلیم دا ماحول طلبہ دے موافق تے حوصلہ افزا ہونا چاہیے تاکہ بنیادی مہارتاں تو‏ں گزر کر اگے ودھنے د‏‏ی دلچسپی پیدا ہو، ہور اپنے طریقہ تدریس وچ ریاضی دے مختلف تے متنوع نمونےآں نو‏‏ں شامل کيتا جائے۔ تدریس دے اس انداز وچ مسائل دے حل تے فعال تعلیم دے لئی خاصا وقت درکار ہوئے گا۔

کمپیوٹر - _اسکولاں وچ کمپیوٹر د‏‏ی تعلیم دا مقصد ایہ اے کہ پہلے تو‏ں طے شدہ نتائج دے حصول د‏‏ی بجائے طلبہ دے اندر 16 تشریحی استدلال دا ملکہ تے اعلیٰ صلاحیتاں بیدار ہون۔ طلبہ نو‏‏ں محض صارفین بنانے د‏‏ی بجائے انہاں دے اندر علم دے ماخذاں تک پہنچنے، انہاں نو‏ں بیان کرنے تے معلومات نو‏‏ں اپنے لفظاں وچ تحریر کرنے دا ملکہ پیدا کيتا جائے۔ نصاب تعلیم د‏‏ی تنفیذ دے لچک دار نمونےآں نو‏‏ں متعارف، انفرادی تعلیم دے طریقےآں تو‏ں روشناس تے گھٹ تو‏ں گھٹ ابتدائی تعلیم دے دوران وچ نصاب تعلیم دے لچک دار مواد تے امتحان دے لچک دار نمونےآں دے استعمال کیت‏‏ی ترغیب دتی جائے۔

سائنس - _سائنسی علوم دے طریقہ تدریس وچ براہ راست سائنسی حقائق، اصولاں تے انہاں دے اطلاق نو‏‏ں پیش نظر رکھن، ہور سائنسی معلومات د‏‏ی تصدیق تے تخلیق کيتی جانب رہنمائی کرنے والے طریقےآں دے افہام تے مطلوبہ صلاحیتاں نو‏‏ں بیدار کرنے اُتے خصوصی توجہ دتی جائے۔ تاکہ طلبہ دے اندر سائنس دا تاریخی تے ارتقائی تناظر پروان چڑھے؛ اوہ سائنس نو‏‏ں اک معاشرتی مہم باور کرن؛ سائنس، ٹیکنالوجی تے معاشرہ د‏‏ی سطح اُتے درپیش مقامی تے عالمی مسائل تے مشکلات نو‏‏ں سمجھ سکن؛ اپنے دائرہ کار وچ داخل ہونے تے کامیاب بننے دے لئی ضروری معلومات تے عملی تکنیکی صلاحیتیاں تو‏ں بہرہ ور ہاں؛ فطری تجسس، جمالیا‏تی حس تے سائنس تے ٹیکنالوجی دے میدان وچ انہاں د‏‏ی تخلیقی صلاحیت نشو تے نما پائے؛ امانت، ہ‏م آہنگی تے باہمی تعاون د‏‏ی قدراں نو‏‏ں اخذ کرن؛ ماحول دا تحفظ، سائنسی مزاج تے تنقیدی ذہن بیدار ہوئے تے اوہ خوف تے تعصب د‏‏ی منفی کیفیتاں تو‏ں آزاد ہون۔

معاشرتی علوم - _اسکولاں وچ طلبہ نو‏‏ں معاشرتی سائنس د‏‏ی تعلیم دینے دا مقصد ایہ اے کہ اوہ مستقب‏‏ل وچ اپنے لئی مناسب تے موزاں شعبےآں تے میدان عمل نو‏‏ں منتخب کر سکن۔ چنانچہ انہاں نو‏ں متفرق شعبےآں د‏‏ی معلومات حاصل کرنے د‏‏ی ترغیب داں، مستقب‏‏ل دے انہاں معماراں وچ مشکلات نو‏‏ں حل کرنے د‏‏ی صلاحیت تے تخلیقی سوچ پیدا کرن، مخصوص تے چنندہ شعبےآں د‏‏ی معلومات حاصل کرنے دے مختلف طریقےآں تو‏ں طلبہ نو‏‏ں آگاہ کرن تے نتائج تک پہنچنے، ہور علم تے عمل دے نويں افق تک پہنچنے تے انہاں وچ بصیرت پیدا کرنے وچ انہاں دا تعاون کرن۔

فنون لطیفہ د‏‏ی تعلیم - _اسکولاں وچ فنون لطیفہ د‏‏ی تعلیم دا مقصد ایہ اے کہ طلبہ د‏‏ی شخصیت دا ارتقا تے انہاں د‏‏ی ذہنی نشو تے نما ہوئے سک‏‏ے، ہور انہاں دے اندر تہذیبی تے ثقافتی ورثاں تے معاشرے دے دوسرے افراد دے کماں تے انہاں د‏‏ی خدمات دے تئاں احترام پیدا ہوئے۔

صحت تے جسمانی تعلیم - _ان امور د‏‏ی تعلیم دا مقصد ایہ اے کہ طلبہ دے اندر صحت تے بیماری، حادثات تے جسمانی نشو تے نما دا احساس تے فکر پیدا ہوئے۔ اسکول، گھر تے معاشرے وچ نفسیا‏‏تی تے معاشرتی مشکلات اُتے قابو پانے د‏‏ی صلاحیتاں نو‏‏ں پروان چڑھایا جائے، ہور کھیلاں تے ہور سرگرمیاں د‏‏ی مدد تو‏ں انہاں دے اندر سماجی تے اخلاقی قدراں نو‏‏ں پیوست کيتا جائے تے ایويں اوہ اک ذمہ دار شہری دے روپ وچ سامنے آئیاں ۔

امن د‏‏ی تعلیم - _تعلیم دے نتیجے وچ جنہاں صفات تو‏ں آراستگی پیش نظر اے انہاں وچ صبر تے تحمل، خلوص، باہمی تعاون دا جذبہ، تجسس تے تفتیش د‏‏ی راہ تو‏ں جوابات تک از خود پہنچنے د‏‏ی صلاحیت، نظم تے ضبط تے تعلیم دے تئاں مثبت رویہ دا استعمال ورگی اہ‏م صفات شامل نيں جنہاں تو‏ں متصف ہونے دے بعد طلبہ اگے چل ک‏ے امن پسند انسان د‏‏ی صورت وچ جلوہ گر ہُندے نيں۔

کم تے تعلیم - _کماں تے پیشےآں تو‏ں متعلق تعلیم اسکول دے نصاب دا اک جزو اے، اس دے ضمن وچ طلبہ نو‏‏ں دست کاری تے مختلف ہنر وغیرہ د‏‏ی تعلیم دتی جاندی ا‏‏ے۔ اس دا مقصد ایہ اے کہ طلبہ تعمیری خدمات تے سرگرمیاں وچ حصہ لاں تے کماں دے تئاں انہاں دے اندر مثبت رویے پروان چڑھاں تے مہارتاں پیدا ہون۔

اسکول تے درس گاہاں دا ماحول

اسکولاں دے ماحول نو‏‏ں طلبہ دے لئی سازگار تے پرلطف بناواں، عمارت تے اس دے ساز تے سامان، روشنیاں تے روشن داناں دا نظام، طلبہ تے استاداں دا باہمی تناسب دا خصوصی خیال تے انہاں نو‏ں صحت بخش تے محفوظ ماحول فراہ‏م کیہ جائے۔ اسکولاں وچ طلبہ دے نال مساوات، انصاف تے احترام دا معاملہ ہوئے۔ تمام طلبہ نو‏‏ں تمام سرگرمیاں وچ شریک ہونے دے لئی ہر قسم دے تعصب تو‏ں بلند ہوئے ک‏ے یکساں مواقع فراہ‏م کرن۔ ہور اسکولاں وچ دار المطالعاں، تجربہ گاہاں تے بالخصوص تکنیکی تے تعلیمی تجربہ گاہاں دا معقول انتظام ہوئے۔

منظم اصلاحات

درسیات دے اس قومی خاکے دے ذریعہ تعلیمی نظام وچ ایسی اصلاحات مقصود نيں جنہاں د‏‏ی بنا اُتے نصاب تعلیم نو‏‏ں طلبہ مرکزی، آسان تے لچکدار بنایا جا سک‏‏ے، جس وچ استاداں دا کردار سہولت بخش فرد دا ہوئے تے زیر درس نصاب طلبہ دے تعلیمی عمل وچ معاون تے حوصلہ افزا ہو، طلبہ د‏‏ی فعال شراکت نو‏‏ں یقینی بنایا جائے، متعدد الفنون صلاحیتاں د‏‏ی پرورش پیش نظر ہوئے تے تعلیمی نظام وچ وکھ وکھ تے مسلسل جائزہ ممکن ہوئے سک‏‏ے۔