لارڈ میکالے دا تعلیمی نظام تے اسدا اثر
برصغیر پاک وہند وچ انگریزاں دی آمد نے جتھے نظامِ سیاست دے نال نال کم وبیش زندگی دا ہر شعبہ تہہ وبالا کردتا سی، اوتھے تعلیمی شعبہ دا متاثر ہونا اک لازمی گل سی؛ اُتے ایہ کسی نوں اندازہ نئيں سی کہ نويں روشنی دے علم بردار اس موضوع اُتے وی اپنی رعایا توں اوہ بدترین انتقام لاں گے جس دی مثال صدیاں وچ وی نئيں ملے گی۔
بہ قول ڈاکٹر احسن اقبال:
”انگریزاں دی پوری کوشش ایہ سی کہ ہندوستانی باشندے زیادہ توں زیادہ جاہل رہیاں، انہاں دا خیال سی کہ تعلیم حاصل کرکے ایہ لوک ساڈے اقتدار دے لئی خطرہ بن جاواں گے؛ اس لئی جے تعلیم دا نظم کيتا وی تاں اوہ محض عیسائیت دے لئی؛ ورنہ اعلیٰ تعلیم دا ہندوستانی باشندےآں دے لئی کوئی نظم نہ سی“۔(۱)
دراصل انگریز اس گل نوں اچھی طرح سمجھدے سن کہ جے برصغیر وچ مغربی طرز دے تعلیمی ادارے کھولے گئے تاں اس توں عوام وچ بیداری آئے گی تے جس طرح امریکا وغیرہ وچ جدید علوم دی درس گاہاں قائم ہوجانے دے بعد سانوں امریکیوں نوں آزادی دینی پڑ گئی سی ايسے طرح برصغیر جوکہ سونے دی چڑیا توں کم نئيں اے ؛ جے اساں ایتھے اُتے جدید تعلیمی ادارے قائم کردیے تاں اک نہ اک دن سانوں ایتھے توں لازماً بوریا بستر گول کرنا پئے گا؛ اس لئی بہتر ایہی اے کہ ایتھے دے لوکاں نوں تعلیمی لحاظ توں پسماندہ رکھیا جائے۔(۲)
پر وقت گزرنے دے نال نال حکومت نوں اپنی رائے بدلنی پئی؛ چنانچہ وائسرائے ہند لارڈمنٹونے اس مقصد دے لئی اک طویل یادداشت کورٹ آف ڈائریکٹر انہاں نوں بھیجی کہ علم دا روز بہ روز زوال ہورہیا اے تے ہندوواں تے مسلماناں دی مذہبی تعلیم نہ ہونے دی وجہ توں دروغ حلفی تے جعل سازی دے جرائم ودھ رہے نيں؛ اس لئی ضرورت اس گل کيتی اے کہ تعلیم وتربیت اُتے زیادہ توں زیادہ روپیہ خرچ کيتاجائے تے کالج وغیرہ کھولے جاواں۔ آخر وڈی تگ ودو دے بعد ہندوستانیاں نوں تعلیم دینے دے لئی اک کمیٹی قائم ہوئی جس دی سفارش اُتے تعلیم دینے دے لئی اک لکھ روپیہ دی سالانہ گرانٹ منظور کيتی گئی؛ اُتے اس قانون دا سب توں زیادہ فائدہ چارلس گرانٹ دی طرح عیسائی مبلغین نوں پہنچیا جو برصغیر نوں بحیثیت مجموعی عیسائی بنانے دی آرزو رکھدے سن ۔ اس طرح حکومتی سرپرستی وچ کئی تعلیمی ادارے قائم ہوئے جتھے انگریزی دی آڑ وچ عیسائیت دی تعلیم دتی جاندی سی۔ مثلاً کلکتہ دا اینگلوانڈین کالج (۱۸-۱۸۱۷/) بنارس دا جے نرائن کالج (۱۸۲۱/) تے آگرہ کالج (۱۸۲۳/) وغیرہ۔(۳)
۱۸۳۳/ماں جدوں اتفاق توں ایہی چارلس گرانٹ ایسٹ انڈیا کمپنی دے بورڈ آف کنٹرول دے صدر منتخب ہوئے تاں برطانوی دارالعوام وچ ہندوستان دی مذہبی تے اخلاقی ترقی دے متعلق انہاں دی تجویز کثرت رائے توں منظور ہوگئی۔ اس طرح برصغیر وچ پادریاں دی آمد تے عیسائیت دی نشر واشاعت دے لئی گویا اوہ پورا پھاٹک ہی کھل گیا ،جس دی پہلے صرف اک کھڑکی کھلی سی۔(۴)
ان پادری حضرات نے اہلِ ہند دے مذاہب؛ خاص کر دینِ اسلام اُتے تابڑ توڑ حملے کرکے پورے ملک نوں فرقہ وارانہ مناظرےآں دی اگ وچ جھونک دتا جس دے نتیجے وچ مولانا محمد قاسم نانوتوی مولانا رحمت اللہ کیرانوی مولانا منصور علی خاناور ڈاکٹر وزیر خان دی طرح علماء حق نے میدان وچ آکے اہلِ باطل دا مقابلہ کيتا تے اسلام دی حقانیت اُتے عیسائیاں تے ہندوواں توں فیصلہ کن مناظرے کرکے دنیا نوں اوہ علمی سرمایہ فراہم کیہ جو اپنی مثال آپ اے تے ساڈی ملی تریخ دا جلی عنوان اے۔(۵)
دوسری طرف ایہ استعماری تعصب اس وقت ہور نمایاں ہوکے سامنے آیا، جدوں ہندوستانیاں دے لئی ذریعہٴ تعلیم دا مسئلہ طے کيتا جانے لگیا تے برصغیر دے مستقبل دے متعلق اس اہم موضوع اُتے دو مختلف نظریات دے حامل افراد سامنے آئے۔ اک اوہ جو انگریزی بولی نوں ذریعہ تعلیم بناکر اک ایسا نظامِ تعلیم رائج کرنا چاہندا سی جس دی جڑاں اس ملک دے عوام وچ نئيں سی تے دوسرا اوہ جو مشرقی علوم نوں برقرار رکھ دے اس وچ مغربی سائنس دی پیوندکاری دے حق وچ سی۔ مؤخر الذکر گروہ دے اُتے جوش حامی اُتے نسپ صاحب سیکریٹری ایشاٹک سوسائٹی سن جو اک معتدل سوچ رکھنے والی شخصیت سن ؛ جدوں کہ اول الذکر گروہ دے سرخیل لارڈمیکالے (T.B Macaulay) سن جو نہ صرف ایہ کہ انگریزی علوم دے زبردست حامی تے موٴید سن بلکہ اس حوالے توں خاصے متعصب وی سن تے مشرقی علوم وفنون نوں انتہائی حقارت دی نگاہ توں دیکھدے سن ۔
اس دی اس متعصبانہ ذہنیت دا اندازہ انہاں اقتباست توں لگایا جاسکدا اے جو اس نے اک یادداشت دی شکل وچ ۳/فروری ۱۸۳۵/ نوں بیرک پور (کلکتہ) دے مقام اُتے گورنر جنرل ہند لارڈ ولیم بینٹنک نوں پیش کيتی جس اُتے مباحثہ دے لئی جنرل کمیٹی برائے پبلک انسٹرکشن دا اجلاس ۷/مارچ ۱۸۳۵/ نوں منعقد ہويا۔ اوہ کہندے نيں:
”ساڈے پاس اک رقم (اک لکھ روپیہ) اے ،جسنوں گورنمنٹ دے حسب ہدایت اس ملک دے لوکاں دی ذہنی تعلیم وتربیت اُتے صرف کيتا جاندا اے، ایہ اک سادہ سا سوال اے کہ اس دا مفید ترین مصرف کيتا اے ؟ کمیٹی دے پنجاہ فیصداراکین مصر نيں کہ ایہ بولی انگریزی اے باقی نصف اراکین نے اس مقصد دے لئی کوئی ایسا شخص نئيں پایا اے جو اس حقیقت توں انکار کرسکے کہ یورپ دی کسی اچھی لائبریری دی الماری وچ اک تختے اُتے رکھی ہوئی کتاباں ہندوستان تے عرب دے مجموعی علمی سرمایہ اُتے بھاری نيں۔ فیر مغربی تخلیقاتِ ادب دی منفرد عظمت دے کما حقہ معترف تاں کمیٹی دے اوہ اراکین وی نيں جو مشرقی زباناں وچ تعلیم دے منصوبے دی حمایت وچ گرم گفتار نيں“۔
”سانوں اک ایسی قوم نوں زیورِ تعلیم توں آراستہ کرنا اے جسنوں فی الحال اپنی مادری بولی وچ تعلیم نئيں دتی جاسکدی اے۔ سانوں انھاں لازماً کسی غیر ملکی بولی وچ تعلیم دینا ہوئے گی، اس وچ ساڈی اپنی مادری بولی دے استحقاق دا اعادہ تحصیلِ حاصل اے ساڈی بولی تاں یورپ بھر دی زباناں وچ ممتاز حیثیت دی حامل اے، ایہ بولی قوتِ متخیلہ دے گراں بہا خزانےآں دی امین اے۔ انگریزی بولی توں جسنوں وی واقفیت اے اسنوں اس وسیع فکری اثاثے تک ہمہ وقت رسائی حاصل اے، جسنوں روئے زمین دی دانشور ترین قوماں نے باہم مل کرتخلیق کيتا اے تے گزشتہ نوے سال توں بکمالِ خوبی محفوظ کيتا اے۔ ایہ گل پورے اعتماد توں کہی جاسکدی اے کہ اس بولی وچ موجود ادب اس تمام سرمایہٴ ادبیات توں کدرے گراں تر اے جو اج توں تن سوسال پہلے دنیا دی تمام زباناں وچ مجموعی طور اُتے مہیا سی“۔(۶)
”اب ساڈے سامنے اک سیدھا سادا سوال اے کہ جدوں سانوں انگریزی بولی پڑھنے دا اختیار اے تاں فیر وی اسيں انہاں زباناں دی تدریس دی ذمہ داری قبول کرن گے جنہاں دے بارے وچ ایہ امر مسلمہ اے کہ انہاں وچوں کسی موضوع اُتے وی کوئی کتاب اس معیار دی نئيں ہوئے گی کہ اس دا ساڈی کتاباں توں موازنہ کيتا جاسکے آیا جدوں اسيں یورپین سائنس دی تدریس دا انتظام کرسکدے نيں تاں کیہ اسيں انہاں علوم دی وی تعلیم داں جنہاں دے بارے عمومی اعتراف اے کہ جتھے انہاں علوم وچ تے ساڈے علوم وچ فرق اے تاں اس صورت وچ انہاں علوم ہی دا پایہ ثقاہت پست ہُندا اے تے فیر ایہ وی کہ آیا جدوں اسيں پختہ فکر فلسفہ تے مستند تریخ دی سرپرستی کرسکدے نيں تاں فیر وی اسيں سرکاری خرچ اُتے انہاں طبی اصولاں دی تدریس دا ذمہ لاں جنہاں نوں پڑھانے وچ اک انگریز سلوتری وی خفت محسوس کرے۔ ایسا علم فلکیات پڑھاواں جنہاں دا انگریزی اقامتی ادارےآں دی چھوٹی چھوٹی بچیاں وی مذاق اڑائیں“۔(۷)
”بچے جو پنڈ دے مدرسے وچ استاد توں حروف تہجی یا تھوڑی بہت ریاضی سیکھدے نيں انھاں استاد نوں وی کچھ نئيں ادا کرنا پڑدا، استاد نوں پڑھانے دی تنخواہ ملدی اے تاں فیر جو لوک سنسکرت تے عربی پڑھدے نيں انھاں مالی اعانت دینے دا کیہ جواز اے ؟“۔
”عربی کالج تے سنسکرت کالج اُتے اسيں جو خرچ کررہے نيں، ایہ حق اے ؛ بلکہ غلط کاراں دی پرورش وتربیت دے لئی بے دریغ دی جانے والی اعانت اے اس مصرف توں اسيں ایسی عافیت گاہاں تعمیر کررہے نيں جنہاں وچ نہ صرف بے یارو مددگار بے ٹھکانہ لوک پناہ لیندے نيں؛ بلکہ انہاں وچ تعصبات تے ذاتی مفادات دے مارے اوہ تنگ نظر لوک وی پل رہے نيں، جو اپنے ذاتی فائداں تے گراوہی عصبیتاں دے سبب تعلیمی اصلاح دی ہر تجویز دے خلاف ہر زہ دراہون گے جے میری سفارش کردہ تبدیلی دے خلاف ہندوستانیاں وچ احتجاج ہويا تاں اس دا سبب ہماریا اپنا نظام تے طریق کار ہوئے گا۔ عَلَمِ مخالفت بلند کرنے والےآں دے قائدین اوہ لوک ہون گے جنہاں نے ساڈے وظائف اُتے پرورش پائی ہوگی“۔(۸)
”عربی تے سنسکرت دی اہمیت دے سلسلے وچ اک ہور دلیل وی دتی جاندی اے جو اس توں وی زیادہ کمزور تے غیر مستحکم اے، بیان کيتا جاندا اے کہ عربی تے سنسکرت اوہ زباناں نيں جنہاں وچ کروڑاں انساناں دی مقدس کتاباں محفوظ نيں تے اس لئی ایہ زباناں خصوصی حوصلہ افزائی دی مستحق نيں۔ یقینا حکومتِ برطانیہ دا فرض اے کہ اوہ ہندوستان دے تمام مذہبی مسائل وچ روا دار تے غیر جانبدار رہے، لیکن اک ایداں دے ادب دی تحصیل دی حوصلہ افزائی کردے چلے جانا جو مسلمہ طور اُتے معمولی قدر وقیمت دا حامل اے تے محض اس لئی کہ اوہ ادب اہم ترین موضوعات اُتے غلط ترین معلومات ذہن نشین کراندا اے اک ایسا رویہ اے جس دی موافقت نہ تاں عقل کردی اے نہ اخلاق، جو لوک ہندوستانیاں نوں حلقہ بگوش مسیحیت کرنے دے کم وچ مصروف نيں، اسيں انہاں دی سرکاری طور اُتے ہمت افزائی توں اجتناب کر تے رہے نيں تے مینوں یقین اے کہ آئندہ وی مجتنب رہن گے۔ جدوں عیسائیت دے بارے وچ ہماریا ایہ رویہ اے تاں کيتا مناسب تے درست ہوئے گا کہ اسيں سرکاری خزانے توں رشوت دے کے لوکاں نوں اس امر اُتے مستعد کرن کہ اوہ اپنی جوان نسل دی زندگیاں ایہ جاننے وچ برباد کر دیؤ کہ گدھے نوں چھونے دے بعد اوہ اپنے آپ نوں کس طرح پاک کر سکدے نيں یا وید دے کن اشلوکاں نوں پڑھنے توں اک بکرا مار دینے دا کفارہ ادا ہوجاندا اے “۔(۹)
”میرا خیال اے کہ اک گل واضح اے کہ اسيں پارلیمنٹ ایکٹ ۱۸۱۳ء دے پابند نئيں نيں نہ ہی کسی ایداں دے معاہدے دے جو اساں اس خصوص وچ صراحتاً کيتا ہوئے یا کنایةً تے ایہ کہ اسيں زیر بحث رقوم نوں اپنی صواب دید دے مطابق استعمال کرنے وچ آزاد نيں تے ایہ کہ سانوں اس فنڈ نوں اس علم دے حصول وچ صرف کرنا چاہیے جو بہترین طور اُتے شایانِ مطالعہ ہوئے تے ایہ کہ انگریزی بولی عربی تے سنسکرت دے مقابلے وچ مطالعہ دے لئی موزاں تر اے تے ایہ کہ خود ہندوستانی لوک انگریزی بولی سیکھنے دے خواہش مند نيں انھاں عربی تے سنسکرت سیکھنے دے لئی کوئی طلب نئيں تے ایہ کہ نہ تاں قانونی بولی دی حیثیت توں تے نہ مذہبی بولی دے لحاظ توں سنسکرت یا عربی بولی نوں ساڈی خصوصی ہمت افزائی دا کوئی استحقاق اے “۔(۱۰)
”ماں اس نظام ناکارہ نوں جڑ توں اکھاڑ دینا چاہتاہاں جسنوں اساں حالے تک سینے توں چمٹا رکھیا اے، وچ فی الفور عربی تے سنسکرت دیاں کتاباں دی طباعت روک داں گا۔ وچ کلکتہ دے مدرسہ تے سنسکرت کالج نوں ختم کر دواں گا۔ بنارس برہمنی تعلیم دا وڈا مرکز اے تے دلی عربی تعلیم دا جے اسيں انہاں دونے ہی نوں جاری رکھن تاں السنہ شرقیہ دے فروغ دے لئی کافی ہوئے گا؛ بلکہ میرے خیال وچ کافی توں زیادہ اے جے بنارس تے دلی دے کالجاں نوں برقرار رکھنا اے تاں میری کم توں کم ایہ سفارش ہوئے گی کہ انہاں وچ داخلہ لینے والے کسی طالب علم نوں وظیفہ نہ دتا جائے“۔(۱۱)
وہ اس نظریہٴ تعلیم دا خلاصہ بیان کردے ہوئے لکھدا اے:
”فی الوقت ساڈی بہترین کوششاں اک ایسا طبقہ معرضِ وجود وچ لیانے دے لئی وقف ہونی چاہئاں جو اسيں وچ تے انہاں کروڑاں انساناں دے وچکار جنہاں پرہم حکومت کررہے نيں ترجمانی دا فریضہ سرانجام دے۔ ایہ طبقہ ایداں دے افراد اُتے مشتمل ہوئے جو رنگ ونسل دے لحاظ توں تاں ہندوستانی ہو؛ لیکن ذوق، ذہن، اخلاق تے فہم وفراست دے اعتبار توں انگریز ہو“ ۔(۱۲)
تریخ دا ایہ عجیب المیہ اے کہ آخر وچ جدوں اس تجویز اُتے رائے شماری دا مرحلہ آیا تاں اتفاق توں اس دے حامی تے مخالف اراکین دی تعداد برابر برابر سی تے کوئی فیصلہ نئيں ہوئے پار ہا سی تب لارڈمیکالے نے ہی اس تجویز دے حق وچ اپنا ووٹ ڈال کر بزعم خویش برصغیر وچ انگریزی بولی دے اجراء دا راستہ ہمیشہ دے لئی ہموار کردتا۔(۱۳)
ثمرات ونتائج
بالعموم ملک دے روشن خیال طبقہ دی طرف توں اس فیصلہ دی تعریف وچ وڈے گن گائے جاندے نيں کہ موصوف نے اس فیصلہ دے ذریعے دراصل ہندوستان نوں آزادی دا پروانہ عطا کيتا سی یعنی اس نظام نے علی گڑھ تحریک نوں جنم دتا تے علی گڑھ تحریک نے پاکستان نوں جنم دتا۔
بہ قول صلاح الدین احمد:
اج اسيں اس مملکت وچ اک باوقار تے آزاد زندگی اس طرح بسر کررہے نيں گویا ایہ ہماریا پیدائشی حق اے ؛ لیکن یاد رکھیے کہ جے سرسید قومی وحدت تے قومی ہستی دی اوہ بنیاد استوار نہ کردے جس اُتے تحریک علی گڑھ دی عظیم الشان عمارت تعمیر ہوئی تے قومی احساس تے روشن خیالی دی اوہ شمع روشن نہ کردے جو اج توں کم وبیش پون صدی پیشتر انہاں نے روشن دی تے سانوں ملیا کے پنجے تے ذہنی استبداد توں نجات دلیا کے زندگی دے صحیح انداز توں روشناس نہ کراندے تاں اج ظلمستان ہند وچ ايسے طرح ٹھوکرن کھاندے پھردے جس طرح نیم وحشی قبیلے وسطی ہند دے جنگلاں وچ ہن وی کردے نيں۔(۱۴)
حالانکہ ایہ گل بپینڈو طور اُتے غلط ہی نئيں گمراہ کن وی اے ؛ بلاشبہ قیام پاکستان دے حوالے توں علی گڑھ دی خدمات توں انکار نئيں کيتا جاسکدا اے تے ایہ وی درست اے کہ آل انڈیا مسلم لیگ دا قیام مسلم ایجوکیشنل کانفرنس دے توسط توں علی گڑھ توں جا ملدا اے ؛ لیکن کيتا محض اس وجہ توں علماء ہند تے انہاں ہزاراں مسلماناں دی جد وجہد آزادی توں بیک جنبش قلم انکار کردتا جائے جو مسلم لیگ دے شریک سفر نہ سن یا بلفظاں ہور تحریک علی گڑھ توں وابستہ نہ سن جس نے بہ قول انہاں دے مسلمانان ہند نوں ملیا کے پنجے تے ذہنی استبداد توں نجات دلیا کے زندگی دی صحیح اقدار توں روشناس کرایا۔ ظاہر اے کہ اس قسم دی تریخ نہ تاں عدل وانصاف اُتے مبنی قرار دتی جاسکدی اے تے نہ ہی تحقیقی نکتہٴ نگاہ توں اس دی تائید کيتی جاسکدی اے۔ ایہ اک حقیقت اے کہ آزادی دی اس تحریک وچ ہندو ومسلم سب اقوام نے مل کے حصہ لیا سی جس وچ مسلماناں دی قربانیاں برصغیر دے باقی مذاہب دے لوکاں توں کسی طرح کم نئيں نيں۔ فیر مسلماناں وچ وی علماء ہند دی جد وجہد آزادی دی اک طویل تریخ اے جس دی دلخراش داستاناں کالاپانی (خلیج بنگال) توں لے کے مالٹا (بحیرہ روم) تک دے قیدخاناں توں مرتب کيتی جاسکدی نيں؛ جدوں کہ بدقسمتی توں مسلم لیگ دا دامنِ تریخ اس قسم دی قربانیاں توں تقریباً خالی اے۔
رہی موصوف دی ایہ گل کہ سرسید دی تحریک نے سانوں ملیا کے پنجے تے ذہنی استبداد توں نجات دلیا کے زندگی دی صحیح اقدار توں روشناس کرایا ورنہ اسيں لوک ظلمستان ہند وچ ايسے طرح ٹھوکرن کھاندے پھردے جس طرح نیم وحشی قبیلے وسطی ہند دے جنگلاں وچ ہن وی کردے نيں، تاں اس دا جواب صرف ایہی دتا جاسکدا اے کہ امت دے سواد اعظم نے سلف صالحین دا دامن پکڑدے ہوئے سرسید دی مذہبی تعبیرات نوں قطعاً رد کردتا اے۔ جو بہ قول مولانا ابو الکلام آزاد:
”یہ منزل مذہب دی طرف لے جانے والی نئيں؛بلکہ مذہب توں انکار دی اک نرم تے ملائم صورت اے “۔(۱۵)
اب جے کوئی روشن خیال سلف توں روگردانی کردے ہوئے سرسید دی انہاں تعبیرات نوں اپنانا چاہندا اے تاں اسنوں مبارک ہوئے۔
۲-اس فیصلہ دی وجہ توں برصغیر دا فارسی خواں طبقہ جو زیادہ تر مسلمان سی پس منظر وچ چلاگیا تے انگریزی دے نويں مقام دی وجہ توں اک قسم دا ناخواندہ شمار ہونے لگیا ؛جب کہ ہندوواں نے اپنے آپ نوں نويں حالات دے مطابق ڈھالنے دے لئی زبردست جد وجہد دی ،جس دا اثر سرکاری ملازمتاں دے حصول اُتے وی پيا ،جیساکہ ڈبلیو ڈبلیو ہنٹر نے اپریل۱۸۷۱/ وچ صرف بنگال وچ سرکاری ملازمتاں دی تقسیم دا جو نقشہ پیش کيتا اے نہایت ہی مایوس کن اے۔ واضح رہے کہ ایہ لسٹ صرف انہاں گزیٹیڈ ملازمتاں دی اے جنہاں اُتے ہندو مسلمان تے انگریز سب فائز ہوسکدے نيں، اس دے مطابق کل ۲۱۱۱آسامیاں وچ یورپین دی تعداد۱۳۳۸ ہندو۶۸۱ تے مسلمان فقط۹۲ نيں۔(۱۶)
ہائی کورٹ دے وکلاء دی لسٹ جنہاں دا درجہ بیرسٹراں توں ذرا کم اے تے وی زیادہ عبرتناک اے تے ایہ اوہ شعبہ سی جو تمام دا تمام مسلماناں دے ہتھ وچ سی۔ ۱۸۵۱/ تک کل دوسو چالیس ہندوستانی داخل کیتے گئے جنہاں وچ فقط اک ہی مسلمان سی۔
(۱۷)ڈبلیو ڈبلیو ہنٹر ہور لکھتاہے کہ:
”حقیقت ایہ اے کہ ہماریا طریقہٴ تعلیم جس نے ہندوواں نوں انہاں دی صدیاں دی نیند توں جگایا تے انہاں دے کاہل عوام وچ قومیت دے شریفانہ جذبات پیدا کردیے نيں مسلماناں دی روایات دے بالکل خلاف تے انہاں دی ضروریات دے بالکل غیر مطابق اے ؛بلکہ انہاں دے مذہب دی تحقیر اے ہندو اسلامی حکومت وچ وی اپنی قسمت اُتے ایداں دے ہی مطمئن سن جداں کہ ہن ساڈی حکومت وچ ۔ اج کل ترجیح صرف اس شخص نوں دتی جاندی اے جو انگریزی بولی جاندا ہوئے تے ہندو انگریزی خوب سیکھدے نيں اس توں پہلے ترجیح اس شخص نوں دتی جاندی سی جو فارسی بولی جاندا سی“۔(۱۸)
۳- سرسید احمد خان نے برصغیر ہندوپاک وچ لارڈمیکالے دے نظامِ تعلیم نوں جس دلجمعی تے اخلاص توں متعارف کرانے دی کوشش کيتی تریخ اس دی مثال پیش کرنے توں قاصر اے، جیساکہ آپ لارڈمیکالے صاحب دی تعریف وچ رطب اللسان نيں:ہم صاف صاف کہنا چاہندے نيں کہ سانوں مشرقی علوم دی ترقی دے پھندے وچ پھنسانا ہندوستانیاں دے نال نیکی کرنا نئيں اے ؛ بلکہ دھوکہ وچ ڈالنا اے۔ اسيں لارڈمیکالے نوں دعا دیندے نيں کہ خدا اسنوں بہشت نصیب کرے کہ اس نے اس دھوکہ دی ٹٹی نوں اٹھادتا سی“۔(۱۹)
علی گڑھ کالج دے مقاصد تعلیم اس ادارے دی افتتاحی تقریب دے موقع اُتے کچھ ایويں بیان کیتے گئے نيں:
”اساں نوں اس گل کيتی امید ہُندی اے کہ ہندوستان تے انگلستان دے درمیان جو اتحاد ہويا اے اوہ مدت دراز تک قائم رہے گا۔ پس اپنے ہم وطناں دے دلاں اُتے انہاں گلاں دا روشن کرنا تے انہاں نوں اس اُتے تعلیم دینا کہ اوہ انہاں برکتاں دی قدر شناسی کرسکن تے زمانہٴ سلف دے دھوکہ دینے والے خیالات نوں باطل کرنا کہ جو ساڈی ترقی دے مانع ہُندے نيں تے ہندوستان دے مسلماناں نوں سلطنت انگریزی دے لائق وکار آمد رعایا بنانا تے انہاں دی طبیعتاں وچ اس قسم دی خیر خواہی پیدا کرنا جو اک غیر سلطنت دی غلامانہ اطاعت توں نئيں؛ بلکہ عمدہ گورنمنٹ دی اصلی قدر شناسی توں پیدا ہُندی اے “۔(۲۰)
بدقسمتی توں اج دی طرح اس دور وچ وی مسلماناں دی تنزلی دا واحد علاج انگریزی دے حصول وچ سمجھ لیا گیا سی۔ بہ قول شیخ اکرام:
”مسلماناں دے مصائب جے تمام تر اقتصادی ہُندے تب وی انہاں دا حل آسان نہ سی؛ لیکن اس زمانے وچ انھاں جو نويں مسائل پیش آرہے سن، اوہ زندگی دے ہر شعبے توں متعلق سن ۔ اقتصادی تے ذہنی پستی دی اصلاح دے لئی ضروری سی کہ مسلمان انگریزی تعلیم حاصل کرن تے اوہ اس توں بدکتے سن “۔(۲۱)
اور مشکلات دا ایہ ہفت خوان سرسید احمد خان نے سرکیا جس وچ حکومت برطانیہ نے دامے درمے سخنے انہاں دی مکمل مددکيتی۔ لارڈناتھ بروک وائسرائے وگورنر جنرل ہند نے اپنی جیب توں دس ہزار روپے دینے دا وعدہ کيتا۔ سرولیم میور نے (یوپی دے گورنر جس نے ذات اقدس ا اُتے رکیک حملے کیتے سن ) اک ہزار دتا تے دوسرے انگریز افسراں نے وی مدد کيتی اس طرح بالآخر ۸/جنوری ۱۸۷۷/ نوں لارڈلٹن دے ہتھوں ایم اے او کالج علی گڑھ دا افتتاح ہويا۔(۲۲)
ہورویکھو
[سودھو]
حوالے
[سودھو](۱) اقبال حسن خان، ”شیخ الہند مولانا محمود حسنحیات تے علمی کارنامے“ علی گڑھ مسلم یونیورسٹی علی گڑھ ۱۹۷۳/ ص:۳۹۔
(۲) منگلوری، طفیل احمد سید ”مسلماناں دا روشن مستقبل“ حماد الکتبی شیش محل روڈ لاہور (س ن) ص:۱۶۲-۱۶۴۔
(۳) ایضاً ص:۱۶۸-۱۶۹۔
(۴) ایضاً ص:۱۷۰۔
(۵) الف: رضوی، سید محبوب ”مکمل تریخ دارالعلوم دیوبند“ میرمحمد کتب خانہ مرکز علم وادب آرام باغ کراچی جلد۱، ص:۱۱۷-۱۲۰۔
ب۔ الحسنی، سید محمد ”سیرت مولانا محمد علی مونگیری“ مجلس نشریات اسلام کراچی (س ن)ص:۴۵-۶۹۔
(۶) بخاری سید شبیر ”میکالے تے برصغیر دا نظام تعلیم“ آئینہ ادب چوک مینار انارکلی لاہور۱۹۸۶/ ص:۳۰-۳۳۔
(۷) ایضاً ص:۳۳-۳۴۔
(۸) ایضاً ص:۳۷-۴۰۔
(۹) ایضاً ص:۴۲-۴۳۔
(۱۰)ایضاً ص:۴۴-۴۵۔
(۱۱) ایضاًص۴۶۔
(۱) ایضاً ص:۴۵۔
(۱۳)مسلماناں دا روشن مستقبل ص۱۷۰-۱۷۱۔
(۱۴)حالی الطاف حسین مولانا ”حیات جاوید“ آئینہ ادب چوک مینار انار کلی لاہور۱۹۶۶/ سرسید احمد خان اُتے اک نظر ص:۴۶-۴۷۔
(۱۵)ملیح آبادی عبد الرزاق ”ذکر آزاد“ مکتبہ جمال اردو بازار لاہور۲۰۰۶/ ص:۱۵۲۔
(۱۶)ہنٹر ڈبلیو ڈبلیو آئی سی ایس بنگال ”ساڈے ہندوستانی مسلمان“ مترجم ڈاکٹر صادق حسین دفتر اقبال اکیڈیمی ظفر منزل تاج پورہ لاہور۱۹۴۴/ ص:۲۳۴-۲۳۵۔
(۱۷)ایضاً ص:۲۳۸-۲۳۹۔
(۱۸)ایضاً ص۲۴۵۔
(۱۹)حیات جاوید ص:۴۰۲۔
(۲۰)زبیری، محمد امین مولوی ”تذکرہ سرسید“ پبلشر زیونائیٹڈ انار کلی لاہور (س ن) ص:۶۴-۶۵۔
(۲۱)اکرام شیخ محمد ”موج کوثر“ ادارہٴ سبھیاچار اسلامیہ لاہور۱۹۹۲/ ص:۷۷۔
(۲۲)ایضاً ص:۸۸-۱۹۔