لوک سیانپاں

لوک ساہت دے دوران بجھارت، بجھاول کہانی، کہمکرنی تمثیلی، لطیفے، اکھان-محاورے، حوالہ آدی کئیاں مختصر کلا روپ اپنی ولکھن ہوند رکھدے ہن، مگر ایہناں وچوں لوک-سیانپاں اک اجیہا ولکھن کلا روپ اے جہڑا انسانی جیون دا سدھے طور تے رستہ فلسفہ کردا اے۔ لوک-سیانپاں دا باہری روپ بھاویں بوہت زیادہ آسان اکہرا تے عام جیہا جاپدا اے۔ پر اس دی ککھّ وچ جیون دا وڈا تجربہ، گہرا تجربہ اتے زندگی دا کٹھور تے کوڑا سچ لکیا ہندا اے۔ ایہہ ٹوٹکے نما شعری ٹکڑے اصل وچ لوک جیون دے سچ دا مظاہرہ کرن والے سیانے بول ہندے ہن۔ “سیانپ دا ٹوٹا ترک پردھان تاں ہندا اے پر ایہہ ضروری نہیں اس دا علم سائنسی ہووے۔ سیانپ دا ٹوٹا تاں گروہ دے تجربہ ولوں گھڑیا جاندا اے۔ ایہہ سرو مصدقہ ہندا اے۔ اس دے روپ نوں انسان گھڑ سکدا اے پر بہتے سیانپ دے ٹوٹے وی پرمپرا دا روپ ہی ہندے ہن۔” دانشور لوکاں دے ہڈاں تے ہنڈھائے تجربے دا نچوڑ ہن لوک سیانپاں۔ ایہناں شعری ٹکڑیاں راہیں پیش ہوئیاں اٹلّ سچائیاں جنگروہ لئی رستہ فلسفہ کردیاں ہن۔ “لوک-سیانپاں لوک جیون دی آپ-مہاری چال وچ پیدا ہون والیاں رکاوٹاں توں لوک گروہ نوں سچیت کردیاں ہن۔ بھلے بھٹکے، گمراہ ہوئے جاں انجان انسان نوں جیون دے صحیح رستہ لئی سمت ڈریکشن کردیاں ہن۔” ایہناں دی ولکھنتا، خاصیت اتے وقعت اک پاسے تاں متعلق سماجی گروہ دے جیون نال جڑی ہندی اے دوجے پاسے اک کلا روپ دی نظر توں ایہہ شعری ٹوٹے، بھاشائی پدھر اتے اپنے ہنر دا پرگٹاوا کردے ہن۔

         عام شبداں وچ کہیئے تاں لوک-سیانپاں لوک-جیون دا نسیہتناماں ہندیاں ہن۔ انسانی جیون وچوں ایہناں نوں منپرچاوے دی چیز، منگھڑت ٹوٹکے جاں وادھو دے پکھانے آکھ کے انڈٹھّ نہیں کیتا جا سکدا۔ سگوں سیانے دے کہے، تے اؤلے دے کھادھے دا اہمیت تاں سماں آؤن اتے ہی سمجھ پیندا اے۔

         جدوں ایہہ کیہا جاندا اے کہ لوک-سیانپاں لوک جیون دے سچ دا پرگٹاوا کردیاں ہن۔ تاں ایہہ شنکاں پیدا ہو جاندا اے کہ لوک جیون دا سچ تاں اکھان وی ظاہر کردے ہن کی اکھان تے لوک-سیانپاں اکو چیز اے؟ اس پرشن دا اتر نہیں وچ ہووےگا۔ کیونکہ لوک-سیانپاں تے اکھاناں بھاویں دوویں ہی لوک-ساہت روپ لوک-جیون دے سچ دا پرگٹاوا کردے ہن، مگر لوک-سیانپاں اتے اکھاناں ولوں پرگٹائے گئے لوک سچ دے پرگٹاؤن دا ‘انداز’ تے ‘مجاز’ وکھرا-وکھرا اے۔ جویں سو گز رسا، سرے تے گنڈھ واک اکھان تاں اے پر لوک سیانپ نہیں اے۔ جدوں کوئی ایہہ کہے کہ:

کلر کھیت، حل اکڑو، ڈھگے بہہ بہہ جان

نعر کلہینی، کوڑے گاں، سبھے سوکھیاں جان۔

تاں لوک جیون دے سچ دا پرگٹاوا کرن والا ایہہ شعری ٹکڑا لوک-سیانپ دا نمونہ اے۔ اس نوں اکھان نہیں کیہا جا سکدا۔ لوک-سیانپاں نوں اکثر اکھاناں نال رلگڈ کرکے دیکھن دا رجھان اس لئی ودھیرے اے کیونکہ لوک-سیانپاں نوں اک وکھرے روپاکار وجوں دیکھن دے یتن بہت تھوڑھے لوکاں ولوں کیتے گئے ہن۔ انج وی اکھان تے لوک-سیانپاں وچ انتر-نکھیڑ کرنا کافی مشکل کم جاپدا اے۔

          لوک سیانپاں راہیں پیش ہویا سچ وسترت وی ہندا اے، گہرا وی بہئرتھی تے بہسمتاں وی۔ جدوں کہ اکھان اس سچ دی صرف اکو پرط پیش کرن دی گنجائش رکھدی اے۔

         “اکھان بھاویں اکار وچ لما ہووے جاں چھوٹا اس دی پرط اکہری ہی ہندی اے۔ جدوں کہ لوک-سیانپاں اندر دوہری تیہری پرط وی دیکھی جا سکدی اے۔ اویں ہی اکھان لئی کاوکتا دا تتّ ضروری نہیں ہندا جدوں کہ لوک-سیانپ اکثر ہی شعری سبھاء والی ہندی اے۔” اتھے کاوکتا دا مطلب شاعری نہیں، سگوں شعری دا اک لچھن ماتر اے۔ ہیٹھاں دتے اکھاناں اتے لوک-سیانپاں دے نمونے اس کتھن دی تائید کردے ہن:

1.     بڈھی گھوڑی لال لگام۔

2.     انی ککڑی، خس خس دا چوغا۔

اکھاناں دے ایہناں ٹکڑیاں وچ شعری انش شامل نہیں اے، پر ایہہ اکھان پھر وی لوک جیون دے سچ دی پیشکاری کردے ہن، جدوں کہ لوک-سیانپاں اکثر ہی شعری انداز وچ ‘لوک سچ’ دی پیشکاری کردیاں ہن۔ جویں:

1.     پر گھر گئی نہ بہڑدی، پوتھی قلم تے نعر

ٹٹی پھٹی آ مڑے، جے موڑے کرتار۔

2.     مانہہ ورلے تل سنگھنے، مہیاں جائے کٹّ

نوہاں کڑیاں جمیاں، چارے چوڑ چپٹّ۔

واضع اے کہ اکھان لئی تکاں والے واکنش ضروری ہندے ہن، پر لوک سیانپاں اکثر ہی شعری تکانت دی نیچر والیاں ہندیاں ہن۔

‘اکھان’ دا لوک-سیانپ نالوں وکھریواں اس گل توں وی دیکھن نوں ملدا اے کہ لوک سیانپاں جس دھر نوں مکھاتب ہندیاں ہن اوہ بھوتک جگت دے مقررہ ورتارے ہندے ہن۔ جویں کہ:

1.     رنّ کپتی، عمر خراب

سانجھ کپتی، سال خراب۔

2.     جس کھیتی وچ خصم نہ جاوے

اوہ کھیتی خصماں نوں کھاوے۔

ایہناں شعری ٹکڑیاں وچ مکھاتب کیتیاں گئیاں دھراں مقررہ ہن۔

اکھان سماجی سچ دا پرگٹاوا اکثر پرتیکاتمک لہجے وچ کردی اے تے “سیانپ دا ٹوٹا مطلب دا کمیونیکیشن چنھن دے پہلے پدھر تے کردا اے۔ اس وچ پیش ہوئے چنھ اپنے اصلی معنےآں دا ہی کمیونیکیشن کردے ہن۔ ایہہ کسے گجھی حالت جاں تجزیہ ول اشارہ نہیں کردا اے۔ اس دا حوالہ محدود ہندا اے۔ اوہ صرف اس پرحالت لئی ہی ورتیا جا سکدا اے جس لئی ایہہ گھڑیا گیا ہندا اے۔”

لوک-سیانپاں نال متعلق مکھ کھیتر

“لوک-سیانپاں دا تعلق جیون دے خاص اہم کھیتر نال ودھیرے جڑیا ہندا اے۔ لوک-سیانپاں دے ٹوٹے دناں دی اہمیت بارے، جاتاں بارے، ورتاریاں بارے، کم-دھندے دے ڈھنگاں بارے کئی ونگیاں وچ ملدے ہن۔ پنجابی وچ ایہناں ٹوٹیاں دی کوئی گھاٹ نہیں اے۔ جدوں کہ اکھان جیون دے ہر چھوٹے وڈے پہلو جاں ورتارے نال جڑے ہندے ہن، لوک-سیانپاں دے مکھ طور تے تن وڈے کھیتر دیکھن نوں ملدے ہن:

1.     کھان-پین جاں کھادھ خوراک دا کھیتر

2.     جسمانی رشٹ-پشٹتا دے نیم

3.     کھیتی دا دھندا

4.     فٹکل”

کھادھ خوراک بارے

ایہناں وچوں پہلے دو کھیتر لگبھگ رلے ملے ہن۔ یعنی ایہناں وچ بہت ساریاں گلاں سانجھیاں ہن، مقررہ مقدار وچ ملی چنگی غذائیت خوراک ہی سریر نوں رشٹ پشٹ رکھ سکدی اے۔ جویں:

1.     ماس کھادھیاں ماس ودھے، گھیؤ کھادھیاں کھوپڑی

دودھ پیتیاں کام ودھے، ساگ کھادھیاں اوجری۔

2.     کچا دودھ نہ پیویئے، بھاویں ہووے حور

چھٹڑ رنّ نہ کیجیئے، بھاویں ہووے نور۔

3.     چاہ سیویاں منڈے،

تنے کم نہ آؤندے ٹھنڈے۔

جسمانی رشٹ-پشٹتا بارے

جسمانی رشٹ پشٹتا قایم رکھن لئی لوک-سیانپاں دا سلسلہ سمچے سال دی سماں جَدوَل یعنی کھانے دی لسٹ اس طرحاں پیش کردا اے:

چیت نمّ، وساکھے بھات

جیٹھ ہاڑ، سوے دن رات۔

ساون ہرڑا، بھادرو چترا

اسو گڑ کھاویں توں مترا۔

کتک مولی، مگھر تیل

پوہ وچ کرے دھپّ دا میل۔

ماگھ ماس، گھیؤ، کھچڑی کھائے

پھگن اٹھکے پراتاہ نعے۔

جو ایہہ باراں کرے بنائے

ویداں دے پھر کدے نہ جائے۔

کل ملا کے رشٹ پشٹ صحتَ لئی لوک سیانپاں ایہہ نصیحت کردیاں ہن کہ:

پیر گرم ،پیٹ نرم، سر ٹھنڈاں

ڈاکٹر دے سر وچ مارو ڈنڈا۔

کھیتی بارے

لوک سیانپاں دی سرجن دھارا دا دوجا وڈا کھیتر کھیتی باڑی دے دھندے نال تعلق رکھدا اے۔ ‘کھیتی خصماں سیتی’ توں لے کے ‘اتم کھیتی، مدھم وپار، نکھدھّ چاکری، بھیکھ ندار’ تک لوک-سیانپاں پرچلت رہیاں ہن۔ لوکاں نے کھیتی دے دھندے نوں ‘پاتشاہی’ قرار دتا اے۔ پنجاب وچ بھونئ نئی دے مالک سچ مچّ وڈی دھر رہے ہن، کسان مکھ دھر اتے باقی ساریاں غیر کاشتکار ذاتیاں لاگی رہیاں ہن، لوک-سیانپاں وچ کھیتی دے کارن ہی وڈیائی ہوئی ملدی اے کسے جاتی خاص دی نہیں، کھیتی دے سنداں دیانتداری دی، کھیتی کرن دے ڈھنگاں دی، کھیتی دی سنبھال، زمین تے زمین مالک دے تعلقاں بارے لوک من نے دل کھولھ کے چرچہ کیتی اے، ایہہ چرچہ عام قسم دی نہیں، لوک سچ دا پرگٹاوا کردیاں سیانپاں دے روپ وچ ساکار ہوئی اے:

پر ہتھ ونج سنیہی کھیتی، بن دیکھے ور دیوے بیٹی

اناج پرانا دبے کھیتی، کدے نہ ہندے بتی توں تیتی

فٹکل

فٹکل وچ سانوں کھادھ-خوراک، جسمانی رشٹ-پشٹتا اتے کھیتی باڑی دے دھندھے توں علاوہ دناں دی اہمیت بارے، جاتاں بارے، عورتاں بارے اتے ہور کئی ورتاریاں بارے وی کئی ونگیاں دیکھن نوں ملدیاں ہن۔ پنجابی وچ ایہناں ٹوٹیاں دی کوئی گھاٹ نہیں اے:

جاتاں بارے

رجیا مہیاں نہ چلدا حل،

رجیا جٹّ مچاوے کل،

رجی مہں نہ کھاوے کھلھ،

رجیا براہمن پیندا گل،

رجیا کھتری جاوے ٹل۔

جاں

آسا، پاسہ ویسوا، ٹھگّ ٹھکر ہال

نوویں متّ ناں ہونودے باندر، وید، کلال۔

عورتاں بارے

کنڈر رنّ دی بھیڑی چال، چلھے اتے رووس بال

آٹا گنھدیاں خرکے وال، نکّ پونجھدی موڈھے نال۔

جاں

پٹھی رنھ دے پٹھے چالے، آپ وی رڑے تے جھگا گالے۔

لوک-سیانپاں راہیں پیش ہوئے سچ دی خاصیت اس گل وچ ہندی اے کہ ایہہ سچ لوک من دا پروانت سچ ہندا اے۔ آپ مہارے آویش روپ وچ پیش ہوئے اس سچ نوں کسے ہور کسوٹی تے پرکھن دی لوڑ نہیں ہندی۔ لوک سیانپاں سدیوی مستقل سچ دا پرگٹاوا کردیاں ہن۔