لوک شلپکاری

لوک شلپکاری پنجابی کوش انوسار شلپ توں بھاوَ دستکاری، کاریگری، ہنر توں لیا جاندا ہے۔ “خوبصورتی، اپنتّ، لوڑ، محنت اتے کاریگری دی مہارت اس دے پرمکھ تتّ ہن۔”1 لوک شلپکاری دا گھیرا اتی وشال اتے اتہاس بہت پرانا ہے۔ ‘سندھو گھاٹی دیاں لبھتاں جویں موہراں، تعویز، مٹی دیاں مورتاں، پتھر دیاں آکررتیاں اس دا پرمان دندیاں ہن۔’2 “شلپ چلھے چونکے توں لے کے کپّ اتے گہیرے بنھن لئی لوڑیندا ہے۔ لجّ وٹن، کندھاں لپن، منجے بنن تے ڈنگراں دے جھلّ بناؤن لئی وان، سوت، منج نوں وشیش ودھیاں نال دبا دین، گنڈھاں راہیں بنن تے انن دی مہارت چاہیدی ہے۔”3 شلپ توں بناں پینڈو جیون سنبھوَ نہیں کیونکہ اس دا مقصد وستو دی وکری نہیں ہندا، سگوں ساڈیاں روزانہ دیاں لوڑاں نوں پورا کرنا ہندا ہے۔ “ایہناں نال پدارتھک قلعواں وانگ روزی-روٹی دا مصلیٰ وی جڑیا ہویا اتے کومل جاں للت قلعواں والی بھاونا وی ہے۔”4 اس کر کے شلپکار ساڈے جیون دے اٹٹّ انگ ہندے ہن۔ شلپیاں دیاں دو شرینیاں بنائیاں جا سکدیاں ہن- پہلی شیرنی وچّ مرداں دوارا کیتی جاندی شلپکاری جس وچّ ٹوکرے، چھکو، چھجّ، مٹی دے بھانڈے، لکڑ دیاں وستاں، جتیاں، گہنے آدی بناؤنا آؤندا ہے۔ دوجی شرینی وچّ گھر دیاں سوانیاں دوارا کیتی جاندی شلپاکری جویں- منجے بننا، بوہیئے، انو، پیڑھیاں، چٹائیاں دریاں، کھیس، رومال، دپٹے، سوٹ، پھلکاری، چادر، باغ، سرھانے، میز پوش، پکھیاں، تصویراں آدی آؤندا ہے۔ 1. مرداں دی شلپکاری مٹی دے بھانڈیں بناؤنا: کسے کاریگر جاں دستکاری دا سنبندھ اس دی اپنی شلپ نال ہندا ہے اتے اپنے ہنر جاں شلپ وچّ نپن ہونا ہی اس دی وشیشتا منی جاندی ہے۔ مٹی دے بھانڈے بناؤنا اک لوک شلپکاری ہے۔اس لوک شلپکاری وچّ گھمیار دا مہتوپورن ستھان ہے۔ گھمیار دا کم مٹی دے بھانڈے بناؤنا ہے۔ اس دوارا پہلاں مٹی نوں گنیا جاندا ہے۔ “گنی ہوئی مٹی دی ستھری تھپّ کے اس نوں ہتھاں نال ہولی-ہولی پتلا کر کے اک تہہ جہی بنائی جاندی ہے۔ پھر لکڑی دے ٹکڑے نال پولا پولا ٹھوک اس نوں بڑا ہی ملائم کیتا جاندا ہے۔”5 پھر ‘چکّ’ اتے صراحی، گھڑا، لوٹا، مٹّ، توڑے، دیوے بنا کے دھپّ وچّ سکاؤن توں بعد ایہناں بھانڈیاں نوں اگّ وچّ پکایا جاندا ہے۔ پکے ہوئے ایہناں برتناں اتے گھمیار دوارا میناکری کیتی جاندی ہے۔ “دنیاں بھر وچّ سبھ توں ودھ کوئی دس لکھ گھمیار بھارت وچّ اج وی اس شلپ نال جڑے ہوئے ہن”6 چمڑے دیاں جتیاں بناؤنا: لوک شلپکاری وچّ موچی جاں چمیار دی شلپ دا سنبندھ چمڑے نال ہے۔ ‘موچی دوارا شروع وچّ دھوڑھی اتے کھلّ دھوئی جاندی ہے۔ ماپ (میچا) پہلاں ہی تیار کیتے جاندے ہن۔جویں: پندراں، سولھا، ستارا، پکا پندراں آدی۔ پیر دا ماپ لین توں بعد دوویں پیراں دے چھت کٹے جاندے ہن۔ پھر اوہناں نوں لیٹی نال تھپّ لیا جاندا ہے۔ پھر چھت تے کور لائی جاندی ہے اتے اس اپر جری نال ‘کنڈھاری’ دوارا کڈھائی کیتی جاندی ہے۔ موگرے نال لوڑ پین تے ٹھکائی اتے ہور سند پھلی، پتھر، ڈور، کنڈی، دی لوڑ پین تے ورتوں کیتی جادیں ہے۔ جتی دے بن جان توں بعد اس وچّ پنجے والے پاسے قلبوت، وچکار ٹھاکا اتے اخیر `چ لکڑ دی اڈی نوں پا کے گھنٹے ادھے گھنٹے لئی رکھیا جاندا ہے۔اس طرحاں کرن نال جتی پاؤن دے یوگ بن جاندی ہے۔” اپروکت جانکاری سروپ سنگھ پنڈ، کنوانوں ضلع پٹیالہ توں پراپت کیتی گئی ہے: سونے-چاندی دے گہنے بناؤنا: سنیار اک اجیہا شلپی ہے جس دی شلپکاری اتے اس دوارا سونے-چاندی دے گہنیاں تے کیتی میناکاری کلا بھرپور ہندی ہے۔ اس دوارا “گہنیاں لئی ورتی جاندی سمگری وشیش کر کے سونا جویں شدھ کیتا جاندا ہے، ڈھالیا اتے پرکھیا جاندا ہے۔ اس توں الاواں گہنیاں نوں سودھن، صاف کرن، پالش کرن آدی دی ودھی وی سرل جاں سکھیل نہیں کسے وشیش گہنے نوں وشیش جسم دے وشیش انگ مطابق وشیش نمونے انوسار گھڑنا اتے اس اپر نقاشی جاں میناکاری آدی کرنا۔”7 اس دی شلپکاری دے وشیش گن ہن۔ ککھاں-کانیاں دے چھجّ بناؤنا: اک ہور شلپ چھجّ بناؤن دی ہے۔ “چھجّ ویکھن نوں اک سدھا سادھا ککھاں تے تیلاں نال بنیا نت ورتوں وچّ آؤن والا نگونی وستو ماتر ہے پر اسنوں بناؤن دی ودھی پیچیدہ ہے۔ چھجّ بناؤن لئی سبھ توں پہلاں کانیاں نوں چھلّ کے موٹے اتے پتلے کانے اڈّ کر لئے جاندے ہن۔ پھر ایہناں کانیاں نوں برابر کٹّ لیا جاندا ہے۔ بنائی لئی موٹے کانے تھلے والے پاسے رکھے جاندے ہن۔ اوہناں دے اپر پتلے کانے چنے جاندے ہن۔ اس نوں ‘کچی بنائی’ کیہا جاندا ہے۔ کچی بنائی نوں اڈے اتے رکھ کے اک کانے نال میچ کے سارے پتلے کانے اک برابر کیتے جاندے ہن۔ چھجّ دی مضبوط پچھلی باہی بناؤن لئی اک کانا بنھ لیا جاندا ہے۔ پھر موٹے کانیاں دی مٹھّ بنھی جاندی ہے اتے پانی وچّ بھیونکے چیرا دے کے موڑا دتا جاندا ہے۔ چمڑے دی باریک تندی نال سارے کانے پرو لئے جاندے۔ چھجّ دے ہیٹھاں ول توت دیاں چھٹیاں مضبوطی لئی جوڑیاں جاندیاں ہن۔ بنائی کئی طرحاں دی ہے۔ پر زیادہ پرچلت ‘اک ہرا-کڑا’ اتے ‘دوہرا کڑا’ ہے۔”8

ٹوکرے بناؤنا

ٹوکرے بناؤن لئی سبھ توں پہلاں توت نوں چھانگیا جاندا ہے۔ لمبیاں اتے پتلیاں چھٹیاں نوں وچکار توں پھاڑ لیا جاندا ہے اتے وشیش ڈھنگ نال اوہناں دے منہ تکھے کر کے اوہناں نوں چھانگ لیا جاندا ہے۔ ٹوکرے دے سائز دے حساب نال چھانگیاں ہوئیاں چھٹیاں اک دوسری دے اتے الٹ دشا ول رکھ کے چھٹیاں نال وشیش ڈھنگ نال بنیا جاندا ہے۔ اس شلپاکری وچّ شلپی دوارا لوہے دا تکھا دات ورتیا جاندا ہے۔ عورت جاں گھر دیاں سوانیاں دی شلپکاری

منجے بننا

‘سبھ توں پہلاں منجے نوں ترکھان توں تیار کروایا جاندا ہے۔ منجے دیاں چھ-چھ فٹّ دیاں دو باہیاں، تنّ تنّ فٹ دے دو سیروے اتے دو-دو فٹّ دے چار پاوے ہندے ہن۔ منجے نوں کئی طرحاں دی سمگری دوارا بنیا جاندا ہے جویں سوت، وان، نمار آدی۔ منجے وچّ سبھ توں پہلاں دون پاؤن لئی ملّ پایا جاندا ہے ملّ والے دھاگیاں دی گنتی 18 جاں 20 دے لگبھگّ ہندی، ایہناں دھاگیاں نوں دو حصیاں وچّ ونڈ لیا جاندا ہے اتے وشیش ڈھنگ نال ول پا کے باہیاں کولوں گٹھّ لیا جاندا ہے۔ ملّ نوں کسّ کے رکھن لئی وٹ دے کے ڈنڈا پا کے سیروے تے رکھس لیا جاندا ہے۔ منجے کئی طرحاں نال بنے جاندے ہن سنگھیاں والے منجے کنڈی والے منجے کنڈی والے منجیاں وچّ دو کنڈیاں ورتیاں جاندیاں ہن۔ سبھ توں پہلاں تانا پایا جاندا ہے۔ پھر کنڈی دی سہائتا نال پیٹا پا کے منجا بنیا جاندا ہے۔ اس وچّ کئی طرحاں دے نمونیاں دی پیشکاری کیتی جاندی ہے۔ سنگھیاں والے منجے وچّ پہلاں چار دھاگیاں دا جی پایا جاندا ہے۔ اس توں ہی منجے دی بنائی شروع کیتی جاندی ہے۔ اس وچّ تانا تے پیٹا اکٹھے طور تے پائے جاندے ہن۔ ہریک سنگھا لگبھگ 12 دھاگیاں دا بنا لیا جاندا ہے۔ سنگھے والے منجے وچّ چار-چار دھاگیاں دے حساب نہ بنتی پا کے ڈزائن بنا لئے جاندے ہن پر سنگھیاں والے منجے وچّ دوویں سنگھے بنن دے نال-نال پائی جاندی ہے۔ پیڑھیاں وی منجیا وانگ ہی بنیاں جاندیاں ہن۔ اپروکت جانکاری مہیندر کور، پنڈ کلوانوں، ضلع پٹیالہ توں پراپت کیتی گئی ہے۔

سرھانے بناؤنا

سرھانیاں نوں کئی طریقیاں نال بنایا جاندا ہے: جویں: کروسیئے نال، آرن نال، جالی والی کیسمینٹ دے کپڑے تے سوئی نال پشم دے دھاگیاں نال وکھ-وکھ ڈزائن پا کے بنایا جاندا ہے۔ سرھانیاں تے کڈھائی کئی پرکار اتے کئی نمونیاں `چ کیتی جاندی ہے۔ سرھانیاں تے نمونے کڑیاں دی مانسک ویدنا نوں پرگٹاؤندے بول تے چتراں دے بنائے جاندے ہن۔ جویں: ہائے وے ٹھونہاں لڑ گیا، کریلیاں دی واڑ `چوں۔ اس نوں سرھانے اتے چتر دوارا ٹھونہاں، کریلیاں دی واڑ اتے عورت مرد دے چتر بنا کے پرگٹایا جاندا ہے۔

رومال کڈھنا

رومال چار کوناں ہندا ہے۔ اس دی کناری چاراں پاسیاں توں رنگدار دھاگے نال کڈھی جاندی ہے اتے وچکار پھلّ رومال نوں سجاؤن لئی کڈھیا جاندا ہے۔

دپٹہ کڈھنا

دپٹے عورتاں دوارا ورتے جاندے ہن۔ اس دی کناریاں توں کڈھائی کیتی جاندی ہے کئی وار دپٹے دے چار پاسے پٹی دے طور تے وچکار کجھ بوٹیاں پا کے کڈھیا جاندا ہے۔ اس وچّ عامَ طور تے چھندی دی جاں کچی چھندی کڈھائی کیتی جاندی ہے۔

کھیس بننا

‘کھیس گھر وچّ عامَ ورتوں لہی اتے کڑی نوں داج وچّ وی دتے جاندے ہن۔ کھیس وکھ-وکھ ڈزائناں وچّ بنائے جاندے ہن۔ اس دے کلّ 400 دھاگے ہندے ہن۔ ویہہ دھاگیاں دا اک جٹّ بنا کے ‘اک ویہہ’ بندی ہے۔ ایہناں دی گنتی-منتی لئی ویہاں دا حساب رکھیا جاندا ہے۔ سبھ توں پہلاں تانا تنیا جاندا ہے۔ تانے دی لمبائی کھیساں دی گنتی دے حساب نال ہندی ہے۔ کئی وار کئی کہ. کھیساں دا تانا اکٹھا ہی تن لیا جاندا ہے۔ تانا تنن ویلے گز-گز دے فرق نال کانے گڈّ کے اورے دے وٹے ہوئے نڑیاں نوں دو ڈنڈیاں نال بنھ کے کانیاں دے اندر باہر دے حساب نال تانا تن لیا جاندا ہے۔ تنے ہوئے تانے دا رچھّ بھریا جاندا ہے۔ رچھّ وچّ چار سو سیکھاں والی کنگھی اتے تارہ ورتیاں جاندیاں ہن۔ دھاگیاں نوں پہلاں تاراں پھر کنگھی وچّ لنگھایا جاندا ہے۔ کھیس دے ڈزائن انوسار رچھّ بھریا جاندا ہے۔ اس وچّ وکھ وکھ رنگاں دے دھاگیاں دا حساب رکھیا جاندا ہے۔ اس توں بعد دھرتی وچّ پٹے ہوئے آرن وچّ پیڑے رکھ کے کھیس دی بنائی شروع کیتی جاندی ہے۔

اس وچّ بنیا ہویا کپڑا تر تے لپیٹیا جاندا ہے۔ تھوڑھی دور تانے نوں کسّ کے رکھن لئی اک کلا گڈیا جاند ہے۔ رچھّ نوں اپر بھونیاں نال بنیا جاندا ہے۔ کھیساں دے ڈزائناں پیڑیاں دی گنتی ورتوں دے حساب نال پیندی ہے۔ کھیس دو پیڑے، چار پیڑے، چھ پیڑے، اٹھ پیڑے وکھ-وکھ ڈزائناں دے حساب نال بنائے جاندے ہن۔ اس وچّ پیٹے دے طور تے گھر دا کتیا ہویا سوت ورتیا جاندا ہے۔ سوت نوں پہلاں چرخے تے کتیا جاندا ہے۔ پھر اٹیرن نال اٹیر کے اٹیاں بنائیاں’ جاندیاں ہن۔ ایہناں نوں لوڑ انوسار رنگ دتا جاندا ہے۔ دتا ہویا رنگ چھاویں سکایا جاندا ہے۔ اٹیاں اوری تے چڑا کے چرخے دی سہائتا نال چھوٹیاں-چھوٹیاں نلکیاں وٹّ لئیاں جاندیاں ہن۔ جس نوں لوہے دی نال وچّ پا کے تانے پیٹے دے طور تے ورتیا جاندا ہے تے کھیس دی بنائی کیتی جاندی ہے۔ اس وچّ ہتھے نوں ورتیا جاندا ہے۔ عامَ طور تے آرن وچّ کھیس چھ گز دا رکھ لیا جاندا ہے۔ جس نوں بعد وچّ کٹّ کے وچکار سیون پا کے جوڑ کے کھیس دے دوواں سریاں دے بمبل وٹے جاندے ہن۔ اپروکرت جانکاری گرمیت کور، پنڈ دھولا، ضلع برنالہ توں پراپت کیتی گئی ہے۔

پکھیاں بننا

پکھیاں پٹّ اتے پشم دے دھاگیاں نال بنیاں جاندیاں ہن۔ پہلاں تانا پا لیا جاندا ہے، اس توں بعد رنگین دھاگیاں نال وکھ-وکھ نمونیاں دے حساب نال بنی جاندی ہے۔ اس توں بعد کپڑے دی کور لگا کے جھالر لگائی جاندی ہے۔

پچھمی سبھیاچار دے ادھین انیکاں لوک اپنی پرمپرا نالوں ٹٹّ کے، نویاں ادیوگک وستواں نوں اپنا رہے ہن۔ لوک شلپیاں دوارا بنائیا جاندیا وستواں نے گھراں وچّ پردرشنیاں دی تھاں لے لئی ہے۔ لوک شلپیاں دوارا بنیاں وستواں نوں گھراں وچّ کیول سزا کے رکھن لگ پئے ہن اوہناں دی نت دی ورتوں بند ہو گئی۔ آدھونکتا نے ساڈے ورثے دیاں شلپی وستواں نوں اک طرحاں ختم ہی کر دتا ہے۔

حوالے اتے ٹپنیاں

1. ڈاکٹر. ہرہجیت سنگھ، پنجاب دی لوک کلا، گورو نانک دیوَ یونیورسٹی، امرتسر- 2005، پنہ- 129
2. اوہی پنہ - 30
3. اوہی پنہ- 161
4. ڈاکٹر. کرنیل سنگھ تھند، پنجاب دا لوک ورثہ- II، پبلیکیشن بیورو، پنجابی یونیورسٹی پٹیالہ- 2007، پنہ- 2
5. ڈاکٹر. ہرجیت سنگھ، پنجاب دی لوک کلا، گورو نانک دیوَ یونیورسٹی، امرتسر- 2005، پنہ- 89
6. اوہی پنہ- 87
7. ڈاکٹر. تیجندر ہرجیت، پنجاب دے گہنے، شلپ روپ اتے سبھیاچار، ہرتیج پرکاشن جالندھر-1998، پنہ-18
8. ڈاکٹر. ہرجیت سنگھ، پنجاب دی لوک کلا، گورو نانک دیوَ یونیورسٹی، امرتسر 2005، پنہ- 161،97