لوک کلا
لوک کلا سریرک لوڑاں وانگ، منکھ دیاں کجھ مانسک لوڑاں وی ہن، جنہاں دی ترپتی سہج رس نال ہندی ہے۔ سہج نوں مانن دی اچھا نے کلا نوں جنم دتا۔ اوہ کلا، جس نوں آدی کال توں انیکاں کرتیاں نے اپنے انوبھوَ نال سنج کے رسایا، پکایا تے نکھاریا اتے جو پرمپراں دی دھارا دا انگ بن کے وگسی، لوک کلا اکھوائی۔ لوک کلا نوں کسے وشیس سکھلائی دوارا نہیں سکھیا جاندا سگوں اس نال اسیں پرمپراں توں آتمسات کردے ہاں۔ لوک کلا دا ملانکن نہیں ہندا اس کرکے اس وچّ کوئی درجیبندی نہیں ہندی۔ لوک کلا پرمپراں توں چلے آ رہے موٹپھا دی پیشکاری کردی ہے۔
لوک قلعواں دیاں ونگیاں
[سودھو]مورتی کلا
[سودھو]مورتی کلا وچّ پنجاب دی گندھار شیلی بڑی پرسدھ ہے۔ ایہہ مول وچّ لوک شیلی جو یونانی تے ایرانی شیلیاں دے پربھاو ہیٹھ، بدھ کال وچّ نکھری۔ گندھار شیلی دی وڈی وشیستا ایہہ سی کہ مورتیاں وچّ نقشاں تے انگا نوں بڑی محنت نال گھڑیا تے نکھاریا جاندا سی۔
چترکلا
[سودھو]جن سدھارن ولوں لوک نمونیاں وچّ کیتی چترکاری جاں کلاکاراں ولوں لوک-نمونیاں اتے سمگری دی چترکاری نوں ہی لوک چترکاری کیہا جاندا ہے۔ پنجاب وچّ چترکاری دیاں دو ونگیاں ملدیاں ہن:
سدھارن چترکاری
[سودھو]ایہہ چترکاری سادھارن پینڈو عورتاں ولوں پانڈو نال لپیاں کندھاں اپر چونے، گیرو جاں کالے رنگ نال کیتی جاندی ہے۔ ایہناں وچّ ہوئی ماتا جاں چنڈی مائی توں علاوہ بلیاں دا جوڑاں، کھرگوساں دا جوڑاں، مور، ہرن، چڑیاں، بروٹا، بھلوان، شیر، ہاتھی، مرگ جاں مذاقیہ لہجے وچّ مچھاں والا منکھ، بھجیا جاندا کتا، کبوتر آدی وکھ وکھ نمونے چترے جاندے ہن۔ ایہناں چتراں وچّ نمونے پرتیک روپ وچّ پیش کیتے جاندے ہن ۔
پربین چترکاری
[سودھو]ایہہ کلاکاری کسے کھاش چترپٹ تے رنگاں دوارا پربین تے ہنرمند کلاکاراں ولوں کیتی جاندی ہے۔ اس دوارا لوک پرمپراں دا چترن کیتا جاندا ہے۔ مہامبھارت اتے رمائن وچوں جھاکیاں چتریاں جاندیاں ہن۔
کمبھکاری کلا
[سودھو]مٹی نال بھانڈے گھڑن دی کلا نوں کمبھکاری دی کلا دا ناں دتا جاندا ہے، مسلمانا تے آؤن نال کمبھکاری دی کلا کافی وگسی تے پرپھلت ہوئی کیونکہ مسلمان دھات دے بھانڈیاں نالوں مٹے دے بھانڈے ودھیرے ورتدے ہن۔ مسلمانی وشواساں نے کمبھکاری دی کلا نوں وگسان وچّ چوکھا حصہ پایا۔ پہلاں پنجاب دے مٹی دے بھانڈے روغنی نہیں ہندے سن۔ روغنی تے رنگدار برتناں دا رواج وی مسلماناں دے ویلے پیا تے ایہہ کلا مول وچّ ایرانی ہے۔[۱] ساڈیاں بہت ساریاں لوک-قلعواں اجہیاں ہن، جو مٹی نال سنبندھت ہن۔ پنجابی سوانیاں مٹی نوں آدھار بنا کے ہی ایہناں لوک-قلعواں نوں پرگٹ کردیاں ہن۔ جتھے ایہہ قلعواں اوہناں اندرلے گناں نوں باہر کڈھدیاں سن، اتھے مانسک تے سریرک طور `تے ودھیرے چیتن وی کردیاں سن۔ اس ورگ ادھین آؤن والیاں لوک قلعواں دا ویروا اس پرکار ہے :
مٹی دی کندھ `تے بوٹیاں پاؤنا
[سودھو]ساڈے ورثے دی ایہہ بہت ہی حرمن پیاری کلا رہی ہے۔ ایہہ کلا سوانیاں اپنے گھر دیاں کندھاں اتے وکھ-وکھ طرحاں دیاں بوٹیاں واہ کے پرگٹ کردیاں سن۔ عورتاں گھر دیاں کچیاں کندھاں `تے گوہا پھیر کے اس اتے سفیدی نال کئی پرکار دے کبوتر، طوطے، مور، چڑیاں، گڈیاں، گڈے الھیکدیاں سن۔ اس ترھا جتھے اوہ اپنے گھراں دیاں کندھاں نوں وکھ-وکھ چتراں نال سنگاردیاں سن، اتھے اوہ اپنے اندر چھپی کلا دے نمونے وی بخردیاں نظر آؤندیا سن، پر اج جد مٹیاں نال بنیاں کندھاں ہی نہیں رہیاں، تاں بوٹیاں کتھے پاؤنیا نے =؛وس
چلھے نوں مٹی لاؤنی
[سودھو]چلھے دی آمد ہر گھر وچ ستھر رہی ہے۔ چلھا اوہ تھاں جاں جگھاں ہے، جتھے انّ، پانی تیار کیتا جاندا ہے۔ جس `تے آپاں اینا کجھ تیار کردے ہاں اس نوں شنگار کے رکھیا جاوے۔ اس دی ٹٹ-بھجّ مرمت کیتی جاوے۔ چلھے دی مرمت اسیں مٹی لا کے ہی کر سکدے ہاں۔ جس تھاں توں چلھاں بھریا ہووے اسیں اتھے ہی مٹی لاؤندے ہاں۔ اج دے آدھونک یگ وچ چلھے ہی نہ رہے، تاں مٹیاں کویں لاؤنیا نے۔ ایہناں چلیاں دی تھاں ہن گیسی چلھیاں نے بھاویں لے لئی ہے۔ پر ایہناں دی مہتتا حالے وی نی ہے، جنی پہلے سمیاں وچ سی۔ کیونکہ گیس دی کمی کرکے ایہناں دا آسرا ساڈے ٹٹے سریر نوں سیال وچّ نگھّ دیندا ہے۔
گولھے بناؤنا
[سودھو]گولہ ساڈے پراتن گورومئی ورثے دی خاص نشانی کہی جا سکدی ہے۔ گولھے توں بھاوَ اک اجیہا برتن ہے، جس وچ سکی چیز رکھی جا سکدی ہے۔ ساڈا ورثہ اس گلّ دا پرتکھ پرمان پیش کردا ہے کہ ساڈیاں سوانیاں گولھے نوں صحیح شکل/آکار دین دی کلا موجود سی۔ اوہ گولہ بڑی ریجھ نال تیار کردیا سن۔ گولہ تیار کرن لئی سوانیاں پرانی کاغذی ردی/سمگری پوری طرحاں گلن توں بعد اس نوں چنگی طرحاں ہتھاں نال گھولیا جاندا ہے۔ پھر اس وچ چیکنی مٹی دا مشرن پایا جاندا ہے۔ کئی وار آٹے دی ماترا پائی جاندی ہے، تاں جو گولھے نوں سوہنا آکار مل سکے۔ گولہ عامَ طور `تے گول جاں ورگاکار روپ وچّ بنایا جاندا ہے۔ بناؤن لئی درسائیا وستواں نوں چنگی طرحاں گنیا جاندا ہے۔ گنھن توں بعد اپنے ہتھاں دی کلا نال اس نوں بہت ودھیا شکل دیندیاں ہن۔ اس نوں بناؤن توں بعد دھپّ وچ سکایا جاندا ہے۔ سکیاں چیزا رکھن لئی اس دی ورتوں بہت ہی لاہے وند رہی ہے۔ ایہہ ساڈے ورثے دی خاص نشانی ہے۔ساڈے لوک منا وچوں ایہہ کلا وسر چکی ہے۔
مٹیاں بناؤنیاں
[سودھو]پرانے سمیاں وچ آٹا، چول، دانے پاؤن لئی مٹیاں دی ورتوں کریا کردے سن۔ ایہناں مٹیاں بناؤن دی کلا ساڈیاں سوانیاں بھلی-بھانتی جانو سن۔ اوہ اکلی جاں دو مٹیاں نوں جوڑ کے وی بناؤندیا سن۔ مٹیاں بناؤن لئی چیکنی مٹی لئی جاندی ہے۔ چیکنی مٹی نوں بھجنی پایا جاندا ہے۔ جدوں مٹی پانی نال پوری طرحاں بھر جاندی ہے،تاں اس وچ تھوڑھی جہی توڑی پا دتی جاندی ہے۔ بعد وچ اس نوں پوری طرحاں گھانی کیتا جاندا ہے۔ مٹیاں دی اساری اس تھاں `تے کیتی جاندی ہے جتھے مینہہ کنی دا ڈر نہ ہووے۔ سبھ توں پہلا مٹیاں دا تھلا پایا جاندا ہے۔ تھلے ہیٹھ تھوڑھی جہی توڑی کھلار لئی جاندی ہے تاں تھلے نوں زمین توں آسانی نال چھڈوایا جاوے۔ تھلے اتے ورگاکار روپ/شکل وچ مٹیا دی اتانہ ولّ نوں اساری کیتی جاندی ہے۔ 3-4 فٹّ تکّ پہنچ کے مٹیاں دے منہ بنائے جاندے ہن۔ ایہناں دے منہ 3-4 انچ اردھ ویاس والے چکری روپ ہندے ہن۔ ایہناں دے مونہاں اتے چاٹی، گھڑے جاں ددھونے دا اپرلا حصہ توڑ کے لایا جاندا ہے۔ پوری سرجنا توں بعد ایہناں نوں نمی رہت کیتا جاندا ہے۔ پھر اس اتے گولو پھیریاں جاندا ہے تے کئی پرکار دی ڈزائننگ ویل بوٹیاں پا کے کیتی جاندی ہے۔ پر اج ایہہ لوک-کلا ساڈیاں سوانیاں دے منوں وسردی جا رہی ہے۔ اوہ گھریلو ورتوں لئی مٹیا بناؤن دی کلا توں بالکل انجان ہو رہیاں ہن۔
بھڑولے بناؤنا
[سودھو]پرانے سمیاں وچ اناج دی سنبھال لئی بھڑولے ورتے جاندے سن۔ اس سمیں اج دے سمیں وانگ وکھ-وکھ دھاتاں دے بنے ہوئے ڈرمّ نہیں سن ملدے۔ لوک اپنی کلا کرتی دے انوسار ہی اناج دی سنبھال لئی بھڑولے بنا لیندے سن۔ بھڑولا بنانا لئی چیکنی مٹی لئی جاندی ہے تے مٹی نوں خوب گلہ کیتا جاندا ہے۔گلی مٹی وچ توڑی پائی جاندی ہے۔ اس نوں بعد وچ گھانی کیتا جاندا ہے۔ گھانی کیتی مٹی بھڑولا بناؤن لئی ورتی جاندی ہے۔بھڑولا بناؤن لئی سبھ توں پہلا اس دا تھلا رکھیا جاندا ہے۔ تھلے والی جگھاں سمتل رکھی جاندی ہے۔ اس جگھاں تے تھوڑھی جہی توڑی کھلاری جاندی ہے، تاں جو بھڑولا زمین نال نہ چمبڑے۔ بھڑولے دے گھیرے دی چوڑائی اناج دی سمرتھا تے اپنی مرضی مطابق رکھیا جاندا ہے۔ بھڑولے دی پرط دی موٹائی اک-ڈیڈھ انچ رکھی جاندی ہے، تاں جو اس وچ آسانی نال سلّ نہ جا سکے۔ اس دی اساری ہر روز تھ’ڑی-تھوڑی کیتی جاندی ہے تے تکھی دھپّ وچ سکایا جاندا ہے۔اس وچ اک چھیک اپرلے تلّ `تے دو-ڈھائی انچ اردھ ویاس دا تے ہیٹھلے تلّ توں 4-5 انچ اپر اک اک چھیک ڈیڈھ-دو انچ اردھ ویاس دا رکھیا جاندا ہے اس اتے گولو پھیریا جاندا تے کئی پرکار دے بوٹے پائے جاندے ہن ۔ پر اج اس دی ساڈے گھراں وچوں انہوند سپشٹ نظر آؤندی ہے۔بھڑولے ساڈیاں ضرورتاں نوں پوریا کردے سن۔ ساڈے سمچے پنجابی جگت وچوں ایہہ لوک-کلا وسر چکی ہے۔ بھڑولے دی تھاں اج کئی پرکار دے دھاتاں دے ڈرماں نے لے لئی ہے۔
گوہا جاں گوئیا پھیرنا
[سودھو]لیئی لاؤن توں اک-دو دن بعد اس `تے گوہا/گوئیا پھیریا جاندا ہے۔ ایہہ لوک کلا ساڈے پینڈو جن جیون وچ پورن روپ وچ تاں نہیں پر انشک روپ وچ موجود ہے۔ اس دی موجودگی وچ جاں پچھے مجوبری جاں کوئی ہور کارن ہے۔ کئی وار اس نوں گوہا-مٹی پھیرنا وی کہہ دتا جاندا ہے۔ فرق صرف اینا ہے کہ گوہا گھول کے اکلا پھیریا جاندا ہے۔ پر گوہا-مٹی پھیرن دی کریا وچ دوہاں نوں ملا کے پھیریا جاندا ہے۔ سوانیاں اپنے گھراں نوں شنگارن لئی گوہا/گوئیا پھیردیاں ہن۔ پر ایہہ وی وچار ہے کہ اجیہا کرن نال جگہ وی پوتر ہو جاندی ہے۔ پرانے سمیاں وچ کوئی وی دھارمک رسم کرن ویلے اوہ تھاں/جگھاں جتھے رسم کیتی جانی ہندی سی گوہا/گوئیا پھیر کے پوتر کیتا جاندا سی۔
گولو نال پٹا کڈھنا
[سودھو]پرانے سمیاں وچ کچے گھراں دے وہڑیاں اتے کندھاں نوں پوری محنت نال شنگاریاں جاندا سی۔ اجوکے پکے گھراں نالوں ودھ لوک پرانے سمیاں وچ اپنے کچے گھراں نوں ودھیاں دکھّ دین لئی شنگاریاں کردے سن۔ اس ادیش دی پراپتی لئی اوہ وکھ-وکھ رنگاں دی مٹی تے چونا ورتیاں کردے سن۔ اوہناں سمیاں وچ کندھ دے نال-نال 3-4 انچ چوڑی پٹی کڈھی جاندی سی، جس نوں پٹا کڈھن کیہا جاندا سی۔ پٹا کڈھن لئی زیادہ تر گولو ورتیا جاندا سی۔ دریاواں، چوآ وچ پانی اترن توں بعد ریتا اتے اک پرط جہی جم جاندی سی، ایہہ پرط ‘پنا` اکھواؤندی سی۔ کئی لوک اس پرط/پنے نوں اکٹھا کرکے گولو دا ناں `تے روپ دیندے سن۔ شئد اس دا بناوٹی روپ گول کرکے اس نوں گولو ناں دتا گیا۔ اننج اس نوں پہاڑاں وچ ملن والی چٹی تے چیکنی مٹی وی کیہا جاندا سی۔
پٹا کڈھن لئی سبھ توں پہلاں گولو بھنّ کے کسے ڈبے وچ بھجنا پایا جانادا سی۔چنگی طرحاں گھلن تے رلن توں بعد سوانی کسے کپڑے نوں اس ڈبے وچوں ڈبو کے کندھ دے نال-نال پھیردی سی۔ پٹی دی چوڑائی سمروپ رکھی جادی سی۔گولو نال کڈھی تازی پٹی گھسمیلی جہی لگدی پر سکن جاں اگھڑن پچھوں دودھ توں وی ودھ چٹی لگدی سی۔ اس طرحاں گولو نال پٹی کڈھن نال اندر-باہر ویہڑے نوں چار چن لگّ جاندے اتے گھر دی سندرتا وچ ہور ازاپھا ہو جاندا۔اج دے پدارتھوادی تے آدھونک یگ وچ ایہہ لوک کلا ساڈے پنجابی جن جیو ہندی جا رہی ہے۔ اج دے سمیں وچ اس دی تھاں کندھ دے نال-نال رنگ-برنگے پتھراں نے لے لئی ہے۔
لکڑی دی شلپ کلا
[سودھو]لکڑی دی شلپ کلا دا اپنا سہج ہے۔ اس کلا دی اساری وچّ ترکھاناں نے اپنا انوبھوَ کھوریا ہے۔ ترکھان گھراں لئی پلنگھ، پیڑیاں تے چرخے بڑی ریجھ نال گھڑدے رہے ہن اتے ایہناں اتے کئی طرحاں دے پھلّ، ویل-بوٹے تے جنوراں دے چتر ابھار کے اپنی کلا-پرتبھا دی پردرشنی کردے رہے ہن۔
پھلکاری
[سودھو]پھلکاری پنجابی شلپ کلا دا اتم نمونہ ہے۔ پھلکاری دے پیٹرن اتے ڈزائن ہور قصیدہ کاری لئی وی اپنائے گئے ہن۔ پھلکاری شبد ہر طرحاں دی قصیدہ کاری لئی ورتیا جاندا ہے۔ اس شبد دے ارتھ ہن- پھلّ کڈھنے۔
وچّ دروازے دے کوئی پھلّ کڈھدا پھلکاری
متراں دے پنڈ جان دی کوئی کردا اے بھور تیاری۔
پھلکاری دیاں اگے کئی قسماں ہن جویں تل-پتراں، چوپ، سبر، باغ، پھلکاری نیلک تے چھماس آدی۔ پنجاب وچّ لوک کلا دی اپنی نویکلی ہوند ہے۔ پنجابی چرتر تے بھاونا اس دی نہار، اکار، رنگ تے سہج وچّ سمائی ہوئی ہے۔[۲]