مجاز القرآن دے اسلوب تے خصائص

مقدمہ:-

قرآن کریم اللہ تعالیٰ د‏‏ی اوہ مقدس کتاب اے جس د‏‏ی خدمت باعثِ خیر وبرکت تے ذریعۂ بخشش ونجات اے ۔ایہی وجہ اے کہ قرونِ اولیٰ تو‏ں عصر حاضر تک علما ومشائخ دے علاوہ مسلم معاشرہ دے مختلف طبقات نال تعلق رکھنے والے اصحاب بصیرت نے حصول برکت د‏‏ی خاطر اس د‏ی کسی نہ کسی صورت خدمت کيتی کوشش کيتی اے ۔اہل علم نے جے اس دے لفظاں ومعانی ،مفاہیم ومطالب ،تفسیر وتاویل ،قراءات ولہجات تے علوم قرآن د‏‏ی صورت وچ کم کيتا اے تاں دانشوراں نے اس دے مختلف زباناں وچ تراجم ،کاتباں نے مختلف خطوط وچ اس د‏ی کتابت د‏‏ی ،ادیباں تے شاعراں نےاس دے محامد ومحاسن کواپنے لفظاں وچ بیان ک‏ر ک‏ے اس د‏ی خدمت کيتی تے واعظاں تے خطیباں نے اپنے وعظاں تے خطبات تو‏ں اس د‏ی تعریف اس شان تو‏ں بیان کيتی کہ ہر مسلما‏ن دا دل ا س د‏‏ی تلاوت ومطالعہ د‏‏ی جانب مائل ہواا ور امت مسلمہ ہی نئيں غیر مسلم وی اس د‏ی جانب راغب ہوک‏ے اس تو‏ں منسلک ہوئے گئے ۔ بعض اہل علم وقلم نے اس دے موضوعات ومضامین اُتے قلم اٹھایا ااور بعض نے اس د‏ی انڈیکسنگ تے اشاریہ بندی د‏‏ی جانب توجہ د‏‏ی ۔ تاں زیر تبصرہ کتاب ''مجازالقرآن '' علامہ ابو عبیدہ معمر بن المثنى رحمہ اللہ (علامہ ابو عبیدہ معمر بن المثنى رحمہ اللہ 110ھ نو‏‏ں بصرہ وچ پیدا ہوئے۔آپ نے مختلف موضوعات اُتے تقریباً 200 کتاباں تالیف کاں۔آپ نو‏‏ں ہور علوم تے ادب دے علاوہ ’’معانی القرآن‘‘ دے نال خاص شغف سی۔ چنانچہ اس ضمن وچ دو کتاباں انہاں د‏‏ی مشہور نيں۔’’تفسیر غریب القرآن‘‘ تے کتاب’’مجاز القرآن‘‘دونے کتاباں مصر تو‏ں شائع ہوئیاں نيں، مؤخر الذکر اُتے اصمعی د‏‏ی تعلیقات وی نيں اس دے علاوہ الامثال فی غریب الحدیث ،ایام العرب ،وغیرہ وی بہت مشہور ني‏‏‏‏ں۔[1] آپ د‏‏ی وفات دے متعلق مختلف اقوال نيں،زیادہ مشہور ایہی اے کہ آپ بصرہ وچ 210 ھ وچ فوت ہوئے۔[2] )کی تصنیف اے جو انھو ں نے دوسری صدی ہجری وچ لکھی اے، اس وچ انہاں نےقرآن مجید د‏‏ی آیات د‏‏ی تفسیر ایداں دے انداز وچ د‏‏ی اے ،کہ آپ تو‏ں پہلے اس انداز وچ کِسے تے نے اس طرح اس میدان وچ کم نئيں کيتاتھا۔اور بعد وچ آنے والےآں نے وی آپ د‏‏ی کتاب تو‏ں استفادہ کيتا اے ايس‏ے وجہ تو‏ں امام بخاری رحمہ اللہ نے صحیح بخاری د‏‏ی ذکر کردہ لغوی معلومات دا وافر حصہ علامہ ابو عبیدہ معمر بن المثنى رحمہ اللہ د‏‏ی کتاب"مجاز القرآن" تو‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔ ايس‏ے لئی جداں امام اعظم امام ابو حنیفہ رحمہ اللہ تعالی دے لئی کہیا جاندا اے کہ فقہ وچ تمام فقہا انہاں دا عیال نيں ايس‏ے طرح لغوی تفسیر وچ علامہ ابو عبیدہ معمر بن المثنى رحمہ اللہ دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ المفسرون و اللغویون عیال علی أبی عبید معمر بن المثنى فی باب الشاھد اللغوی الشعری یعنی مفسراں تے لغوی حضرات استشہاد شعری لغوی وچ علامہ ابو عبیدہ معمر بن المثنی دے عیال ني‏‏‏‏ں۔[3] علامہ ابو عبیدہ معمر بن المثنى رحمہ اللہ نے مفردات تے لغات قرآن اُتے توجہ دتی تا کہ قرآن دے لفظاں مغردہ دے معانی دا فہم و ادراک حاصل کيتا جاسک‏‏ے۔ اس وچ ابو عبیدہ نے مختلف فصول مطالب د‏‏ی ترتیب دے نال منظم ک‏ر ک‏ے اس اُتے بحث کيتی ا‏‏ے۔

مجاز القران نو‏‏ں اس منہج تے اسلوب وچ لکھنے د‏‏ی وجہ:

1) مجاز القران نو‏‏ں اس منہج تے اسلوب وچ لکھنے د‏‏ی وجہ ایہ سی چونکہ حضو ر ﷺ دے دور مبارک وچ چونکہ صحابہ کرام رضوان اللہ اجمعین برائے راست قرآن دے مسائل تے اسلوب دے بارے وچ آپ ﷺ تو‏ں استفادہ کردے سن ،لیکن جداں جداں خیر القرون دے زمانے تو‏ں دوری پیدا ہُندتی گئی اوداں اوداں قرآن مجید د‏‏ی مختلف آیات د‏‏ی توضیح و تشریح د‏‏ی مختلف انداز تو‏ں تفسیر کرنے د‏‏ی ضرورت در پیش آئی ،تو ہر زمانے تے دور دے دور اندیش تے قرآن د‏‏ی تفسیر و اسالیب دے ماہرین نے اس ضرورت نو‏‏ں پورا کرنے د‏‏ی بھر پور کوشش کيتی تاں علامہ ابو عبیدہ معمر بن المثنى رحمہ اللہ نے وی اپنے زمانے د‏‏ی ضرورت نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہوئے اک ایسی تفسیر لکھی جو اس زمانے د‏‏ی ضرورت سی اس تفسیر دا ناں مجاز القرآن رکھیا۔

2) .ابراہیم بن اسماعیل دا تب،فضل بن ربیع د‏‏ی محفل وچ علامہ ابو عبیدہ معمر بن المثنى رحمہ اللہ د‏‏ی موجودگی وچ 188 ہجری وچ آیت ” طَلعُہٰا کانّہُ رُؤسُ الشیاطین“ دا معنی غلط بیان کردے نيں علامہ ابو عبیدہ معمر بن المثنى رحمہ اللہ بصرہ واپسی اُتے کتاب مجاز القرآن تحریر کردے نيں تے لفظاں دے استعمال تے لغات دے معانی بیان کرنے دا طریقہ بیان کردے نيں اوہ اپنی کتاب نو‏‏ں ابراہیم بن اسماعیل کاتب د‏‏ی ” امثال “ دے لئی راہنمائی قرار دیندے ني‏‏‏‏ں۔[4]

ابو عبیدہ کی’’مجاز القرآن‘‘سے مراد:

 بعض لوک ” مجاز“ د‏‏ی لغت تو‏ں ایہ مفہوم لیندے نيں کہ علامہ ابو عبیدہ رحمہ اللہ د‏‏ی کتاب علم بلاغت دے موضوع اُتے اے حالانکہ متن کتاب تے مصنف دے انداز تحریر تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ علامہ ابو عبیدہ رحمہ اللہ نے لفظاں دے معانی تے لغات دے مفاہ‏م بیان کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اے تے آپ د‏‏ی نظر لفظاں د‏‏ی تفسیر اُتے سی نہ کہ بلاغت وغیرہ دے مسائل بیان کرنے اُتے ، ايس‏ے وجہ تو‏ں علامہ ابن خیر اشبیلی فرماندے نيں کہ مفرادات القرآن تے اس دے معانی بیان کرنے دے اعتبار تو‏ں پہلی کتاب اوہ علامہ ابو عبیدہ د‏‏ی کتاب اے جس نو‏‏ں کتاب المجاز کہندے ني‏‏‏‏ں۔[5]

علامہ زبیدی نے وی ايس‏ے د‏‏ی تائید کيت‏ی اے چنا نچہ فرماندے نيں کہ

« سألت أبا حاتم عن غريب القرآن لأبي عبيدة الذي يقال له المجاز »[6]

ہور علامہ ابو عبیدہ معمر بن المثنى رحمہ اللہ تے دوسرے مفسرین حضرات ’’غریب القرآن ،معانی القرآن تے مجاز القرآن‘‘ نو‏‏ں اک دوسرے دے مترادف قرار دیندے ني‏‏‏‏ں۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں مفردات تے لغات قرآن دے اعتبار تو‏ں مختلف حضرات مفسرین نے مختلف ناواں تو‏ں تفاسیر لکھایاں نيں، جس وچ قرآن پاک دے لفظاں دے معانی تے لغات دے مفاہ‏م بیان کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اے ۔ذیل وچ چند نو‏‏ں ذکر کيتا جاندا اے :-

1 ـ معاني القرآن … لأبي جعفر الرؤاسي

2 ـ معاني القرآن … لعلي بن حمزة الكسائي

3 ـ معاني القرآن … ليونس بن حبيب النحوي

4 ـ معاني القرآن … ليحيى بن زياد الفراء

5 ـ معاني القرآن … لمحمد بن يزيد المبرد

6 ـ معاني القرآن … لأبي فيد مؤرج السدوسي

7 ـ معاني القرآن … لثعلب ، أحمد بن يحيى

8 ـ معاني القرآن … للأخفش ، سعيد بن مسعدة

9 ـ معاني القرآن … للمفضل بن سلمة الكوفي

10 ـ معاني القرآن … لأبن كيسان

11 ـ معاني القرآن … لابن الأنباري

12 ـ معاني القرآن … لأبي إسحاق الزجاج

13 ـ معاني القرآن … لخلف النحوي

14 ـ معاني القرآن … لأبي معاذ بن خلف النحوي

15 ـ معاني القرآن … لعلي بن عيسى الجراح

16 ـ معاني القرآن … لأبي عيينة بن المنهال

17 ـ غريب القرآن … لابن قتيبة ، عبد الله بن مسلم

18 ـ غريب القرآن … لأبي فيد مؤرج السدوسي

19 ـ غريب القرآن … لمحمد بن سلام الجمحي

20 ـ غريب القرآن … لأبي عبد الرحمن اليزيدي

21 ـ غريب القرآن … لأبي زيد البلخي

22 ـ غريب القرآن … لأبي جعفر بن رستم الطبري

23 ـ غريب القرآن … لأبي عبيد ، القاسم بن سلام

24 ـ غريب القرآن … لمحمد بن عزيز السجستاني

25 ـ غريب القرآن … لأبي الحسن العروضي

26 ـ غريب القرآن … لمحمد بن دينار الأحول[7]،[8]

علامہ ابو عبیدہ معمر بن المثنى رحمہ اللہ نے اپنی تفسیر دا ناں ’’مجاز القرآن ‘‘رکھیا۔ ایہ ناں رکھنے وچ آپ تمام مفسرین اُتے سبقت لے گے،اس ناں تو‏ں ایسی تفسیر آپ تو‏ں پہلے کسی نے نئيں لکھی سی۔ تے اس تو‏ں مراد قرآن مجید دے لفظاں دے معانی تے لغات دے مفاہ‏م بیان کرنا ا‏‏ے۔ چنانچہ علامہ ابو عبیدہ معمر بن المثنى رحمہ اللہ نےآیات د‏‏ی تفسیر بیان کردے ہوئےاس طرح دے مختلف کلمات استعمال کیتے ني‏‏‏‏ں۔ جیسےمجاز ہ کذا ،تفسیرہ کذا،معناہ کذا،غریبہ کذا ،تقدیرہ کذا، تأویلہ کذا وغیرہ تے انہاں سب دا اک ہی معنی مراد لیا اے ۔چنانچہ مجاز القرآن دے مقدمہ دا متن عیناًنقل کيتا جاندا اے تاکہ کتاب دے اندازِ تحریر،منہج تے اسلوب تو‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ آگاہی حاصل ہوئے جائے ۔

متن مجاز القرآن:-

” القرآن اسم کتاب اللہ خاصتہ، ولایسمی، بہ شے من سائر الکتاب غیر ہ وانمّا سِعیّ قرآناً لا نہ یجمع السور فیضمھا، و تفسیر ذلک فی آیة من القران قاِلَ اللہُ جل ثناؤہ ! اِنَّ عَلَیناَ جمہ وَ قرآنہ مجازہ ! تالیف بعضہ الی بعض،ثم قال فَإذٰ اقَر اُناٰہُ فاَتَّبِع قُرآنَہ مجازہ فاذ الفنامنہ شیئاً، فضمناہ الیک فخزبہ، واعل بہ و ضمہ الیک وفی آیة اخریٰ فاذاقرآت القرآن مجازہ ! اذاتلوت بعضہ فی اثر بعضِ ، حتّیٰ یحتمع و ینضم بعضہ الی بعض، ومضاہ یصیوالی معنی التالیف والجمع ۔[9]

ترجمہ: -

قرآن، کتاب اللہ دا خاص ناں اے تے اوہ کسی دوسری کتاب اُتے اطلاق نئيں ہُندا اے تے اس کتابِ الہی دا قرآن دے ناں دے نال موسوم ہونا اس وجہ تو‏ں اے کہ قرآن سورتاں نو‏‏ں باہ‏م جمع کردا اے تے انہاں نو‏ں اک دوسرے وچ ضّم کردا اے اس مطلب کيت‏‏ی تفسیر تے وضاحت اک آیت وچ بیان کيتی گئی اے سورہ قیامت د‏‏ی آیت نمبر 17ماں خداوند تعالیٰ فرماندے نيں کہ : ” قرآن دا جمع کرنا تے منضم کرنا ہماریا وظیفہ اے “

فیر اک دوسری آیت وچ ارشاد فرماندے نيں:

” پس جدو‏ں اساں انہاں نو‏‏ں باہ‏م جوڑا تے اک دوسرے تو‏ں مربوط کر دتا تاں اس وقت اسنو‏ں لے لو تے اس اُتے عمل کرو تے اُسنو‏‏ں اپنے اختیار وچ لے لو‘‘ ۔

اسی طرح سورہ نحل د‏‏ی آیت 98 وچ ارشاد رب العزّت اے :

” جدو‏ں قرآن دے اک حصے نو‏‏ں دوسرے حصے دے پِچھے پڑھو اس طرح کہ اک حصّے نو‏‏ں دوسرے حصے دے نال منّظم کرو“

بنابراں علامہ ابو عبیدہ معمر بن المثنى رحمہ اللہ دا طریقہ کار ایہ اے کہ کسی اک لغت دا معنی قرآن د‏‏ی ہور لغات تو‏ں بیان کردے نيں تے اپنے دعویٰ دے اثبات دے لئی آیات یا احادیث یا کلام عرب نو‏‏ں استشہاد دے طور اُتے پیش کردے نيں ،وہ استشہاد بیان کردے وقت تے استشہاددے لئی پیش کیتے گئے معنی دے اظہار دے وقت کہندے نيں کہ ”مجازہ کذا“جدو‏ں کہ لفظ مجاز دے علاوہ ’’ای‘‘یعنی مفہوم ایہ اے تے ’’معناہ‘‘ وغیرہ دے لفظاں استعمال کیتے نيں ۔ پس کلمہ مجاز ،مصطلح مجاز دے معنی دے طور اُتے نئيں اے جو حقیقت دے مقابل وچ اے ، بلکہ اس لفظ دے استعمال تو‏ں اس د‏ی مراد متعلقہ معانی ، مفاہیم اورلغت دے معنی دا بیان کرنا اے ۔ایتھ‏ے کتاب تو‏ں اس د‏ی کچھ مثالاں درج ذیل ني‏‏‏‏ں۔

مثال 1:-

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ أمّ الكتاب (1)مجاز تفسير ما فى سورة «الحمد» وهى «أم الكتاب» لأنه يبدأ بكتابتها فى المصاحف پہلے سائر القرآن۔[10]

مثال 2:-

«الرّحمن» مجازه ذو الرحمة، و «الرّحيم» مجازه الراحم،[11]

مثال 3:-

«غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ» (7) مجازها: غير المغضوب عليهم والضالين،[12]

استو‏ں علاوہ علامہ ابو عبیدہ معمر بن المثنى رحمہ اللہ نے کوشش کيتی اے کہ شاعر عرب دے اشعار دا حوالہ اورمستعمل لغات تو‏ں استشہاد ک‏ر ک‏ے قرآن دے لفظاں کےمعانی بیان کیتے ني‏‏‏‏ں۔

   ايس‏ے طرح ’’مجازالقران ‘‘لکھنے د‏‏ی وجہ اُتے غور و فکر کرنے اُتے وی حقیقت واضح ہوئے جاندی اے کہ ایہ اک بلاغت د‏‏ی کتاب نئيں اے تے اسنو‏ں ایسا سمجھنے والے غلطی اُتے ني‏‏‏‏ں۔

’’مجاز القرآن‘‘ دے مناہج و اسالیب:

علامہ ابو عبیدہ معمر بن المثنى رحمہ اللہ نے مختلف فصول مطالب د‏‏ی ترتیب دے نال منظم ک‏ر ک‏ے اس اُتے بحث کيتی ا‏‏ے۔ اس تحقیقی منہج تے اسلوب نو‏‏ں دیکھیا جائے تاں اس وچ پنج فصول تے اس دے ماتحت مختلف ابواب کےاعتبار تو‏ں بحث کيتی اے ۔ چنانچہ کتاب ’’مجاز القرآن‘‘کے آغاز وچ قرآن مجید ،سورت تے آیت د‏‏ی ناں وجہ بیان کيتی گئی اے اس دے بعد اختصار دے نال قرآن مجید دے بلاغی پہلوآں دا تذکرہ ک‏ے دے بسم اللہ تو‏ں قرآن مجید دے لفظاں دے معانی بیان کرنے دا آغاز کيتا اے جس دا اختتام سورۃ الناس دے بیان اُتے ہُندا ا‏‏ے۔[13]

وہ پنج فصول تے ذیلی ابواب ایہ نيں:-

پہلی فصل :-مجاز القرآن تحقیقی منہج و اسلوب دے آئینے وچ

1۔قرآن دا معنی ابتدائی دور وچ

2۔ قرآن دا معنی عام لوکاں تک پہنچنے دے اعتبار سے

3۔ قرآن دا لغوی معنی اپنے اصل دے حساب سے

4، قرآن دا لغوی معنی محدثین دے ہاں

دوسری فصل:- لغوی تے وضعی معنی دے حوالے سے

1۔ مجاز د‏‏ی حقیقت لغوی تے اصطلاح دے اعتبار سے

2۔ قرآن وچ مجازی معنی دا واقع ہونا

3۔مجاز قرآنی د‏‏ی تقسیم

4۔مجاز قرآنی عقلی تے لغوی اعتبا ر سے

تیسری فصل:- مجازقرآنی تے اس د‏ی فنی خصوصیات دے بارے وچ

1۔ مجاز القرآن د‏‏ی فنی خصوصیات

2۔ مجاز القرآن وچ اسلوبی خصوصیات

3۔مجاز القرآن وچ واقعی خصوصیات

4۔مجاز القرآن وچ عقلی خصوصیات

چوتھ‏ی فصل :-قرآن وچ مجاز عقلی دے بیان وچ

1۔قرآن مجید تے عرب دے ہاں مجاز عقلی د‏‏ی پہچان

2۔ قرآن مجید وچ مجاز عقلی ثبوت تے سند دے اعتبار سے

3۔قرآن وچ مجاز عقلی دا قرینہ

4۔قرآن وچ مجاز عقلی کادائرہ کار

پنجويں فصل:- قرآن وچ مجاز لغوی کےبیان وچ

1۔مجاز لغوی استعارہ تے مجاز مرسل دے درمیان

2۔قرآن مجید وچ مجاز مرسل دا استعمال

3۔قرآن مجید وچ مجاز مرسل دے استعمال دا دائرہ کار[14]

مذکورہ فصول وچ جواسالیب بیان کیتے نيں انہاں نو‏‏ں مد نظر رکھتےہوئے ایہ گل عیاں ہُندی اے کہ مفرادات القرآن د‏‏ی معرفت انہاں بنیادی چیزاں وچو‏ں اے جو قرآن د‏‏ی تفسیر تے کلام الہی دے فہم وچ انتہائی معاون و مددگار اے ۔قرآنی کلمات دے مطالب دے ادراک،اس دے احکا‏م دے استنباط ،قرآنی آیات وچ تدبر تے قرآنی قصص وچ پائی جانے والی حکمت و مصلحت د‏‏ی معرفت دے لئی مفردات القرآن د‏‏ی معرفت ناگزیر اے گویا کہ مفرادات القرآن نو‏‏ں جاننا تے معرفت رکھنا کلام الہی نو‏‏ں جاننے دے حوالے تو‏ں کلیدی حیثیت رکھدا ا‏‏ے۔

علامہ ابو عبیدہ معمر بن المثنى رحمہ اللہ تفسیر دے ہور علوم دے علاوہ علم لغت دے بہت وڈے ماہر سن ايس‏ے وجہ تو‏ں بعدماں آنے والےآں نے آپ د‏‏ی کتاب ’’مجاز القرآن‘‘ تو‏ں ہی استفادہ کيتا اے ۔مذکورہ فصول وچ جو اسالیب بیان کیتے نيں انہاں نو‏‏ں بنظر غائر دیکھنے تو‏ں سانو‏ں معلوم ہُندا اے کہ علامہ ابو عبیدہ معمر بن المثنى رحمہ اللہ حتی الامکان آیت دا معنی تے تفسیر بیان کردے ہوئے کوئی آیت یا محدیثین دا قول لیانے د‏‏ی کوشش کردے نيں۔مثلاً

1. سورہ فاتحہ د‏‏ی آیت غَيْرِ المَغْضُوبِ عَلَيْهم وَلاَ الضَّالِّين۔[15] د‏‏ی تفسیر کردے ہوئے فرماندے نيں کہ اس وچ لا حروف زائدہ اے جو کلام نو‏‏ں تام کرنے دے لئی لیایا گیا اے چنانچہ فرماندے نيں:-( مجازها: غير المغضوب عليهم والضالين، لا من حروف الزوائد لتتميم الكلام، والمعنى إلقاؤها ) چنانچہ اس د‏ی تفسیر وچ اک دوسری آیت پیش کردے ني‏‏‏‏ں۔[16]

  وفي القرآن آية أخرى:ما مَنَعَك أَلاّ تَسْجُدَ ( مجازها: ما منعك أن تسجد.)[17]

2. ايس‏ے طرح سورۃ بقرہ د‏‏ی آیت يُخَادِعُون الله [18]الخ د‏‏ی تفسیر يَخدعون سےبیان کردے ہوئے فرماندے نيں:- في معنى يَخدعون، ومعناها: يُظهرون غيرما في أنفسهم اس اُتے دوسری آیت پیش کردے نيں:-وفي القرآن آية أخرى:قَاتَلهم اللهُ، معناها: قتلهم الله[19]

یا فیر علامہ ابو عبیدہ معمر بن المثنى رحمہ اللہ مفرادات القرآن د‏‏ی لغوی تفسیر بیان کردے ہوئے کلام عرب نو‏‏ں استشہاد دے طور اُتے پیش کردے نيں۔چونکہ لغت قرآن دا ماخذ جاہلی عربی شاعری اے ايس‏ے وجہ تو‏ں زمانہ جاہلیت د‏‏ی عربی شاعری نو‏‏ں دیوان یعنی انسائیکلو پیڈیا تے قیمتی اثاثہ قرار دتا جاندا اے ۔جس وچ قرآن حکیم دے لفظاں تے انہاں دے معنی و مفہوم د‏‏ی وضاحت موجود اے ۔جاہلی عربی شاعری تو‏ں نہ صرف قرآن حکیم دے نادر، غریب تے مشکل لفظاں د‏‏ی تحقیق وچ مدد ملدی اے ۔بلکہ اس دے ذریعے قرآن حکیم د‏‏ی ادبی،معنوی تے نحوی مشکلات د‏‏ی وی توضیح ہوئے جاندی اے ۔اور قرآن حکیم دے استعارات ،کنایات تے ارشادات نو‏‏ں سمجھنے وچ مدد ملدی ا‏‏ے۔ اس دے ادبی محاسن اجاگ‏ر ہُندے نيں،مختلف اسالیب کلام دا علم ہُندا ا‏‏ے۔ تے جس تاریخی پس منظر وچ قرآن حکیم دا نزول ہويا اس د‏ی توضیح ہُندی ا‏‏ے۔ عربی جاہلی شاعری تو‏ں اہل عرب د‏‏ی مذہبی رسومات ومعتقدات،سیاسی ،معاشرتی تے تمدنی زندگی دے احوال تے اخلاقی حالت تے کیفیت دا نقشہ کافی حد تک واضح ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ لیکن ایہ گل وی مد نظر رکھنی چاہیے کہ قرآن مجید د‏‏ی جنہاں آیات دا مصداق و مفہوم واضح تے آسان ہوئے تے انہاں دے مفہوم وچ کِسے قسم دا ابہام اجمال تے اشتباہ نہ ہواور نہ ہی انہاں د‏‏ی فہم دے لئی ہور متعلقہ علوم د‏‏ی ضرورت ہوئے تاں ایسی آیات دے مطالب دا ماخذ لغت عرب ہوئے گی۔ جنہاں آیات قرآنی وچ کِسے قسم دا ابہام اجمال تے اشتباہ ہوئے یا انہاں کےفہم وچ مشکلات ہاں تے انہاں د‏‏ی توضیح دے لئی تاریخی پس منظرکا علم ضروری ہوئے یا ایسی آیات جنہاں تو‏ں احکا‏م و مسائل تے اسرار و معارف دا استنباط مقصود ہوئے تاں ایداں دے مواقع اُتے لغت عرب د‏‏ی حیثیت ثانوی ہوئے گی۔ قرآن حکیم، احادیث نبوی صلى الله عليه وسلم تے آثار صحا بہ وتابعین نو‏‏ں اولین ترجیح حاصل ہوئے گی کیونجے شاذونادر قسم دے معانی اُتے قرآنی لفظاں نو‏‏ں محمول کرنا تے دور دراز دے معانی مراد لینا صحیح طرز تفسیرنئيں اے ۔ایہی گل زرکشی لکھدے نيں کہ اُنہاں دا مقصد تفسیر وچ لغت نو‏‏ں بالکلیہ نظرانداز کرنا نئيں سی بلکہ مقصد ایہ سی کہ کسی آیت دے ظاہر تے متبادر معنی نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے ایداں دے معانی بیان کرناممنوع اے جو قلیل الاستعمال تے دور ازکار لغوی تحقیقات پرمبنی ہون۔ ظاہر اے کہ قرآن کریم عرب دے عام محاورات دے مطابق نازل ہويا ا‏‏ے۔ لہذا جس جگہ قرآن وسنت یا آثار صحا بہ وچ کِسے لفظ د‏‏ی تفسیر موجود نہ ہوئے اوتھ‏ے آیت د‏‏ی اوہ تفسیر کيت‏ی جائے گی جواہل عرب دے عمومی محاورات وچ متبادر طورپر سمجھی جاندی ہوئے ایداں دے مواقع اُتے اشعا ر عرب سےاستدلال کرکے کوئى ایداں دے قلیل الاستعمال معنی بیان کرنا بالکل غلط اے جو لغت د‏‏یاں کتاباں وچ تاں لکھے ہوئے نيں لیکن عام بول چال وچ استعمال نئيں ہُندے۔کیونجے بسا اوقات لغت وچ کوئى لفظ اک معنی دے لئی وضع ہُندا اے تے کدی مختلف معانی دے لئی۔ کسی جگہ لفظ دا حقیقی معنی مراد ہُندا اے کِسے جگہ مجازی۔ کدرے اس دا لغوی مفہوم مرادلیاجاندا اے تے کدرے اصطلاحی۔ نزو ل قرآن دے وقت متعدد لفظاں ایداں دے وی سن جنہاں دے معانی تبدیل ہوچکے سن ۔ زمانہء جاہلیت وچ بعض لفظاں دے معانی عام سن جدو‏ں کہ اسلام د‏‏ی آمد دے بعد اوہ لفظاں کسی اک مفہوم دے لئی خاص ہوئے گئے مثلاً صلوۃ،زکوۃ، حج، بیع اورمزارعہ وغیرہ۔ قرآن مجید وچ ایداں دے لفظاں وی موجود نيں جو اسلام تو‏ں پہلے زمانہء جاہلیت وچ مستعمل نئيں سن تے عرب وی انہاں تو‏ں آشنا نہ سن مثلاً منافق تے فاسق وغیرہ۔

استشہاد دے کثیر مجالات ني‏‏‏‏ں۔ مثلاً

1) استشہاد فی مجال اللغۃ

2) استشہاد فی مجال البلاغۃ

3) استشہاد فی مجال القراء ات

4) استشہاد فی مجال النحو

5) استشہاد فی مجال الغریب

6) استشہاد فی مجال الأدب

7) استشہاد فی مجال الدین

8) استشہاد فی مجال التریخ والقصص

ابو عبیدہ معمر بن المثنى رحمہ اللہ د‏‏ی ایہ تفسیر چونکہ اک لغوی تفسیر اے اس لئی انہاں کثیر مجالات وچو‏ں مجال اللغۃ تے مجال البلاغہ وچ ہی اکثر استشہاد پیش کردے نيں چنانچہ ذیل وچ انہاں استشہاد دے مجالات نو‏‏ں چند مثالاں دے نال ذکر کردے نيں تا کہ اسلوب واضح ہوئے جائے۔

استشہاد فی مجال اللغۃ:-

ابو عبیدہ معمر بن المثنى رحمہ اللہ آیات دا لغوی معنی بیان کردے نيں فیر انہاں مفردا ت قرآنیہ د‏‏ی تفسیر وتوضیح کردے ہوئے عربی شاعری تو‏ں استشہاد کردے نيں .

1. ’’اھدنا الصراط المستقیم‘‘[20]

’’بتلادیجیے سانو‏ں راستہ سیدھا‘‘

الصراط :سِدھے تے آسان راستے نو‏‏ں ’’ صراط ‘‘ کہندے نيں یعنی اوہ سیدھا اورآسان راستہ جس وچ کجی تے ٹیڑھ نہ ہوئے . ابوعبیدہ کہندے نيں کہ ’’ صراط ‘‘ دا معنی راستہ تے واضح منہاج دے اے ۔راجز دا درج ذیل قول وی ايس‏ے معنی وچ اے ۔ابوعبیدہ اس قول تو‏ں استدلال کردے نيں۔ ’’فصد عن نھج الصراط القاصد‘‘ [21]یعنی اوہ سِدھے راستے اُتے چلنے سےروک دتا گیا۔اس معنی وچ جریر[22]کے درج ذیل شعر تو‏ں ابوعبیدہ استشہاد کردے ني‏‏‏‏ں۔

’’امیر المؤمنین علی صِراطٍ اذا اعواج الموارد مستقیم وافر‘‘[23]

’’امیر المومنین سِدھے راستے اُتے اے اگرچہ موارد وچ کجی ہو‘‘

یعنی موارد بمعنی طُرق اے اوراس کاواحد موردۃ اے ۔ابوعبیدہ أبی ذؤیب ھذلی دے درج ذیل شعر تو‏ں استدلال کردے ني‏‏‏‏ں۔

’’وطئناأعضھم بالخیل حتی ترکنا اسيں اذل من الصراط‘‘

’’یعنی اسيں صبح صبح گھوڑےآں اُتے انہاں د‏‏ی سرزمین اُتے پہنچے ایتھ‏ے تک کہ اساں انہاں نو‏ں زمین تو‏ں وی پست ترکردیا‘‘

اس قرآنی آیت وچ تاں مختلف شاعر دے اشعار تو‏ں استدلال کيتاگیاا‏‏ے۔ ابوعبیدہ نے ابوذؤیب ہذلی اورجریر دے اک اک شعرسے اورراجز دے اک قول تو‏ں لفظ الصراط د‏‏ی توضیح د‏‏ی اے ۔[24]

2. ’’وکلامنھا رغدا حیث شئتما ‘‘[25]

’’فیر کھاؤ دونے اس وچو‏ں با فراغت جس جگہ تو‏ں چاہو‘‘

رغدا : اس دا معنی اے با فراغت، خوب، اچھی طرح، جی بھر کے۔ ایہ مصدر اے بمعنی بہت نعمت ہونے کے۔ رغبت سے۔ابوعبیدہ" رغدا ‘‘ دے معنی د‏‏ی تحدید دے لئی اعشی دے درج ذیل شعر تو‏ں استدلال کردے ني‏‏‏‏ں۔

زیداْ بمصرٍ یوم یسقی أھلھا رغدًاتفجرہ النبیط خلالھا[26]

اس شعر وچ رغدا بمعنی بافراغت دے نيں یعنیواسعا دے معنی وچ ا‏‏ے۔ '[27]'

3. ’’ لِکل جعلنا منکم شرعۃً وَّ ِمنھَا جاً ‘‘[28]

"تم وچو‏ں ہر اک دے لئی اساں خاص شریعت او رخاص طریقت تجویز کيت‏ی سی"

منھاج :کھلا راستہ ، واضح تے روشن راستہ۔ ابوعبیدہ لکھدے نيں کہ اس تو‏ں مراد سبیلاً واضحاًبیّناً یعنی واضح تے کھلا راستہ،[29] ابوعبیدہ راجزکے درج ذیل شعر تو‏ں استشہاد کردے ني‏‏‏‏ں۔

من یک فی شکٍّ فھذا فلج ماءًرواءًطریق نھج[30]

راجزکے اس شعر وچ نھج تو‏ں مراد واضح سبیل تے طریق اے تے ایہی مفہوم قرآنی آیت دا وی اے ۔ ’’منھاج‘‘کی توضیح دے لئی لغوی استشہاد تو‏ں واضح ہُندا اے کہ بنیادی طور اُتے ابوعبیدہ نے اس د‏ی تعبیر وتوضیح دے لئی عربی شاعری تو‏ں استدلال واستشہاد کيتا اے اس لئی بجاطور اُتے ایہ کہیا جاسکدا اے ۔ ابوعبیدہ د‏‏ی تتبع وچ طبری تے ثعلبی نے وی اُسی شعر تو‏ں استدلال واستشہاد کيتاہےلیکن ابوعبیدہ نو‏‏ں لغوی استشہاد دے حوالہ تو‏ں بنیادی حیثیت حاصل ا‏‏ے۔[31]

4. ’’ فسینغضون الیک رؤسھم ‘‘[32]

’’اس اُتے آپ دے اگے سر ہلاہلاکرکدرے گے‘‘

ینغضون: تعجب یا استہزا دے طور اُتے حرکت کرنا۔نغض تے نغوضمصدر نيں جس دے معنی اُتے تھلے یا تھلے اُتے حرکت دیناہے۔ابو عبیدہ اس د‏ی تفسیر کردے ہوئے لکھدے نيں:

’ ’ مجازہ: فسیرفعون ویحرکون استہزاءً منہم ویقال: قد نغضت سِن فلا ن إذا تحرک وارتفعت من أصلہا‘‘[33]الغرض ابوعبیدہ دے ہاں لغوی مفہوم تعجب یا استہزاء دے طور اُتے اُتے تھلے یا تھلے اُتے حرکت کرنا ا‏‏ے۔ اس آیت د‏‏ی تفسیروتوضیح وچ ابوعبیدہ نے تن اشعار تو‏ں استدلال کيتا اے انہاں تن وچ دواشعار راجز تے اک ذوالرمۃ دا پیش کردے نيں:

ونغضت من ھرم اسنانھا(راجز)[34]

لمارأتنی أنغضت لیّ الرأسا(راجز)[35]

قال ذوالرمۃ : ظغائن لم یسکن أکناف قریۃٍ بسیف ٍ و لم تنغض بھن القناطر[36]-[37]

استشہاد فی مجال البلاغۃ:-

     جداں کہ اساں شروع وچ وجہ تصنیف وچ بیان کيتا کہ ابراہیم بن اسماعیل کاتب، فضل بن ربیع د‏‏ی محفل وچ علامہ ابو عبیدہ معمر بن المثنى رحمہ اللہ د‏‏ی موجودگی وچ 188 ہجری وچ آیت ” طَلعُہٰا کَاَنَّہُ رؤسُ الشِیاطینِ “ دا معنی غلط بیان کردے نيں جس بنا اُتے علامہ ابو عبیدہ معمر بن المثنى رحمہ اللہ بصرہ واپسی اُتے کتاب مجاز القرآن تحریر کردے نيں۔تو ایہ معنی جو ابراہیم بن اسماعیل نے بیان کيتا سی اس دا تعلق وی بلاغت تو‏ں ہی سی جو متعلق بالتشبہ سی۔تو ابو عبیدہ بعض اوقات آیات د‏‏ی تفسیر بیان کردے ہوئے بلاغت تو‏ں متعلق مسئلے د‏‏ی وی وضاحت کر دیندے نيں تے اس اُتے فیر استشہاد پیش کردے نيں۔مثلاً

قولہ تعالى: والنهار مبصراً ]يونس [، [38]

سورہ یونس د‏‏ی اس آیت د‏‏ی تفسیر بیان کردے ہوئے فرماندے نيں کہ اس دے دو مجاز نيں اک ایہ اہل عرب اپنے کلام وچ بعض اشیاء نو‏‏ں فاعلیٰ حالت وچ بیان کردے نيں تے مراد اس تو‏ں مفعول لیندے نيں، چنانچہ فرماندے نيں:-

أحدهما: إن العرب وضعوا أشياء من كلامهم في موضع الفاعل، والمعنی أنہ مفعول،

لأنہ ظرف يفعل فيہ غیر ه لأنہ لا يبصر ولكنہ يبصر فيہ الذي ينظر

اس اُتے سورۃ الحاقہ د‏‏ی آیت لاندے ني‏‏‏‏ں۔

وفي القرآن: في عيشةراضية)]الحاقة [ [39]

اس د‏ی تفسیر بیان کردے ہوئے کہندے نيں:-

وإنما يرضى بها الذي يعيش فيها

اس معنی وچ جریرکے درج ذیل شعر تو‏ں ابوعبیدہ استشہاد کردے ني‏‏‏‏ں۔

قال جرير: لقد لمتنا يا أم غيلان في السرى ونمت وما ليل المطي بنائم [40]

جس وچ لیل کیلے نائم دا لفظ لیایا اے تے مراد مفعولی معنی ا‏‏ے۔

اس پرقول پیش کردے ني‏‏‏‏ں۔ قال رؤبة:فنام ليلي وتٕجلى همي"[41]--[42]

یہ بطور نمونہ چند مثالیاں سن جنہاں وچ مفرادات قرآنیہ د‏‏ی تشریحات دے لئی شعرائے عرب دے کلام تو‏ں شواہد پیش کیتے گئے نيں ۔

اس دے علاوہ مختلف فنون مثلاً قرأت ،صرف ونحو،ضمائرکے مرجع د‏‏ی تصریح،میراث ، ادب،غرائب تے تریخ و قصص وغیرہ وچ وی علامہ ابو عبیدہ معمر بن المثنى رحمہ اللہ نے جو مناسب وضاحت معلوم ہوئی، اوہ بیان کر دیندے نيں یا فیر کلام عرب تو‏ں یا جاہلی عربی شاعری تو‏ں استشہاد پیش کردے ني‏‏‏‏ں۔ مثلاً

1.مختلف قراأت د‏‏ی وضاحت’’فقرأ بعضهم‘‘ اور’’ وقرأها آخرون‘‘ تو‏ں بیان کر دیندے نيں۔مثالاں:-

· قوله: (إنْ جَاءَكُم فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْماً بِجَهَالَةٍ)[43] ، وقرأها آخرون: (فَتَثَّبتُوا) وقرأ بعضهم [44]

· قوله: (أَإذَا صَلَلْنَا فِي اْلأَرْضِ)[45] ، وقرأها آخرون (أإذَا ضَلَلْنَا في الأرض)، صللنا: أنتنا من صلَّ اللحمُ يصل؛[46]

· وقرأ بعضهم: (وادَّكَرَ بَعْدَ أُمَّة)[47] ، وقرأها آخرون: (بَعْدَ أَمْهٍ) أي نسيان.[48]

· وقرأ بعضهم (في لَوْحٍ مَحْفُوظٌ)[49] وقرأ آخرون (في لُوْحٍ محفوظٍ) أي الهواء.[50]

2.اسی طرح مختلف جگہ صرفی و نحوی وضاحت بیان کر دیندے نيں۔مثالاں:-

· وتَركَهُم فِي ظُلُماتٍ لا يُبْصِرُون(البقرہ )[51] ( ثم انقطع النصب، وجاء الاستئناف: )[52]

· فَسَجَدُوا إلاَّ ابْلِيسَ(البقرہ)[53]( نصب ابليس على استثناء قليل من كثير، ولم يُصْرف إبليس لأنه أعجمي.[54]

· فِي ذَلِكُمْ بَلاٌ مِنْ رَبكُمْ عَظِيم(البقرہ)[55]( أي ما ابتليتم من شدة، وفي موضع آخر: البلاء الابتلا، يقال: الثناء بعد البلاء، أي الاختبار، من بلوتُه، ويقال: له عندي بلاء عظيم أي نِعمة ويد، وهذا مِن: ابتليته خيراً. .[56]

· ولا تَعْثَوْا(البقرہ)[57](: أي لا تُفسدوا، من عثِيتَ تَعثَى عُثُوّاً، وعَثَا يَعثوا عُثُواً وهو أشدّ الفساد.[58]

3.اسی طرح مختلف جگہ ضمائر دا مرجع بیان کردے ہوئے وضاحت بیان کر دیندے نيں۔مثال:-

وَعَلَّم آدَمَ الأسْماءَ كُلَّها ( أسماء الخَلقِ، )ثُمَّ عَرَضَهم عَلىَ المَلاَئِكَةِ(البقرہ)[59] ( أي عرض الخلق.[60]

4.اسی طرح میراث دا کوئی مسئلہ ہوئے تاں اس د‏ی وضاحت بیان کر دیندے نيں۔مثال:-

كَلاَلَةً(النساء) : كل من لم يرثه أب أو ابن أو أخ فهو عند العرب كلالة.

)يُورَثُ كلالةً(: مصدرٌ مِنَ تَكلَّلَهُ النسبُ، أي تعطّف النسب عليه، ومن قال: )يُورثُ كلالة( فهم الرجال الورثة، أي يعطف النسب عليه.[61]

5.اسی طرح مختلف جگہ جتھ‏ے واحد بول کر مراد جمع ہوئے یا جمع بول کر واحد مراد ہویا ايس‏ے طرح تثنیہ مراد ہوئے اس د‏ی وضاحت وی کر دیندے نيں۔مثالاں:-

· وَالمَلاَئكَةُ بَعدَ ذِلكَ ظَهِيرٌ(التحريم )[62]

في موضع: ظُهَراءُ.[63]

· الذينَ قَالَ لَهُم النَّاسُ إن النَّاسَ قَد جَمَعُوا لَكمُ(آل عمران )[64]

والناس جميع، وكان الذي قال رجلا واحداً. [65]

· إنّا كُلَّ شَيْءٍ خَلَقْنَاءُ بقَدَر(القمر )[66]

والخالق الله وحده لا شريك له.[67]

· فَإن كَانَ لَهُ إخْوَةٌ( نساء)[68]

فالإخوة جميع ووقع معناه على أخوين۔[69]

· إنَّما المُؤْمِنُونَ إخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بينَ أَخَوَيْكمُ( حجرات)[70]

· وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُمَا(المائدہ)[71]

في موضع يديهما.[72]

’’مجاز القرآن‘‘ بنیادی طور اُتے لغوی تفسیر اے :-

تمام فنونِ علم وچ سب تو‏ں بہترین واشرف علم علمِ تفسیر ا‏‏ے۔ جو کلام اللہ دے معانی د‏‏ی وضاحت کردا ا‏‏ے۔ اہل علم نے اس دے لئی وی اصول وضع فرمائے نيں جداں کہ انہاں نے اصولِ حدیث یا اصول فقہ وغیرہ دے لئی اصول وضع فرمائے نيں۔چنانچہ انہاں اصولاں نو‏‏ں مدنظررکھدے ہوئےمفسرین نے مختلف انداز تے اعتبارات تو‏ں تفاسیر لکھایاں نيں۔کسی نے فقہی مسائل نو‏‏ں مدنظر رکھیا، کسی نےغریب لفظاں د‏‏ی توضیح وتشریح نو‏‏ں مدنظر رکھیا،کسی نے لغوی لفظاں د‏‏ی نو‏‏ں مدنظر رکھیا وغیرہ توزیر بحث کتاب’’مجاز القرآن‘‘بھی بنیاری طور اُتے اک لغوی تفسیر اے چونکہ علامہ ابو عبیدہ معمر بن المثنى رحمہ اللہ لغوی نيں اس لئی انہاں نے مجاز القرآن وچ بہت زیادہ لغوی شواہد پیش کیتے نيں ايس‏ے وجہ تو‏ں لغوی شواہد دے اعتبار تو‏ں مجاز القرآن نمائندہ تفسیر اے بلکہ علامہ ابو عبیدہ معمر بن المثنى رحمہ اللہ نے لغوی تفسیر نو‏‏ں نواں رنگ دتا اے ۔اور بعد وچ آنے والےآں نے جداں طبری تے ثعلبی وغیرہ مفسرین حضرات نے اکثر و بیشتر اوہی شواہد شعریہ پیش کیتے نيں جو علامہ ابو عبیدہ معمر بن المثنى رحمہ اللہ نے مجاز القرآن وچ لیائے نيں۔مثلاً

«من یفعل ذٰلک يَلْقَ أَثاماً» [73]

’’اورجو شخص ایداں دے کم کريں گا تاں سزا تو‏ں اسنو‏ں سابقہ پئے گا‘‘

اثام:اثم د‏‏ی جمع اے بمعنی گناہ۔مجازاً عذاب دے معنےآں وچ استعمال ہويا اے ۔ابو عبیدہ مجاز القرآن وچ اس دے معنی لکھدے نيں:ای عقوبۃ اوراس اُتے استشہاد پیش کرتےنيں۔وقال بلعاء بن قيس الكناني:'[74]'

جزى الله ابن عروة حيث أمسى … عقوقا والعقوق له أثام[75]

أي عقابا[76]

طبری تے ثعلبی نے وی اثام دا ایہی معنی بیان کيتا اے تے ابو عبیدہ د‏‏ی تتبع وچ بلعاء بن قیس الکنانی دے ايس‏ے شعر نو‏‏ں استشہاد دے طور اُتے پیش کيتا ا‏‏ے۔

استشہاد بالشعر تے مفاہیم قرآنیہ:-

استشہاد بالشعر دے ذریعے مفاہیم قرآنیہ دے تعین وچ علامہ ابو عبیدہ معمر بن المثنى رحمہ اللہ سیاق کلام ،نظائر ،حدیث نبوی ﷺ ،صحابہ کرام رضوان اللہ اجمعین تے تابعین دے اقوال و تشریحات نو‏‏ں پیش نظر رکھدے نيں،جو بہت ضروری اے ۔صرف کلام عرب تے شخصی فہم دے نتیجے وچ مفاہیم قرآنیہ دا تعین درست نئيں اے ۔کیونجے قرآن مجید دے لفظاں دے نال نال اس دے معانی وی تواتر و تسلسل دے نال محفوظ ني‏‏‏‏ں۔

کتاب ’’مجاز القرآن‘‘ د‏‏ی جامعیت و اعجاز:-

کتاب ’’مجاز القرآن‘‘ اپنے موضوع اُتے جامع ترین کتاب اے ۔قرآن مجید دے مفردات د‏‏ی لغوی وضاحت اورتفسیر دے نال نال بقدر ضرورت صرفی ونحوی ،بلاغی مباحث دے علاوہ قرأت ،ادب،تریخ و قصص،اسباب نزول،ناسخ ومنسوخ وغیرہ د‏‏ی وی وضاحت بیان کيتی اے ۔کتاب د‏‏ی سب تو‏ں وڈی خوبی ایہ اے کہ مذکورہ تمام انواع نو‏‏ں بیان کرنے دے باوجود کتاب ’’مجاز القرآن‘‘ وچ علامہ ابو عبیدہ معمر بن المثنى رحمہ اللہ نے انتہائی مہارت دے نال انہاں تمام انواع د‏‏ی مباحث دے بیان وچ اعجاز د‏‏ی خوبی نو‏‏ں برقرار رکھیا۔

کتاب ’’مجاز القرآن‘‘ د‏‏ی حسن ترتیب:-

علامہ ابو عبیدہ معمر بن المثنى رحمہ اللہ اپنی ہور کتاباں د‏‏ی طرح کتاب ’’مجاز القرآن‘‘ وچ وی حسن ترتیب د‏‏ی خاصیت نو‏‏ں ملحوظ رکھدے نيں چنانچہ کتاب ’’مجاز القرآن‘‘کے آغاز وچ قرآن مجید ،سورت تے آیت د‏‏ی ناں وجہ بیان کيتی گئی اے اس دے بعد اختصار دے نال قرآن مجید دے بلاغی پہلوآں دا تذکرہ ک‏ے دے بسم اللہ تو‏ں قرآن مجید دے لفظاں دے معانی بیان کرنے دا آغاز کيتا اے جس دا اختتام سورۃ الناس دے بیان تو‏ں ہُندا اے ہور شروع وچ تسمیہ دے بعد سورتاں دے ناں نو‏‏ں تے انہاں دے تحت آنے والی آیات وچ مخصوص مفرادات القرآن دا انتخاب کر کےان د‏‏ی لغوی تفسیر تے وضاحت نو‏‏ں ترتیب تو‏ں بیان کيتا اے ۔مثلا سورہ بقرہ د‏‏ی تفسیر بیان کردے نيں تاں اس دے تحت مخصوص ومنتخب مفردات و آیات دے معانی تے انہاں د‏‏ی تفسیر کوحسن ترتیب تو‏ں بیان کردے ني‏‏‏‏ں۔

بِسمِ اللهِ الرَّحَمنِ الرَّحِيمِ ۔

سورة البقرة (آلم )1( سُكّنت الألف واللام والميم، لأنه هجاء، ولا يدخل في حروف الهجاء إعراب، قال أبو النَّجْم العِجليّ:أقبلتُ من عند زِياد كالِخِرفْ أَجُرُّ رِجليَّ بخٍطّ مخٌتِلفْ

كأنمّا تُكَتِّبان لام ألفْ فجزمه لأنه هجاء، ومعنى )آلم(: افتتاح، مُبتدأ كلامٍ، شِعار للسورة.(ذَلِك الكِتابُ )2( معناه: هذا القرآن؛ وقد تخاطِب العرب الشاهدَ فتُظهر له مخاطبةَ الغائب.

قال خُفاف بن نَدْبة السُلَمىّ، وهي أُمه، كانت سوداء، حبشية. وكان من غِربان العرب في الجاهلية:

فإن تك خَيلي قد أُصيب صَميمها فَعمداً على عين تيممّتُ مالِكا

أقول له والرُّمح يأطرُ مَتْنَه تأمَّلْ خُفافاً إنّني أنا ذلكا

يعني مالك بن حَمَّاد الشَمْخِيّ، وَصميمُ خيلهِ: معاويةُ أخو خَنْساء، قتله دُريَد وهاشم ابنا حَرمْله المُرِيَّان.

(لا رَيْبَ فيهِ )2( لا شكّ فيه، وأنشدني أبو عمرو الهذليّ لساعِدة بن جُؤيَّة الهذليّ:

فقالوا تركْنا الحَيَّ قد حَصروا به فلا رَيْب أن قد كان ثَمَّ لَحيِم

أي قتيل، يقال: فلان قد لُحمِ، أي قُتل، وحصروا به: أي أطافوا به، لا رَيْبَ: لا شكَّ.(هُدىً لِلُمَّتقِين ) أي بياناً للمتقين۔[77]

بلاغی پہلوآں د‏‏ی نشان دہی:-

علامہ ابو عبیدہ معمر بن المثنى رحمہ اللہ بہت ساریاں جگہ اختصار دے نال قرآن مجید کےمختلف بلاغی پہلوآں د‏‏ی نشان دہی کردے دیندے نيں۔مثلاً

1. الكناية: بہت ساریاں جگہ نشان دہی کر دیندے نيں کہ ایہ کنایہ اے ۔مثلاً

· مثل قوله في الآية: (نِسَاؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ۔[78] كناية وتشبيه،

· في قوله: (أَوْ عَلَىْ سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الغَائِط[79]

كناية عن إظهار لفظ قضاء الحاجة من البطن،

· كذلك قوله تبارك وتعالى: (أَوْ لاَمَسْتُمُ النِّساءَ[80]

كناية عن الغشيان، وكذلك -سوءاتهما- كناية عن فروجهما،

2. التشبيه: ايس‏ے طرح تشبیہ د‏‏ی وی نشان دہی کر دیندے نيں۔مثلاً

فی قوله تعالی الآية: (نِسَاؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ۔[81] كناية وتشبيه،

3. التقديم والتأخير: ايس‏ے طرح تقدیم وتاخیر د‏‏ی وی نشان دہی کر دیندے نيں۔مثلاً

· قوله تعالى: (فَإِذا أَنْزَلْنَا عَلَيْها المَاءَ اهتزَّتْ وَرَبتْ[82]

ای أراد ربت واهتزت،

· و قوله تعالى: ( لَمْ يَكَدْ يَرَاهَا[83]،ای لم يرها ولم يكد.‏

4. التمثيل: ايس‏ے طرح بعض اوقات تشبیہ تمثیل د‏‏ی وی صراحت کر دیندے نيں۔مثلاً

قال في تفسير قوله تعالى:‏

على شَفَا جُرُفٍ هَارٍ،مجاز هائر. ومجاز الآية: (أَفَمَنْ أَسِّسَ عَلَى تَقْوى من اللهِ وَرِضْوانٍ خَيرٌ مَنْ أُسَّسَ بُنْيَانَهُ على شَفَا جُرُفٍ هَارٍ فَانْهَارَ بهِ فِي نَارِ جَهَنَّمَ[التوبة][84].

مجاز تمثيل لأن ما بناه على التقوى أثبت أساساً من البناء الذي بنوه على الكفر والنفاق، وهو على شفا جرف وهو ما يجرف من سيول الأودية، فلا يثبت البناء عليه[85]

5. الاستعارة: ايس‏ے طرح بعض اوقات استعارہ د‏‏ی وی صراحت کر دیندے نيں۔جدو‏ں کہ مجاز بول کر استعارہ مراد لیندے نيں۔مثلاً

مثل قوله في تفسير قوله تعالى:‏

وَيُثَبِّتَ بِهِ الأَقْدَامَ [الأنفال][86] مجازه يفرغ عليهم الصبر وينزله عليهم فيثبتون لعدوهم.

وجہ شبہۃ د‏‏ی وجہ سےتعبیر معانی وچ انتقال:-

اسی طرح علامہ ابو عبیدہ معمر بن المثنى رحمہ اللہکتاب ’’مجاز القرآن‘‘ وچ بہت ساریاں جگہ کسی لفظ دے معنی بیان کردے ہوئے وجہ شبہۃ د‏‏ی وجہ سےتعبیر معنی نو‏‏ں اک معنی تو‏ں دوسرے معنی د‏‏ی طرف منتقل کر دیندے نيں۔یعنی اک مشہور و معروف وجہ شبہہ نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے اک غیر معروف تے غیر ما لوف وجہ شبہہ مراد لیندے ني‏‏‏‏ں۔ مثلاً

كما في قوله تعالى: (إنَّهَا شَجَرَةٌ تَخْرُجُ في أَصْلِ الجَحِيمِ، طَلْعُهَا كَأَنَّهُ رُؤُوسُ الشَّيَاطِين) [الصافات][87]. وعلى أساس أن هذا الانتقال من تعبير قريب إلى تعبير بعيد غير معهود لغير العربي الأصيل. يرى أبو عبيدة أن في أسلوب القرآن مجازاً، وانتقالاً على طريقة العرب في الانتقال، أو الرخصة في التعبير.‏

مدلول د‏‏ی وجہ سےتعبیر معنی وچ انتقال:-

اسی طرح علامہ ابو عبیدہ معمر بن المثنى رحمہ اللہکتاب ’’مجاز القرآن‘‘ وچ بہت ساریاں جگہ کسی لفظ دے معنی بیان کردے ہوئے مدلول د‏‏ی وجہ سےتعبیر معنی نو‏‏ں اک معنی تو‏ں دوسرے معنی د‏‏ی طرف منتقل کر دیندے نيں۔یعنی

1.مصدر نو‏‏ں صفت اُتے محمول کردے نيں ۔ ،مثلاً

· مثل قوله تعالى: (وَلَكِنَّ البِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ( [البقرة][88]،

يقول: فالعرب تجعل المصادر صفات، فمجاز البر هنا

مجاز الصفة لمن آمن بالله.

· مثل قوله تعالى :ولكِن البِرّ مَن آمَنَ بِاللهِ( )2189( خروج المعنى البارُّ.)

· مثل قوله تعالى :أَنَّ السَّمَواتِ واْلأَرضَ كانتَا رَتْقاً( )2130(، والرتق مصدر وهو في موضع مرتوقتين،)

· مثل قوله تعالى :أَنَا رَسُولُ رَبِّكِ( )1919( أي رسالة ربك.)

2.فاعل نو‏‏ں مفعول اُتے محمول کردے نيں یا اس دا عکس، مثلاً

· مثل قوله تعالى: ( ما إِنَّ مَفَاتِحَهُ لَتَنُوءُ بِالْعُصْبَةِ( [القصص][89]

والعصبة هي التي تنوء بالمفاتح.

· قوله تعالى: ( كَمَثَلِ الَّذي يَنعِقُ بِمَا لا يَسْمَعُ( [البقرة] [90]

والمعنى على الشاة المنعوق بها، وحوَّل على الراعي الذي ينعق بالشاة.

---

[1] (الا دنہ وی ،طبقات المفسرین،المدینۃ المنورۃ،مکتبۃ العلوم و الحکم 1997ء،ص 518-519 )

[2] (الا دنہ وی ،طبقات المفسرین،المدینۃ المنورۃ،مکتبۃ العلوم و الحکم 1997ء،ص 31)

[3] « مجاز القرآن » في خصائصه الفنية وبلاغته العربية

[4] مقدمہ مجاز القرآن ص 16 مکتبہ شاملہ،ابن خلكان 2/ 155، تاريخ بغداد 13/ 254، الإرشاد 19/ 158.

[5] ابن خير ، الفهرست : 134.

[6] الزبيدي ، طبقات النحويين : 125.

[7] ظ : ابن النديم ، الفهرست : 51 ـ 52.

[8] ظ : المصدر نفسه : 52.

[9] مجاز القرآن الجز الاول ص1-2 مکتبہ شاملہ.

[10] مجاز القرآن الجز الاول ص20 مکتبہ شاملہ.

[11] مجاز القرآن الجز الاول ص21 مکتبہ شاملہ.

[12] مجاز القرآن الجز الاول ص25 مکتبہ شاملہ.

[13] مقدمہ مجاز القرآن الجز الاول مکتبہ شاملہ.

[14] « مجاز القرآن » في خصائصه الفنية وبلاغته العربية6-7

[15] سورۃ الفاتحہ 1/7

[16] مجاز القرآن الجز الاول ص25 مکتبہ شاملہ.

[17] مجاز القرآن الجز الاول ص26 مکتبہ شاملہ.

[18] سورۃالبقرۃ2/9

[19] مجاز القرآن الجز الاول ص31 مکتبہ شاملہ.

[20]سورۃ الفاتحہ 1/5

[21] الشطر فى الطبري 1/ 56 والقرطبي 1/ 128.

[22] (اموی دور دے مشہور شاعر نيں )

[23] (اس قصیدہ وچ ہشام بن عبدالملک د‏‏ی مدح کيتی گئی اے )

[24] مجاز القرآن الجز الاول ص24-25 مکتبہ شاملہ.

[25] سورۃالبقرۃ2/35

[26] ديوانه 24 من قصيدة يمدح الأعشى بها قيس بن معدى كرب الكندي

[27] مجاز القرآن الجز الاول ص38مکتبہ شاملہ.

[28] سورۃالمائدۃ5/48

[29] «لكل … بينا» : رواه ابن حجر عن أبى عبيدة فى فتح الباري 8/ 203.

[30] فى السجاوندى (كوپريلى) 1/ 144 ا.

[31] مجاز القرآن الجز الاول ص168مکتبہ شاملہ.

[32] سورۃالاسراء17/51

[33] «فسيرفعون … أصلها» : نقله الطبري (15/ 65)

                                     ببعض نقص وزيادة ورواه ابن حجر (8/ 294) عن أبى عبيدة.

[34] فى الطبري 15/ 65 والقرطبي 10/ 275.

[35] فى الطبري 15/ 65 والقرطبي 10/ 275.

[36] ديوانه 244.

[37] مجاز القرآن الجز الاول ص382-383مکتبہ شاملہ.

[38] سورۃیونس10/67

[39] سورۃ الانبیاء (61/ 21)

[40] ديوانه (نشر الصاوى) 544- والكتاب 1/ 69

والطبري 11/ 89 والشنتمرى 1/ 80 والخزانة 1/ 223.

[41] ديوانه 142.

[42] مجاز القرآن الجز الاول ص279مکتبہ شاملہ.

[43] سورۃ الحجرات(49/6)

[44] مجاز القرآن(مقدمۃ) الجز الاول ص6مکتبہ شاملہ.

[45] سورۃ السجدۃ(32/10)

[46] مجاز القرآن(مقدمۃ) الجز الاول ص6مکتبہ شاملہ.

[47] سورۃیوسف(12/45)

[48] مقدمۃ مجاز القرآن لأبی عبیدہ ص6مکتبہ شاملہ.

[49] سورۃالبروج(85/22)

[50] مقدمۃ مجاز القرآن لأبی عبیدہ ص6مکتبہ شاملہ.

[51] سورۃالبقرۃ2/17

[52] مجاز القرآن الجز الاول ص12مکتبہ شاملہ.

[53] سورۃالبقرۃ2/34

[54] مجاز القرآن الجز الاول ص13مکتبہ شاملہ

[55] سورۃالبقرۃ2/49

[56] مجاز القرآن الجز الاول ص14مکتبہ شاملہ

[57] سورۃالبقرۃ2/60

[58] مجاز القرآن الجز الاول ص14مکتبہ شاملہ

[59] سورۃالبقرۃ2/31

[60] مجاز القرآن الجز الاول ص13مکتبہ شاملہ

[61] مجاز القرآن الجز الاول ص38مکتبہ شاملہ

[62] سورۃ التحریم66/4

[63] مجاز القرآن الجز الاول ص133مکتبہ شاملہ

[64] سورۃ آل عمران3/173

[65] مجاز القرآن الجز الاول ص35مکتبہ شاملہ

[66] سورۃالقمر54/49

[67] مجاز القرآن الجز الاول ص3مکتبہ شاملہ

[68] سورۃ النساء4/11

[69] مجاز القرآن الجز الاول ص37مکتبہ شاملہ

[70] سورۃ الحجرات49/10

[71] سورۃ المائدۃ5/38

[72] مجاز القرآن الجز الاول ص51مکتبہ شاملہ

[73] سورۃ الفرقان(25/ 68)

[74] بلعاء بن قیس بن ربیعۃ بن عبد اللہ بن یعمر کنانہ بن خزیمۃ تو‏ں ني‏‏‏‏ں۔

[75] «بلعاء» : هو بلعاء بن قيس الكناني.. وكان رأس بنى كنانة فى أكثر حروبهم ومغازيهم وكان كثير الغارات على العرب وهو شاعر محسن وقد قال فى كل فن أشعارا جيادا وانظر ترجمته فى المؤتلف ص 106 وله أخبار فى حروب الفجار وانظر الأغانى 19/ 77 وفاته فى هذه الحرب ص 80- والبيت فى الكامل للمبرد ص 446 والطبري 19/ 24 واللسان (اثم) والقرطبي 13/ 76.

[76] مجاز القرآن الجز ء الثانی ص81مکتبہ شاملہ.

[77] مجاز القرآن الجز الاول ص10-11مکتبہ شاملہ.

[78] سورۃ البقرۃ 2/223

[79] سورۃ النساء4/43

[80] سورۃ النساء4/43

[81] سورۃ البقرۃ 2/223

[82] فصلت: 41/38

[83] سورۃ النور: 24/40

[84] سورۃ التوبة: 9/109

[85] مجاز القرآن الجز الاول ص71مکتبہ شاملہ.

[86]سورۃ الأنفال: 8/11

[87] سورۃ الصافات: 37/64-65

[88] سورۃ البقرة: 2/177

[89] سورۃ القصص: 28/76

[90] سورۃ البقرة: 2/171