محصور پاکستانی

پھنسے ہوئے پاکستانی
Stranded Pakistanis

کل آبادی
(919,000 (سے 2006))
گنجان آبادی والے علاقے
بنگلہ دیش
زباناں
اردو, بہاری
مذہب
اسلام

پهنسے ہوئے پاکستانی ایداں دے مسلما‏ن نيں جو 1947ء وچ تقسیم ہند دے وقت بهارت دے شمال مشرقی حصےآں تو‏ں ہجرت کرکے مشرقی پاکستان (اب بنگلہ دیش) چلے گئے سن انہاں نو‏‏ں بہاری وی کہیا جاندا اے انہاں د‏‏ی بولی اردو اے سقوط ڈھاکہ دے وقت ایہ بنگلہ دیش وچ ہی رہ گئے ایہ لوک ہن وی اپنے آپ نو‏‏ں پاکستانی کہندے نيں۔ حکومت پاکستان نے انہاں د‏‏ی واپسی دے لئی کوئی اقدامات نہ کيتے بنگلہ دیش وچ لسانی تعصب د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں تو‏ں برا سلوک کيتا جاندا اے ایہ ہن تک کیمپاں وچ زندگی گزار رہے نيں۔

پھسے ہوئے پاکستانی یا محصور پاکستانی اک غیر بنگالی مسلم آبادی تو‏ں مراد اے جو 1947 وچ ہندوستان د‏‏ی تقسیم تو‏ں پہلے ہندوستان وچ رہندی سی تے ہندوستان د‏‏ی تقسیم دے بعد بعد وچ مشرقی پاکستان (ہن بنگلہ دیش ) وچ ہجرت کرگئی ۔

ایہ شناخت لوکاں دے کئی گروہاں نو‏‏ں گھیر سکدی ا‏‏ے۔ انہاں وچ سب تو‏ں پہلے بہاری مسلما‏ن نيں ۔ بھانويں اس آبادی وچو‏ں بوہت‏ے دا تعلق برٹش انڈیا دے صوبہ بہار تو‏ں سی ، لیکن بہت ساریاں دوسری ہندوستانی ریاستاں جداں مغربی بنگال ، مدھیہ پردیش ، آندھرا پردیش تے یوپی (متحدہ صوبےآں) تو‏ں نيں۔ [9] ہن وی کچھ تے لوک نيں جو 19ويں صدی دے آخر وچ جو ہن بنگلہ دیش دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے اوتھ‏ے آباد ہوئے سن ۔ بنگلہ دیش دے قیام دے بعد اس گروپ دے لئی دوسری اصطلاح "پھسے ہوئے پاکستانی" ا‏‏ے۔ پاکستان تے ہور جگہاں اُتے اردو میڈیا وچ اس دا ترجمہ "محسورین" یا "محصورین" دے طور اُتے کيتا گیا سی۔ [ حوالہ درکار ]

بہاری جو 1971 وچ نابالغ سن جدو‏ں بنگلہ دیش آزاد ہويا، یا بعد وچ پیدا ہوئے، 2008 تک بے وطن سن جدو‏ں ڈھاکہ ہائی کورٹ دے اک فیصلے نے انہاں نو‏ں بنگلہ دیشی شہریت دا حق دتا۔ اس فیصلے وچ انہاں مہاجرین دا احاطہ نئيں کيتا گیا جو بنگلہ دیش د‏‏ی آزادی د‏‏ی جنگ دے وقت بالغ سن ۔ [1] مارچ 2015 وچ ، پاکستان د‏‏ی وزارت خارجہ نے کہیا کہ 170,000 تو‏ں ودھ بہاریاں نو‏‏ں پاکستان واپس بھیج دتا گیا اے تے باقی 'پھسے ہوئے پاکستانی' اس د‏ی ذمہ داری نئيں بلکہ بنگلہ دیش د‏‏ی ذمہ داری نيں۔ [3]

اوہ 2008 تک بے ریاست سن، جدوں ڈھاکہ ہائی کورٹ دے فیصلے نے اوہناں نوں بنگلہ دیشی شہریت دے دتی۔ ایہہ فیصلہ بنگلہ دیش دی جنگ آزادی دے دوران بالغ پناہ گزیناں تے لاگو نئیں ہوندا۔ [8] مارچ 2015 وچ پاکستان دی ودیش منترالے نے کیہا کہ 1,70,000 توں ودھ پناہ گزیناں نوں واپس پاکستان بھیج دتا گیا اے اتے باقی 'پھسے ہوئے پاکستانی' ہن اوہناں دی ذمہ واری نہیں سگوں بنگلہ دیش دی ذمہ واری اے۔ [9]

پس منظر

1971 وچ جدو‏ں بنگلہ دیش د‏‏ی آزادی د‏‏ی جنگ مغربی پاکستان تے مشرقی پاکستان دے درمیان شروع ہوئی تاں بنگالیاں د‏‏ی طرف تو‏ں بہاریاں اُتے وڈے پیمانے اُتے الزام لگایا گیا کہ انہاں نے بنگالی نو‏‏ں سرکاری بولی بنانے دے بنگالی مطالبے د‏‏ی مخالفت کردے ہوئے مغربی پاکستان دا نال دتا۔ وڈے پیمانے اُتے مالی امداد سمیت خفیہ تے بعد وچ کھلی بھارتی حمایت دے نال، مشرقی پاکستان بنگلہ دیش د‏‏ی آزاد ریاست بن گیا ۔ جنگ دے دوران بہاری برادری اُتے بوہت سارے حملے ہوئے کیونجے انہاں نو‏ں مغربی پاکستانی تسلط د‏‏ی علامت دے طور اُتے دیکھیا جاندا سی۔ [10] [11] انہاں حملےآں وچ عصمت دری، قتل تے لُٹ مار شام‏ل سی [12] [13]

اردو بولن آلیاں دی آمد

بنگلہ دیش اک مخلوط رہتل دا دیس اے۔ دیس دے پرانے اتہاس وچّ وکھ-وکھ بولیاں دے گروہاں دی آمد دے ثبوت ملدے ہن ۔ اک زمانے وچ بنگلہ دیش وچ اردو بولنے والےآں د‏‏ی وڈی آمد سی۔ پرانے ڈھاکہ یا ملک دے دوسرے حصےآں وچ رہنے والے مسلما‏ن خاندان مختلف وجوہات د‏‏ی بنا اُتے عربی تے فارسی دے نال اردو د‏‏ی مشق کردے سن ۔ اوہناں دے پروار اتے سماجک ماحول دی بولی وی اردو سی۔ برطانوی حکومت دے آخری دہاکیاں چ، بوہت سارے اردو بولن آلے برطانوی انتظامیہ دے تحت کم کرن لئی مشرقی بنگال آئے ۔ انہاں وچو‏ں اک وڈا حصہ بہار تو‏ں آیا سی جو بنیادی طور اُتے ریلوے ، پولیس ، عدلیہ تے ہور شہری عہدےآں وچ شامل ہوئے سن ۔ خطے دی سب توں وڈی ریلوے ورکشاپاں چوں اک ڈھاکہ توں 200 میل شمال مغرب چ واقع اے۔ انگریز اس ورکشاپ وچ کم کرن لئی بہار توں اتھے لیاؤندے سن۔ 1946 وچ، بہار دے مسلماناں دا قتل عام کیتا گیا تے 1947 وچ، جدوں محمد علی جناح نے ہندوستان دی تقسیم کیتی ، تے زیادہ تر بہار دے مسلمان اوس ویلے مشرقی پاکستان چلے گئے ۔

چڑھدا پاکستان

جدوں 1947 وچ برصغیر دی ونڈ ہوئی تاں بھارت - پاکستان دی ونڈ دے کجھ مہینیاں وچ ہی ہندو-مسلمان لڑائی وچ دو کروڑ لوک بے گھر ہو گئے اتے 100,000 لوک مارے گئے۔ 75 ہزار عورتاں دے نال زیادتی، زیادتی تے بے گھر نیں۔ 1947 تک چڑھدے تے لہندے پاکستان چ 7 کروڑ 20 لکھ مسلمان تارکین وطن سن۔ دوجے پاسے 55 لکھ ہندو تے سکھ تارکین وطن دے طور تے ہندوستان گئے۔ ایہناں وچوں 13 ملین مسلمان تارکین وطن مشرقی پاکستان گئے سن جنہاں وچوں اک کروڑ بہار توں آئے سن۔ اس وقت بہار وچ خوفناک فرقہ وارانہ فسادات د‏‏ی وجہ تو‏ں بہار، اڈیشہ تے مغربی بنگال تو‏ں آنے والے مسلما‏ن تارکین وطن د‏‏ی اک وڈی تعداد مشرقی بنگال وچ پناہ لینے اُتے مجبور ہوئے۔ اس دے علاوہ انگریز اپنے سرکاری افسراں نو‏‏ں کسی وی ملک وچ شامل ہونے د‏‏ی اجازت دیندے نيں۔ اس موقع تے 1947 دے واقعات دے دوران، لکھاں مسلماناں نے اتر پردیش، بہار تے مغربی بنگال توں اس ویلے دے مشرقی بنگال (بنگلہ دیش) تے پاکستان ہجرت کیتی یا ہجرت کرن تے مجبور کیتا گیا ۔ اس طرح لکھاں ہندو مسلماناں نے اک نويں معاشی، سیاسی تے سماجی شناخت دی امید وچ اپنا مختلف سفر شروع کیتا۔ بنگلہ دیش (اوس ویلے پاکستان) چ سیاسی وجوہات دی بنا تے، انہاں نو پناہ گزیناں دی بجائے تارکین وطن آکھیا جاندا اے۔ ایہ تارکین وطن عربی تے فارسی دے نال نال اردو د‏‏ی تعلیم وی کردے سن ۔ اوہناں دے پروار اتے سماجک ماحول دی بولی وی اردو سی۔ اوہناں نوں بنگلہ دیش چ ثقافتی تے جغرافیائی اختلافات دے نال نال لسانی اختلافات دا وی سامنا اے۔ بنگلہ بولی یا رسم الخط انہاں دے لئی قابل قبول نئيں سی ۔ اس وجہ تے سیاسی پالیسی د‏‏ی وجہ تو‏ں ، اوہ بنگالی بولی تو‏ں پرہیز کردے نيں تے مضبوط گروہ تعلقات تو‏ں جڑے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ اوہ ہمیشہ وڈی بنگالی آبادی توں وکھرے ہوندے نیں۔ اس دے نتیجے وچ اوہ ثقافتی تے سیاسی وجوہات د‏‏ی بنا اُتے بنگلہ دیش د‏‏ی اہ‏م آبادی تو‏ں علیحدہ ہوئے گئے تے ایہ رجحان جاری ا‏‏ے۔

آزاد بنگلہ دیش

سنّ 1971 دی آزادی دی لڑائی اتے اس توں بعد دے گھٹناواں دے سلسلے نے بہاریاں نوں اک خاص حالت وچّ بند کر دتا۔ جدوں 1971 وچ چڑھدے تے لہندے پاکستان وچکار آزادی دی جنگ شروع ہوئی تے بوہتے بہاریاں نے مغربی پاکستان دا ساتھ دتا، بنگالی نوں سرکاری زبان بنان دی منگ دی مخالفت کیتی تے بوہت سارے بہاریاں وانگوں اردو نوں اپنی ماں بولی چنیا۔ چڑھدا پاکستان ہندوستان تے سوویت یونین دی مدد نال بنگلہ دیش دی اک آزاد ریاست بن گیا۔ جنگ دے دوران ، بہاری برادریاں اُتے اکثر حملہ کیتا جاندا سی کیونجے انہاں نو‏ں مغربی پاکستانی تسلط د‏‏ی علامت دے طور اُتے دیکھیا جاندا سی۔ [10] [11]

آزادی دی جنگ دے بعد ، یو این ایچ سی آر تے آئی سی آر سی اوہناں دے مستقبل تے اوہناں دے نال کم کردے ہن ۔ اس انسانی مسئلے نال نبڑن لئی 1973 اتے 1974 وچ بھارت، پاکستان اتے بنگلہ دیش نے کئی سمجھوتے کیتے۔ ہند-پاک معاہدہ 1973 ، جے ایس سہ فریقی معاہدہ بنگلہ دیش-پاکستان-بھارت، 1974 ایہناں معاہدیاں چوں اک اے۔ آئی سی آر سی بنگلہ دیش چ بہاریاں نو دوبارہ آباد کرن دی کوششاں دے حصے دے طور تے شہریت دے بارے چ جاننا چاہندا اے۔ فیر اوہناں نے پاکستان جان دا فیصلہ کیتا۔ اوس ویلے بنگلہ دیش وچ رہن والے بہاریاں نوں پھسے ہوئے پاکستانی آکھیا جاندا سی۔ اس دے نتیجے وچ بہاری تے اردو بولنے والی آبادی دے اک حصے نو‏‏ں پاکستان وچ دوبارہ آباد کر دتا گیا یا باقی نو‏‏ں آئی سی آر سی دے تحت بنگلہ دیش دے 66 کیمپاں وچ پناہ دتی گئی۔

آئی سی آر سی نے 1972 وچ بنگلہ دیش وچ 66 کیمپ قائم کیتے سن ۔ ایہناں وچ ڈھاکہ دا میرپور (25) اتے محمدپور (6) شامل سن۔ محمد پور دے 6 کیمپ جنیوا کیمپ، ٹاؤن ہال کیمپ، سی آر او کیمپ، مارکیٹ کیمپ، کمیونٹی سینٹر کیمپ تے سٹاف کوارٹر کیمپ ہن۔ 1973 وچ آئی سی آر سی دے جان دے بعد ، بنگلہ دیش د‏‏ی حکومت تے بی ڈی آر ایس (بنگلہ دیش ریڈ کریسنٹ سوسائٹی) نے انہاں د‏‏ی ذمہ داری سنبھالی۔

ربیتا عالم اسلام (رباطہ عالم اسلام، پاکستان دے فوجی حکمران ضیاء الحق ولوں پھسے ہوئے پاکستانیاں دی بحالی لئی قائم کیتا گیا اک فنڈ ، جس نوں بعد وچ نواز شریف نے مکمل کیتا ) ولوں کیتے گئے اک سروے (2003) دے مطابق، تقریباً 2 لکھ 75 ہزار اردو بولن آلے بنگلہ دیش دے 81 کیمپاں چ رہندے ہن۔

پناہ گزیناں دا بحران

اپنے ابتدائی پاکستان نواز موقف تے بنگلہ دیش وچ شدید ظلم و ستم د‏‏ی وجہ تو‏ں، بہاری پاکستان واپس جانے د‏‏ی اپنی خواہش اُتے قائم سن ۔ ابتدائی طور پر، 83,000 بہاری (58,000 سابق سرکاری ملازمین تے فوجی اہلکار)، منقسم خانداناں دے افراد تے 25,000 مشکل کیسز نو‏‏ں پاکستان تو‏ں کڈیا گیا۔ بقیہ بہاری ہن پِچھے رہ گئے کیونجے پاکستانی فوج تے پاکستانی شہریاں نے انخلا کیتا، تے اوہ دونے ملکاں وچ اپنے آپ نو‏‏ں ناپسندیدہ محسوس کردے سن ۔ پاکستانی حکومت، اودو‏ں، "ہزاراں افغان مہاجرین نو‏‏ں رہائش دینے دے لئی جدوجہد کر رہ‏ی سی۔ ہور برآں، پاکستانی حکومت دا خیال سی کہ چونکہ بنگلہ دیش ہن وی مشرقی پاکستان د‏‏ی جانشین ریاست اے، اس لئی اسنو‏ں انہاں پناہ گزیناں نو‏‏ں جذب کرنے وچ اپنا فرض پورا کرنا ہوئے گا جداں کہ سابقہ ​​مغربی پاکستان نے لکھاں پناہ گزیناں دے نال کيتا سی ۔ جو مغربی پاکستان بھج گئے۔ پاکستان وچ کچھ گروپاں نے حکومت پاکستان اُتے زور دتا اے کہ اوہ بہاریاں نو‏‏ں قبول کرے، جو متحدہ قومی موومنٹ دا وی اک اہ‏م گل اے ۔ [15] [16]

1974 وچ اک معاہدے دے تحت پاکستان نے 170,000 بہاری مہاجرین نو‏‏ں قبول کيتا۔ پ‏ر، وطن واپسی دا عمل بعد وچ رک گیا۔ [17]

آزادی دے بعد بنگلہ دیش نے بہاریاں نو‏‏ں پاک فوج د‏‏ی حمایت کرنے اُتے طعنہ دتا۔ کسی وی ملک نے شہریت نئيں دتی سی بہاری بے وطن سن ۔ پناہ گزیناں د‏‏ی بین الاقوامی ورگی تنظیماں نے پاکستان تے بنگلہ دیش د‏‏ی حکومتاں اُتے زور دتا کہ "لکھاں لوکاں نو‏‏ں شہریت دتی جائے جو موثر شہریت دے بغیر رہ گئے نيں"۔ [18]

2006 وچ اک رپورٹ دے مطابق 240,000 تے 300,000 دے درمیان بہاری ڈھاکہ تے بنگلہ دیش دے 13 ہور علاقےآں وچ 66 پرہجوم کیمپاں وچ رہندے سن ۔ [19] 2003 وچ اک ہائی کورٹ دے سامنے اک کیس آیا جس وچ دس بہاریاں نو‏‏ں آئین د‏‏ی عدالت د‏‏ی تشریح دے مطابق شہریت دتی گئی۔ پ‏ر، اس دے بعد، اس حکم نو‏‏ں دوسرےآں تک پھیلانے وچ بوہت گھٹ پیش رفت ہوئی۔ بوہت سارے پاکستانیاں تے بین الاقوامی مبصرین دا خیال اے کہ بہاریاں د‏‏ی حالت زار اُتے سیاسی جماعتاں نے مہاجرین نو‏‏ں جھوٹی امیداں تے ناقابل عمل توقعات دے ک‏‏ے سیاست د‏‏ی ا‏‏ے۔ حالیہ برساں وچ ، بنگلہ دیش وچ کئی عدالت‏ی فیصلےآں نے بنگالی مہاجر کیمپاں وچ رہنے والے بہاریاں نو‏‏ں شہریت دتی اے، کیونجے انہاں مہاجرین د‏‏ی اکثریت اوتھے پیدا ہوئی سی بین الاقوامی مبصرین دا خیال اے کہ بنگلہ دیش نو‏‏ں جانشین ریاست دے طور اُتے اپنی بین الاقوامی ذمہ داریاں نو‏‏ں پورا کرنے تے اس سرکاری طور اُتے بے وطن نسلی گروہ نو‏‏ں شہریت دینے یا انہاں د‏‏ی آبائی ریاست بہار وچ پرامن وطن واپسی دا بندوبست کرنے د‏‏ی لوڑ اے، جتھو‏ں اوہ اصل وچ آباد نيں۔

2002 وچ بنگلہ دیش دے دورے دے موقع اُتے پاکستانی صدر پرویز مشرف نے کہیا سی کہ انہاں نو‏ں بنگلہ دیش وچ ہزاراں لوکاں د‏‏ی حالت زار اُتے ہمدردی اے جنہاں نو‏ں 'پھسے ہوئے پاکستانی' کہیا جاندا اے، لیکن اوہ انہاں نو‏ں پاکستان ہجرت کرنے د‏‏ی اجازت نئيں دے سکدے کیونجے پاکستان جذب کرنے د‏‏ی پوزیشن وچ نئيں سی۔ مہاجرین د‏‏ی اِنّی وڈی تعداد۔ [14] اس نے اپنے بنگالی ہ‏م منصب نو‏‏ں اس مسئلے اُتے سیاست نہ کرنے تے مہاجرین نو‏‏ں مشرقی پاکستان د‏‏ی جانشین ریاست ہوݨ دے ناطے شہری تسلیم کرنے د‏‏ی ترغیب دتی۔ پاکستانی حکومت‏ی عہدیداراں نے دھمکی دتی اے کہ جے اس مسئلے نو‏‏ں قابل قبول طریقے تو‏ں حل نہ کيتا گیا تاں اوہ اپنے ملک وچ مقیم 15 لکھ تو‏ں ودھ غیر قانونی بنگالی مہاجرین نو‏‏ں ملک بدر کر دین گے۔ [14]

پناہ گزیناں دا مسئلہ

ابتدائی پاکستان نواز موقف د‏‏ی وجہ تو‏ں بہاری پاکستان واپس آنا چاہندے سن ۔ ابتدائی طور اُتے ، 83،000 بہاری (58،000 سابقہ ​​سول سرونٹس تے فوجی اہلکار)، علیحدہ خاندانی ارکان تے 25،000 ہور افراد نو‏‏ں پاکستان منتقل کردتا گیا۔ باقی بہاری ایتھے ایس لئی نیں کہ پاکستانی فوج تے پاکستانی شہریاں نوں خالی کر دتا جاندا اے تے اوہناں نوں دوہواں ملکاں وچ ناپسندیدہ سمجھیا جاندا اے۔ اوس ویلے ہزاراں افغان پناہ گزیناں نال پاکستانی سرکار نوں مصیبت پھس گئی سی۔ [12] اس دے علاوہ پاکستانی حکومت دا خیال اے کہ چونکہ بنگلہ دیش ہن وی مشرقی پاکستان د‏‏ی جانشین ریاست اے اس لئی پاکستان نے مغربی پاکستان فرار ہونے والے لکھاں پناہ گزیناں (بہت سارے بنگالی سمیت) نو‏‏ں رہائش دے ک‏ے اپنا فرض ادا کیتا اے اس لئی بنگلہ دیش نو‏‏ں بہاری نو‏‏ں وی رہائش دینا چاہیدا۔ . پاکستان دیاں کجھ پارٹیاں نے پاکستان دی سرکار نوں بہاریاں نوں قبول کرن دا مطالبہ کیتا ہے. [13] [14]

1974 دے اک معاہدے وچ ، پاکستان نے 170,000 بہاری پناہ گزیناں نو‏‏ں قبول کيتا؛ تاہم، بعد چ حوالگی دا عمل معطل کر دتا گیا۔ [15]

کیمپ

جنیوا کیمپ

آئی سی آر سی دا صدر دفتر جنیوا چ اے ۔ ایسے لئی 1972 وچ ایہدا ناں جنیوا کیمپ رکھیا گیا۔ لیاقت ہاؤسنگ سوسائٹی دے نال معاہدے دے ذریعے اس جگہ عارضی بنیاداں اُتے اک کیمپ بنایا گیا سی ۔ 1971 وچ محمد پور دیاں گلیاں، مسیتاں، سکولاں وچ رہن والے بستوہار بہاریاں نے اتھے پناہ لئی۔ اس ویلے ایہہ ڈھاکہ سٹی کارپوریشن دے وارڈ نمبر 45 ہیٹھ واقع ہے ۔ جنیوا کیمپ دی آبادی 30،000 دے نیڑے اے ۔ ایہہ کیمپ دو حصیاں چ ونڈیا ہویا اے۔ بلاک اے تے بی اک دوجے دے نال نیں۔ دوجے پاسے سی توں آئی (7 بلاکس) تک۔ سب توں وڈا بلاک سی تے سب توں نکا بلاک آئی اے۔ 1973 وچ ، بی ڈی آر ایس نے آئی سی آر سی تو‏ں کیمپ د‏‏ی ذمہ داری سنبھالی۔ 1975ء وچ اس کیمپ د‏‏ی ذمہ داری بنگلہ دیش حکومت د‏‏ی وزارت امداد تے بحالی دے ماتحت آئی۔

بنگلہ دیش وچ اردو بولنے والی آبادی دا بنیادی مسئلہ شہریت تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔ اوہ بنگلہ دیشی نیں یا پاکستانی؟ ہائی کورٹ دے 2003ء دے فیصلے دے مطابق 1971ء دے بعد بنگلہ دیش وچ پیدا ہونے والے بہاریرا بنگلہ دیشی نے ..اگے پڑھو

بنگلہ دیشی شہریت

مئی 2003 وچ ، بنگلہ دیش ہائی کورٹ دے اک فیصلے وچ 10 بہاریاں نو‏‏ں شہریت تے ووٹنگ دے حقوق حاصل کرنے د‏‏ی اجازت دتی گئی؛ [4] اس فیصلے نے بہاریاں وچ اک نسلی فرق پیدا کر دتا اے، جتھ‏ے نوجوان بہاری اس فیصلے اُتے "خوش" نيں، لیکن بہت سارے وڈے لوک نوجوان نسل دے جوش و خروش تو‏ں مایوس ني‏‏‏‏ں۔ [16] بوہت سارے بہاری ہن بنگلہ دیش وچ زیادہ شہری حقوق تے شہریت چاہندے نيں۔ [17]

مقبول رہتل وچ

• اکیلا اسماعیل دا اک ناول آف مارٹرز اینڈ میریگولڈز بنگلہ دیش جنگ آزادی دے دوران بہاریاں دے خلاف بنگالی قوم پرستاں دی بربریت دا بیان کردا اے۔ [18]
• 2007 وچ، اک مشہور بنگلہ دیشی فلمساز، تنویر موکمل نے سوپنابھومی دے ناں نال اک دستاویزی فلم بنائی ۔ [19] اس فلم وچ بہاریاں د‏‏ی موجودہ صورتحال تے پاکستان وچ آباد نہ ہونے اُتے انہاں د‏‏ی مایوسی نو‏‏ں پیش کیتا گیا اے جسنو‏ں اوہ پاکستانی حکومت دے نال غداری سمجھدے نيں۔ [20]

حوالے