محمد اسحاق خان

محمد اسحاق خان
تاریخ پیدائش	9 جنوری 1946
تاریخ وفات	5 اپریل 2013 (67 سال)
شہریت	بھارت (۲۶ جنوری ۱۹۵۰–) برطانوی ہندستان (–۱۴ اگست ۱۹۴۷) ڈومنین بھارت (۱۵ اگست ۱۹۴۷–۲۶ جنوری ۱۹۵۰)
عملی زندگی
مادر علمی	کشمیر یونیورسٹی
پیشہ	مصنف ،  مورخ

محمد اسحاق خان (9 جنوری 1946 – 5 اپریل 2013) کشمیر دے مورخ سن ۔ اوہ ڈین اکیڈمکس، ڈین، فیکلٹی آف سوشل سائنسز تے ہیڈ، کشمیر یونیورسٹی وچ شعبہ تریخ تریخ سن ۔ 2005 وچ ، اوہ نو قائم شدہ سنٹر فار کشمیر اسٹڈیز دے ڈائریکٹر بنے تے بعد وچ اگست 2008 تک کشمیر یونیورسٹی وچ شیخ العالم چیئر اُتے فائز رہ‏‏ے۔

سیرت

اسحاق خان اک ممتاز بزنس مین غلام احمد خان دا بیٹا سی، جو کشمیر وچ ہوٹل انڈسٹری (لال چوک وچ واقع کشمیر گیسٹ ہاؤس) وچ 1978 ء تک مقامی بانیاں وچو‏ں اک سی۔ شیخ محمد عبد اللہ دے کٹر حامی ہونے دے ناطے، احمد خان نو‏‏ں انہاں د‏‏ی زیر زمین سیاسی سرگرمیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں جیل بھیج دتا گیا تے انہاں د‏‏ی رہائی دے بعد 4 اپریل 1956 نو‏‏ں انہاں دا انتقال ہوگیا۔ اپنے ہفتہ وار خالد (اپریل 1956 ء) وچ ، غلام محی الدین شاہ دے ہمراہ، غلام احمد خان دے ایڈیٹر، تے ایڈیٹر خواجہ صدرالدین مجاہد نے الزام لگایا سی کہ اس دے دوست د‏‏ی بیماری تے اس دے بعد د‏‏ی موت سری نگر د‏‏ی سنٹرل جیل وچ سست زہر د‏‏ی وجہ تو‏ں ہوئی سی (ملاحظہ کرن) اسحاق، اک کشمیری مسلما‏ن دا بحران: روحانی تے فکری۔ اپنے والد دے گھرانے تو‏ں ہی، اسحاق رام پور دے پٹھاناں تو‏ں اپنے نسب دا سراغ لگیا رہے نيں (دیکھو کشمیر دے بارے وچ اسحاق دے نقطہ نظر: تاریخی طول و عرض، 1983)، اس د‏ی والدہ دا تعلق بیگاں دے معروف کنبہ تو‏ں سی جو مغل حملے دے بعد سری نگر وچ ہریپربت قلعے دے آس پاس آباد ہويا سی۔ 1586 وچ کشمیر۔ اسحاق د‏‏ی اہلیہ، محمودہ خان، تقریبا چار دہائیاں تو‏ں مشہور سرینگر دے مشہور ٹنڈیل بسکو میموریل اسکول، وچ انگریزی پڑھادیاں سن۔ انہاں دا وڈا بیٹا، محمد عامر خان (بی اے انٹرنیشنل اسلامک یونیورسٹی، ملائیشیا MA ایم اے سنٹرل یونیورسٹی، حیدرآباد) دی ٹریبون وچ ملازمت کردا اے ۔

تعلیم تے کم

اسحاق خان نے 1975 وچ محب الحسن د‏‏ی نگرانی وچ پی ایچ ڈی مکمل کيتی۔ اوہ فیکلٹی آف سوشل سائنسز وچ کشمیر یونیورسٹی دے پہلے پی ایچ ڈی سن ۔ اوہ ايس‏ے یونیورسٹی وچ لیکچرر (1970–1982) تے ریڈر (1982er1988) د‏‏ی خدمات انجام دینے دے بعد 1988 تو‏ں 2005 تک کشمیر یونیورسٹی وچ تریخ دے پروفیسر رہ‏‏ے۔ انہاں نو‏ں حکومت ہند نے ہندوستانی تاریخی تحقیقا‏تی کونسل دے ممبر نامزد کيت‏‏ا سی، تے 2001 وچ پنجاب ہسٹری کانگریس (قرون وسطی دے سیکشن) د‏‏ی صدارت د‏‏ی سی۔ 1992 وچ آکسفورڈ سنٹر فار اسلامک اسٹڈیز دے ذریعہ سینئر لیورہلم فیلوشپ دے لئی انہاں دا انتخاب ہويا سی، تے اسنو‏ں آکسفورڈ دے سینٹ کراس کالج نے وی رفاقت د‏‏ی پیش کش د‏‏ی سی۔

فلسفیانہ تے سیاسی نظریات

اسحاق خان اپنے آپ نو‏‏ں اک محقق تے صوفی راہ وچ اک مسافر دے طور اُتے پہچاندے نيں جنہاں نے ہمیشہ نسبتا تنہائی وچ رہنے نو‏‏ں ترجیح دتی ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی سب تو‏ں وڈے پیمانے اُتے پڑھی جانے والی کتاب ' کشمیر دے منتقلی اسلام: رول آف مسلم ریشیس ' کو کشمیر میں اسلام کے معاشرتی طول و عرض پر ایک "سرخیل" "مستند"، اور "آخری" کام اور '' تصور کے تصور کی ایک اہم نقاد '' کے طور پر بیان کیا گیا ہے۔ ہم آہنگی '۔ شاید اوہ پہلے ہندوستانی مورخ نيں جنہاں نے اسلام نو‏‏ں نظریہ دے طور اُتے استعمال کرنے دے خلاف وی وڈے پیمانے اُتے تحریر کيت‏‏ا ا‏‏ے۔ اوہ اسلام نو‏‏ں سیاسی مذہبی نظریہ د‏‏ی بجائے بنیادی طور اُتے ایمان دے طور اُتے دیکھدا ا‏‏ے۔ ناں نہاد اسلامی نظریہ دے بارے وچ انہاں دے تنقیدی نظریات، اگرچہ حمزہ یوسف تے امام زید شاکر جداں نظریہ دے کچھ مشہور معاصر امریکی نقاداں تو‏ں بہت پہلے لکھے گئے سن، انہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں حالے تک انہاں نو‏ں علمی توجہ نئيں ملی ا‏‏ے۔ اگرچہ تصوف د‏‏ی جڑاں نيں، لیکن اسحاق خان بعض اوقات سیاسی مقاصد دے لئی جہاد نو‏‏ں استعمال کرنے اُتے تنقید دا نشانہ بنا‏تے ني‏‏‏‏ں۔ اوہ جموں‏ و کشمیر دے سابق گورنر جنرل ایس دے سنہا نو‏‏ں وی کشمیر وچ اپنے "بھگوا" دے ایجنڈے اُتے تنقید دا نشانہ بنا‏تے سن ۔ انہاں خیالات دا اظہار انہاں نے نويں قائم ہونے والے یو جی سی سنٹر دے افتتاحی سیشن وچ اظہار خیال کردے ہوئے انھاں کشمیر یونیورسٹی دے مرکز برائے کشمیر اسٹڈیز دے پہلے تے بانی ڈائریکٹر دے عہدے تو‏ں ہٹا دتا گیا۔ جلد ہی، اس سینٹر نو‏‏ں ہندوستانی باب آف ساؤتھ ایشیا فاؤنڈیشن نے اچھال دتا تے جنرل د‏‏ی بدولت انسٹی ٹیوٹ آف کشمیر اسٹڈیز دا ناں تبدیل کردتا۔ کشمیر یونیورسٹی دے چانسلر د‏‏ی حیثیت تو‏ں، سنہا د‏‏ی اپنی دلچسپی، کشمیر د‏‏ی تریخ دے "زعفرانی" نو‏‏ں فروغ دینے وچ ۔ کیمپس وچ ایسی ترقی نے اسحاق خان نو‏‏ں باغی صوفیانہ شاعر بنا دتا۔ انہاں دا کشمیر: انسانیت دا حوصلہ ودھ گیا، اگرچہ اک نامعلوم شاعرانہ کم، ہور آیت وچ معاصر کشمیر د‏‏ی غلطیاں دے بارے وچ بہت کچھ کہنا چاہندا ا‏‏ے۔ انگریزی دے ممتاز ہندوستانی پروفیسر تے دہلی یونیورسٹی (ساؤتھ کیمپس) دے سابق وائس چانسلر جی دے داس نے اسحاق خان نو‏‏ں ممتاز جریدے وچ ہندوستانی ادب (مئی – جون 2010) وچ "شاعر فلسفی" دے طور اُتے بیان کيت‏‏ا ا‏‏ے۔ اسحاق خان جنرل د‏‏ی حمایت کردے ني‏‏‏‏ں۔ کشمیر دے بارے وچ مشفق دے خیالات۔ اگرچہ آزادکشمیر نال محبت انہاں د‏‏ی شاعرانہ کمپوزیشن وچ جھلکدی اے، لیکن اسحاق نے ہندوستانی آئین دے دائرہ کار وچ مسئلہ کشمیر دے حقیقت پسندانہ حل د‏‏ی حمایت د‏‏ی ا‏‏ے۔

بین الاقوامی پہچان

ان د‏‏یاں کتاباں تے تحقیقی مضامین نو‏‏ں ہندوستانی تے بیرون ملک بین الاقوامی شہرت دے نامور تعلیمی جریدے وچ ہندوستانی تاریخی جائزہ سمیت تنقیدی پذیرائی ملی اے ۔ امریکی تاریخی جائزہ؛ تریخ وچ مطالعہ؛ آکسفورڈ جرنل آف اسلامک اسٹڈیز؛ بحر الکاہل دے امور؛ جرنل آف ایشین اسٹڈیز؛ جنوبی ایشیاء ریسرچ۔ نیویارک دا کتاباں دا جائزہ؛ ہندوستانی ادب، ہندوستانی آرکائیوز۔ اتحاد ؛ تے نیوز میگزیناں دے اسکور: انڈین بک کرانیکل؛ بلیٹن ہنری مارٹن انسٹی ٹیوٹ؛ ٹائمز آف انڈیا؛ انڈین ایکسپریس؛ ہندو؛ فرنٹ لائن؛ ہندوستانی خارجہ جائزہ؛ ہندوستان ٹائمز؛ وغیرہ

مورخین، معاشرتی سائنس دان تے ادیب جنہاں نے مختلف اشاعتاں وچ تاریخی تحقیق وچ اسحاق خان د‏‏ی شراکت نو‏‏ں اجاگ‏ر کیہ اوہ نيں: پروفیسر محب الحسن، ٹی این مدن، رچرڈ میکس ویل ایٹن، ہربنس مکيت‏‏ا، مشیرالحسن، کرسچن ڈبلیو ٹرول، باربرا میٹکالف، گیل منول، ایس۔ . گوپال، کے.مجومدار، انیمری شمل، عائشہ جلال، سوگاٹا بوس، مردو رائے، چتریلیھا زوتشی، فرینک کرنلن، ایس گوپال، بی دے ماجمدار، ایچ دے نقوی، گریگوری سی کوزلوسکی اسٹیفن فریڈرک ڈیل، سگگا بوس، عائشہ جلال، اینڈریو رپین، ٹریموندی جی. ریگن، جان ایڈورڈو، جوہن ایلورسکگ، انا لیبرا ڈالاپیکولا، اسٹیفائن زنگل، نٹ اے جیکبسن، کارلا بیلارنی، جمال ملک، انا اکنسوئی، علی سوتن اسامی، بھگوان جوش، پی سہادیوان۔

دنیا دے مشہور ماہر معاشیات پروفیسر ٹی این مدن نے مشاہدہ کيت‏‏ا: "خان نے بہت سال پہلے اسلامی تقویٰ تے علم د‏‏ی جستجو دے اس سِدھے لیکن اکثر مشکل راستے نو‏‏ں توڑے جانے دا انتخاب کيت‏‏ا سی، تے ثابت قدمی تے امتیاز دے نال ایسا کيت‏‏ا ا‏‏ے۔ . . مینو‏ں پروفیسر محمد اسحاق خان دا بہت احترام اے تے وچ انہاں دے علمی تعاون د‏‏ی بہت قدر کردا ہون۔ کشمیری مسلما‏ن دے بحران کا پیش خیمہ : روحانی تے تاریخی معروف مصنف پنکج مشرا لکھدے نيں  : “ڈاکٹر۔ خان … نے کشمیر دے ہندو بودھ ماحول وچ اسلام د‏‏ی آبیاری دے لئی کم کيت‏‏ا ا‏‏ے۔ اوہ اک چھوٹا، گول چہرہ والا تے نرم سلوک والا آدمی ا‏‏ے۔ اوہ آہستہ تو‏ں بولدا اے، گویا اپنے کم د‏‏ی زیادہ تر گلاں کرنا غیر منظم اے، لیکن واضح اہلیت والے جملےآں وچ جو خاموشی تو‏ں متحرک ذہن د‏‏ی نشاندہی کردا ا‏‏ے۔ شورش دے برساں دے دوران … اس نے اپنا بہترین کم کيت‏‏ا اے: اسلام دے روحانی طول و عرض اُتے اک ایسی کتاب جس وچ نظریا‏تی اعتبار تو‏ں عقیدے دے نظریا‏تی پہلوآں اُتے زور دتا گیا ا‏‏ے۔ . . . ڈاکٹر خان د‏‏ی بیعت کشمیر د‏‏ی صوفی روایت تو‏ں سی۔ . . . نظریہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں اس دا اسلام اُتے شبہ صرف شورش د‏‏ی وجہ تو‏ں ہونے والے تشدد تے تکلیف دے بعد ہی ودھیا سی۔ . . ڈاکٹر خان (فکری) فکری زندگی دے لئی پرعزم ني‏‏‏‏ں۔ . " '' کتاباں دا نیویارک ریویو

موت

دل دا دورہ پڑنے دے بعد، پروفیسر خان نو‏‏ں ایس دے انسٹی ٹیوٹ آف میڈیکل سائنسز انٹینسیوٹ کیئر یونٹ وچ داخل کرایا گیا، جتھ‏ے 5 اپریل 2013 نو‏‏ں انہاں دا انتقال ہوگیا۔ اوہ 67 سال دا سی۔

منتخب کتاباں

1. سری نگر د‏‏ی تریخ، 1846–1947: معاشرتی تے ثقافتی تبدیلی وچ اک مطالعہ (عامر پبلی کیشنز، سری نگر، 1978 2nd دوسرا ایڈیشن)۔ کاسموس، سری نگر، 1999؛ تیسری ایڈیشن گلشن، 2007)
2. کشمیر تو‏ں متعلق تناظر: تاریخی طول و عرض (گلشن پبلشرز، سری نگر، 1983)
3. کشمیر دا اسلام وچ تبدیلی: مسلم رشیاں دا کردار (منوہر پبلشرز، نويں دہلی، 1994 paper پیپر بیک، 1997 3rd تیسرا ایڈیشن 2002 4 چوتھا ادارہ گلشن، سری نگر، 2005 تو‏ں شائع ہويا)
4. اسلام دا تجربہ (آکسفورڈ یونیورسٹی پریس، کراچی S سٹرلنگ ہاؤس، نويں دہلی University یونیورسٹی پریس، ڈکا، 1997)
5. اک کشمیری مسلما‏ن دا بحران: اک پیش لفظ دے نال روحانی تے فکری ۔ ٹی این مدن (گلشن، سری نگر، 2008)
6. جنوبی ایشیاء وچ تصوف د‏‏ی سوانحی لغت (منوہر، نويں دہلی، 2009)
7. کشمیر: انسانیت دب کر (عامر پبلی کیشنز، سری نگر، 2007)
8. صوفیائے کشمیر (گلشن، 2011)
9. دی مد andت د‏‏ی درخواست: میر سید علی حمدانی دے آورrad اول فتحیہ دا انگریزی ترجمہ نوٹ تے تشریحات دے نال (آئندہ)

تحقیقی مضامین

محمد اسحاق خان مندرجہ ذیل تحقیقی مضامین لکھ چکے ني‏‏‏‏ں۔

• "رشی روایت تے کشمیریات د‏‏ی تعمیر"، جنوبی ایشیا وچ زندہ اسلام وچ : موافقت، رہائش تے تنازعہ، امتیاز احمد تے ہیلمٹ ریفیلڈ، نويں دہلی، 2004 دے ذریعہ ترمیم کردہ۔
• ہمدرد اسلامیہ، جلد، ماں "قرآن مجید دے اوقات تے تریخ دے بارے وچ مظاہر" XXI۔ نمبر 3،1998 (ہمدرڈ فاؤنڈیشن آف پاکستان، کراچی)
• جنوبی ایشیا، افریقہ تے مشرق وسطی دے تقابلی مطالعات وچ "کشمیری مسلما‏ن: سماجی تے شناخت دا شعور"، جلد Vol۔ XVI نمبر 2 1996 (ڈیوک یونیورسٹی، USA)؛ مشیرالحسن، ادارہ، اسلام، کمیونٹیز اینڈ نیشن، منوہر، نويں دہلی، 1998 وچ وی شائع ہويا۔
• اسلام تے عیسائی وچ "رسمی سلوک تے کشمیری مسلم سوسائٹی دے ارتقاء اُتے اس دے اثرات دا مطالعہ" - مسلم تعلقات، جلد 5، نمبر 1، 1994 (سیلے اوک کالجز، برمنگھم، برطانیہ)
• ہندوستانی معاشی تے معاشرتی تریخ جائزہ، جلد 23، نمبر 2 (دہلی اسکول آف اکنامکس، نويں دہلی، 1986) وچ "سلطنت دے دور وچ کشمیر اُتے اسلام دے اثرات"۔ رچرڈ ایم ایٹن، ہندوستان وچ اسلامی روایات، آکسفورڈ یونیورسٹی پریس، نويں دہلی وچ دوبارہ چھپی۔
• "کشمیر وچ اسلام: کچھ مخصوص خصوصیات"، اسلام وچ ہندوستان، جلد، II.ed. کرسچن ٹرول (وکاس، نويں دہلی، 1986)
• اسلامی سبھیاچار، حیدرآباد، جنوری، 1987 وچ "اسلام دا کشمیری جواب، 1320–1586"
• اسلامی سبھیاچار، حیدرآباد، جنوری، 1977 وچ "سلطنت دور وچ کشمیر وچ فارسی اثرات"
• "کشمیری مسلماناں د‏‏ی سماجی و مذہبی تے سیاسی زندگی وچ حضرتبل of د‏‏ی درگاہ د‏‏ی اہمیت" ہندوستان وچ مسلم مزارات وچ ، ایڈ۔ کرسچن ڈبلیو ٹرول (آکسفورڈ یونیورسٹی پریس، نويں دہلی، 1989)؛ ہندوستان دے مذہب، آکسفورڈ یونیورسٹی پریس، نويں دہلی، 2007 وچ ، ٹی این مدن، ایڈی. وچ دوبارہ طباعت شدہ
• ہندوستان وچ مسلم مزارات وچ "تصوف وچ ہندوستانی تریخ"، ایڈ۔ کرسچن ڈبلیو ٹرول (آکسفورڈ یونیورسٹی پریس، نويں دہلی، 1989)
• مطالعہ انہاں اسلام، جامعہ ہمدرڈ، نويں دہلی، جنوری / اپریل 1982 ماں "نورالدین رشی کشمیری د‏‏ی صوفیانہ کیریئر تے شاعری"۔
• ہندوستانی تریخ دے ماخذ وچ "کشمیر د‏‏ی تریخ دے ماخذ"، ایڈی۔ ایس پی سین (انسٹی ٹیوٹ آف ہسٹوریکل اسٹڈیز، کلکتہ، 1979)
• " ہندوستانی تریخ کانگریس (سری نگر سیشن، 1986) د‏‏ی کارروائی وچ " نورالدین رشی کشمیری دے صوفیانہ فلسفے دے معاشرتی طول و عرض "
• "ہندوستانی تریخ وچ تبادلاں دا مطالعہ اسلام: اک کیس اسٹڈی" جرنل وچ : انسٹیٹیوٹ آف مسلم اقليتی امور، لندن، جلد.۔ بارہويں۔ نمبر 1 جنوری 1991
• "کشمیر وچ اسلامائزیشن د‏‏ی چھ صدیاں: کشمیر دے 5000 سالاں وچ سابقہ تے امکانات"، ایڈ۔ بلراج پوری (اہانٹا، دہلی، 1997)
• کاراکرم ہندوکش - ہمالیہ وچ "کشمیری سبھیاچار د‏‏ی متحرک برہمن تے اسلام دے نظریہ"  : تبدیلی ایڈ د‏‏ی حرکیات ۔ ارمٹراوڈ اسٹیلریچٹ، 2 جلدتیاں (روڈیجر کوپے ورلاگ کولن، جرمنی، 1998)
• "میکشی آف انڈو فارسی کلچر " وچ "رشی موومنٹ بطور سوشل فورس"، ایڈیشن۔ مظفر عالم، فرانکوائز ڈیلووی، مارک گوبوریو، منوہر، نويں دہلی، 2000)؛ ڈیوڈ لورین زین، ایڈ، جنوبی ایشیا وچ مذہبی تحریکاں (آکسفورڈ یونیورسٹی پریس، 2004) وچ دوبارہ طباعت
• "کشمیر وچ شریعت شعور دا ارتقاء: میر سید علی حمادانی دے تاریخی کردار د‏‏ی ترجمانی" جرنل آف پاکستان ہسٹوریکل سوسائٹی شہید حکیم محمد سید نمبر، جلد vol۔ XLVII، اکتوبر – دسمبر، 1999۔ نمبر 4
• "کشمیر وچ اسلام دے کچھ پہلو"، جنگ تے امن وچ اسلام (سیمینار کارروائی، دہلی پالیسی گروپ، 2002)
• "شرعیہ، تبادلاں تے ریاست قرون وسطی دے کشمیر وچ "، اپرنا راؤ وچ ، ایڈیٹ، وادی کشمیر (منوہر، نويں دہلی، 2009)
• "کشمیر وچ تصو ofف د‏‏ی صنفاں: ماضی تے حال"، تیسرا فریم، جلد، جلد۔ 2 نمبر 1، جامعہ ملیہ اسلامیہ
• "قرون وسطی دے ہندوستان وچ اسلام دے بارے وچ رویاں د‏‏ی بحالی دے لئی استدلال"، پنجاب ہسٹری کانفرنس د‏‏ی کارروائی، پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ، 2001
• پارچمنٹ آف کشمیر: "تریخ، معاشرے، تے سیاست، ایڈیشن، کشمیر وچ اسلام تے کشمیر دے بغیر میری شناخت دا ارتقاء"۔ نائلہ علی خان، پلوگرام میکملن، اگست 2012

حوالے

باہرلے جوڑ

• http://ia.rediff.com/news/2002/apr/11child.htm
• http://www.hindu.com/fline/fl2825/stories/20111216282508400.htm
• http://jis.oxfordjournals.org/content/10/1/71.full.pdf+html؟sid=823e0429-0965-4028-bb25-ef219be09f92
• http://www.radicalsocialist.in/articles/national-situation/304-the-istanceity-of-काशमीर-in-contemporary-history Archived 2020-06-09 at the وے بیک مشین
• http://www.rediff.com/news/2002/apr/11child.htm
• http://panunkashmir.org/kashmirsentinel/septnov2000/index.html
• http://studybuddhism.com/web/en/archives/e-books/unpubmitted_manuscriptts/historical_interation/history_cultures_bibographyography html
• aspسانچہ:Dead link http://www.greaterleshmir.com/news/2010/Aug/1/hat-is-kashmiriyat—1.asp٪5B٪5D
• fسانچہ:Dead link http://news.bbc.co.uk/2/shared/spl/hi/south_asia/02/voices_f٪5B٪5D ۔ . .
• htmlسانچہ:Dead link http://www.businessworld.in/index.php/Books/In- Search-Of-Kashmiriyat.html٪5B٪5D
• articسانچہ:Dead link http://www.safhr.org/index.php؟option=com_content&view=artic٪5B٪5D ۔
• pdfسانچہ:Dead link http://nyfpk.org/images٪20and٪20files/Nurbakhshi٪20of٪20 بلتستان٪20 رسوا.پی ڈی ایف٪5 بی 905 ڈی
• pdfسانچہ:Dead link http://prc.uok.edu.in/Portals/0/Shahi٪20Hamdan.pdf٪5B٪5D
• http://cssaame.dukejournals.org/content/18/1/local/back-matter.pdf
• http://www.hardnewsmedia.com/2008/11/2422 Archived 2015-03-24 at the وے بیک مشین
• https://web.archive.org/web/20160304065735/http://theeasternpost.org/show_news.php؟ofPage=21&id=1932&he ۔ . .
• http://www.hindu.com/2009/07/23/stories/2009072355700800.htm Archived 2009-07-26 at the وے بیک مشین
• http://india-seminar.com/2000/496/496٪20reportage.htm
• http://britannica.com/EBchecked/topic/300213/Jammu-and-Kashmi ۔ . .
• https://web.archive.org/web/20160304050853/http://www.imamreza.net/eng/imamreza.php؟print=4305
• http://abstractairanica.revues.org/docament35048.html
• http://permalink.gmane.org/gmane.c فرهن Archived 2014-08-19 at the وے بیک مشین .india.sarai.reader/21402 - کیشڈ
• pdfسانچہ:Dead link http://www.wiscomp.org/pp-v3-n2/formatted/navanita.pdf٪5B٪5D
• http://asiecentrale.revues.org/index456.html
• https://archive.is/20130127044245/http://www.indiaclub.com/Shop/SearchResults.asp؟ پروڈ اسٹاک = 17064
• http://www.informaworld.com/index/777418603.pdf
• http://www.journals.uchicago.edu
• http://kasheer.wordpress.com/2006/11/09/18
• http://www.expressindia.com/news/print.php؟newsid=65808
• http://www.rediff.com/news/1999/dec/14blood1.htm
• htmlسانچہ:Dead link http://www.morungexpress.com/analysis/39904.html٪5B٪5D
• http://www.telegraphindia.com/1050403/asp/opinion/story_4567496.asp
• http://beta.milligazette.com/print/issue/1-15- ستمبر 20-10/1 Archived 2013-06-29 at Archive.is
• http://www3.qeh.ox.ac.uk/pdf/qehwp/qehwps19.pdf
• https://archive.is/20130702102825/http://pratilipi.in/.../tn-madan-in-conversation-with-sudhir-chandra/ - کیچڈ - ايس‏ے طرح