محمد منیر الدین جہازی
مولانا محمد منیر الدین جہازی(4/مئی 1919- جون 1976ء)
[سودھو]جہاز قطعہ تے اس دے اطراف نوں اک علمی شناخت عطا کرنے والی ہستی دا نام مولانا محمد منیر الدین اے۔ اس علاقے وچ جو وی ملی تے علمی کارناواں دا تسلسل اے، اس دے بانی مبانی بالیقین حضرت مولانا مرحوم نور اللہ مرقدہ دی ذات گرامی اے۔ مولانا دی پیدائش تے بچپن دے حالات دے تعلق توں کوئی وی معلومات دستیاب نئيں نيں، البتہ قبائلی روایت دے مطابق مولانا اپنے گااں توں باہر گھر دی بھینس چرانے گئے سن ۔ اسی دوران مولانا نوں اک عجیب احساس ہويا تے اپنے ساتھی نوں ایہ کہیا کہ بھینس دی دیکھ بھالی کرنا، وچ کدرے جارہیا ہون۔ چنانچہاوتھے توں نکلے، تو علاقے دے اک مشہور ادارہ مدرسہ سلیمانیہ سنہولا ہاٹ پہنچ گئے تے اپنی علمی تشنگی بجھانے لگے۔ فیر ایتھے توں اعلیٰ تعلیم دے حصول دے لئی دارالعلوم دیوبند دا رخ کیاتے7/ شوال1357ھ، مطابق 30/ نومبر1938برروز بدھ داخلہ لیا۔تے شعبان1362ھ مطابق اگست 1943ء تک اس بحر علم توں فیضاب ہُندے رہے۔دارالعلوم دیوبند وچ درج ریکارڈ دے مطابق آپ دی تاریخ پیدائش4/ مئی 1919ء اے۔ آپ نے ایتھے درجہ سوم وچ داخلہ لیا او دورہ حدیث توں سند فراغت حاصل کيتی۔ دارالعلوم دیوبند دی چھ سالہ زندگی دا بیشتر حصہ شیخ الادب حضرت مولانا اعزاز علی صاحب نور اللہ مرقدہ دے زیر تربیت گذاری۔
غربت دی وجہ توں فراغت دے بعد وی آپ گھر تشریف نہ لائےتے حضرت شیخ الادب نور اللہ مرقدہ دے حکم و ارشاد اُتے مدرسہ گلزار حسینیہ اجراڑہ میرٹھ اتر پردیش توں تدریسی خدمات دی شروعات کیتی۔اس مدرسہ وچ بحیثت صدر مدرس آپ دا تقرر عمل وچ آیاتے دو سال تک اس منصب اُتے فائز رہے۔
دسیا جاندا اے کہ اشاعت دین دے جذبے تے صدر مدرسی دی ذمہ داری دی وجہ توں مصروفیات بہت زیادہ رہندیاں سن، اس وجہ توں اوہ گھر نئيں آندے سن، اس لئی گھر دے لوگاں نے آپ اُتے تعویز دا عمل کرایا، جس دی وجہ توں حساب کتاب کیتے بغیر مدرسہ دے خزانے دی چحالے اک شخص دے حوالے کرکے گھر آگئے۔ جدوں مدرسہ واپس ہوئے، تے اپنی ذمہ داری دی بابت خزانے دی چحالے طلب کيتی تے متعلقہ شخص توں حساب طلب کیتا، تو انھاں نے اپنا حساب پیش کرنے دے بجائے مولانا اُتے ہی خرد برد دا الزام لگایا، جس توں مولانا بہت زیادہ پریشان ہوئے تے ایہ وعدہ کیتا کہ جے ایہ الزام مجھ اُتے اے تو وچ اوہدی ادائیگی کراں گا۔ چنانچہ آپ دوبارہ گھر آئے۔ تے اہلیہ محترمہ دے زیورات تے کچھ جائداد فروخت کیتے۔ تے اپنے علاقے دی دو موقر شخصیتاں جناب مصفطیٰ صاحب سیری چک تے مولانا خلیل الرحمان صاحب سیری چک نوں نال لے کے دوبارہ مدرسہ حسینیہ پہنچے تے سارا حساب بے باق کرکے اپنے عہدے تے مدرسہ توں وی استعفیٰ دیدتا۔ تے مولانا اعزاز علی صاحب دی خدمت عافیت وچ دیوبند پرت گئے۔ مولانا دی صالحیت تے صلاحیت دے پیش نظر شیخ الادب ؒکی سفارش سے دارالعلوم دیوبند وچ تقرری ہونے ہی والی تھی؛استوں پہلے اہل جہازقطعہ دی طرف توں اک خط موصول ہويا، جس دا مضمون ایہ سی کہ پورا علاقہ گھٹا ٹوپ جہالت و ضلالت وچ ٹامک ٹوئیاں مار رہاہے تے آپ دی سخت ضرورت اے ۔مولانا مرحوم نے ایہ خط اپنے مشفق و مربی دی خدمت وچ پیش کردتا تے مشورہ دی گذارش کيتی۔ استاذ محترم نے علاقے دے حالات دے مد نظر ایہ حکم دتا کہ آپ علاقہ دا رخ کرن۔ چنانچہ آپ دارالعلوم دیوبند توں اپنے گااں آگئے۔
مدرسہ اسلامیہ رحمانیہ جہاز قطعہ دا قیام
[سودھو]جہازیاں دے طے شدہ پروگرام دے مطابق مورخہ یکم ربیع الاول1369ھ (مطابق 22/ دسمبر 1949) بروز جمعرات مولانا انور صاحب دی صدارت وچ بمقام جہاز قطعہ اک میٹنگ ہوئی۔ اس میٹنگ وچ اک مدرسہ دی بنیاد پائی گئی، جس دا نام اتفاق رائے توں ”مدرسہ اسلامیہ“ رکھیا گیا تے تیرہ افراد اُتے مشتمل اک ورکنگ باڈی بنائی گئی۔ مولانا محمد منیر الدین ؒ اس کمیٹی دے فاونڈر ممبر تے مدرسہ دے پہلے مدرس بنے۔ تے اپنے تعلیمی و ملی کار ہائے عظیم دا سلسلہ شروع کردتا۔مولانا دی اصلاح و ارشادکی فکر تے امت دے تئاں سوز ودرد نے، بے سر وسامانی دے باوجود خلوص و للٰہیت دے جذبے تے توکل علیٰ اللہ دے توشے دے سہارے جاں توڑ محنت دی تے دیکھدے ہی دیکھدے اس مینارہ نور نوں تعلیم نبوی علیہ السلام دی شمع فروزاں کرنے دا عظیم مرکز بنادتا۔تے محض تن سالاں دے اندر حفظ و ناظرہ دے نال نال درجہ سوم تک دی تعلیم دا معقول تے معیاری انتظام ہوگیا۔ ایہ مدرسہ تاحال علاقے وچ نورِ اسلام پھیلا رہیا اے۔ حقیقت ایہ اے کہ حضرت دا اس مدرسے دا سنگ بنیاد رکھنا، علاقے دے باشندےآں اُتے اک بہت وڈا احسان اے۔ جے حضرت دا ایہ احسان نہ ہُندا،تو پورا علاقہ اج وی ضلالت وجہالت دے مہیب سمندراں وچ غوطے کھاندا رہندا۔ فجزاہ اللہ تعالی عن کافۃالمسلمین المنتسبین الیٰ تلک المنطقۃاحسن الجزاء وجعل الجنۃ مثواہ۔
اس مدرسہ دے توسط توں مولانا دے علمی، روحانی تے اصلاحی سلسلے جاری سن کہ 26/ اگست 1954ء نوں اک وڈا حادثہ پیش آیا، جس دے باعث مولانا نے مدرسہ اسلامیہ توں استعفیٰ دیدتا تے خود نوں اس مدرسے دے انتظام و انصرام توں علاحدہ کرلیا۔
دسیا جاندا اے کہ مولانا دی علمی جلالت شان تے فطری رعب و دبدبہ دی وجہ توں انہاں دے کچھ اسيں عصراں نوں آپ توں چشمک ہوگئی تے مولانا دے مقام و مرتبہ نوں ختم کرنے دے لئی آپ دے خلاف سازشاں کرنے لگے، جس توں دل برداشہ ہوکے آپ نے مدرسے دے نظام توں علاحدہ ہونے دا فیصلہ کرلیا تے استعفیٰ پیش کردتا۔
دسیا جاتاہے کہ اس وقت دے مدرسہ دے اک ذمہ دار شخص نے اپنے چندہ دا اندراج نئيں کرایا، تو مولانا محمد منیر الدین رحمۃ اللہ علیہ نے انھاں اندراج کرانے دے لئی کہیا۔ لیکناس صاحب نے علیٰ الفور اندراج نئيں کرایا۔ اس معاملہ نوں لے کے کچھ گل بڑھی تے ایہ گل گوتیہ وادی گل بن گئی۔ اک چھوٹا معاملہ وڈا معاملہ بن گیا۔ اس دے تصفیہ دے لئی حساب و کتاب دے عنوان توں مور26/ اگست 1956ء نوں اک میٹنگ رکھی گئی۔ دوران میٹنگ حساب و کتاب اُتے جھگڑا ہوگیا۔ زبانی جھگڑا ہاتھا پائی وچ تبدیل ہوگیا؛ حتیٰ کہ پنڈ ہی دے کچھ صاحبان نے مولانا مرحوم دے کردے دا گریبان پھڑیا تے اسنوں پھاڑ دتا۔ اپنے نال ہوئی اس زیادتی توں دلبرداشتہ ہوکے مدرسے توں استعفیٰ دیدتا۔
حساب و کتاب دے اس جھگڑے توں مولانا دی عالی مرتبت شخصیت نوں تو کوئی نقصان نئيں پہنچیا، کیوں کہ دوست و دشمن سبھی آپ دی دیانت تے نیک طینت توں بھالی بھاندی واقف سن، البتہ قوم و ملت دا نقصان ایہ ہويا کہ مولانا مرحوم دے مدرسہ توں علاحدہ ہُندے ہی مدرسہ زوال پذیر ہوگیا تے مدرسہ دی شہرت و عظمت اُتے ٹھپہ لگ گیا۔ حاسدین نے مدرسہ اُتے قبضہ کرلیا؛ لیکن خوش قسمتی دی گل ایہ رہی کہ پنڈ دی اکثریت مولانا مرحوم دے نال سی، اس لئی علیٰ الفور جہازیاں نے مولانا توں اصرار کیتا کہ آپ دوسرا مدرسہ قائم کرن۔ اول وہلہ وچ مولانا اس دے لئی تیار نہ سن، لیکن مدرسہ دی زوال پذیری تے اس دے تئاں لوگاں دی نفرت دی وجہ توں تیار ہوگئے تے اپنے بھائی جناب عبدالرحمٰن صاحب دے دروازے اُتے مدرسہ دی شروعات کيتی۔ اورقدیم مدرسہ دی بدنامی توں بچنے دے لئی اسلامیہ دے نال رحمانیہ دا لاحقہ لگیا دتا، جو جناب عبدالرحمٰن صاحب دی قربانی دی طرف اشارہ سی ۔
مولانا دا مدرسہ دن دگنی رات چوگنی ترقی کردا رہیا تے کچھ ہی دناں وچ پورے علاقہ وچ اس دا شہرہ ہوگیا۔ طلبہ دی ودھدی تعداد دے پیش نظر عبد الرحمٰن صاحب مرحوم دا دروازہ چھوٹا پے گیا، تو غیور جہازیاں نے کچھ ہی دناں وچ اس دے لئی زمین فراہم کرکے مدرسہ دی تعمیر شروع کردتی تے تھوڑے دناں وچ ہی اپنی جگہ اُتے مدرسہ قائم ہوگیا۔ ادھر دوسری طرف قدیم مدرسہ روز بروز زوال پذیر ہُندا رہیا، حتی کہ دستیاب دستاویز دے مطابق 20/ ستمبر 1957 ء نوں بعد نماز جمعہ اک آخری میٹنگ ہوئی، جس وچ تمام مدرسین دی تنخوانيں ادا کردتی گئياں تے مدرسہ دیاں کتاباں، و رجسٹر و کل سامان دی جانچ کراکرفہرست دے مطابق مولوی شرافت صاحب نور اللہ مرقدہ دے حوالہ کردتا۔ پھریہ مدرسہ ہمیشہ دے لئی بند کردتا گیا۔
پنڈ دے ارباب دانش و بینش نے اس اختلاف نوں ناموزاں سمجھیا تے دونے دے درمیان مفاہمت دے لئی 26/ دسمبر1954کو اک کمیٹی تشکیل دتی۔ ایہ کمیٹی مفاہمت و مصالحت دے لئی مکمل کوشش کردی رہی، تے بالآخر15/ سال دی جدوجہد دے بعد فروری 1969ء نوں کامیابی ملی تے دونے فریقاں نے مل کر مولانا محمد منیر الدین ؒ نوں دوبارہ ذمہ داری سونپی تے اس طرح توں دونے مدرسے اک ہوگئے۔ مصالحت دی خوشی وچ پورے گااں والےآں نے مل کر اک وڈا جلسہ کیتا، جس وچ اپنے وقت دے وڈے وڈے حضرات تشریف لائے، جس وچ مولانا ابوالوفا شاہ جتھے پوریؒ، مولانا محمد سالم صاحب دامتؒ مہتمم دارالعلوم وقف دیوبند، فدائے ملت حضرت مولانا سید اسعد مدنی نور اللہ مرقدہ تے مشہور شاعر جناب ساجد لکھنوی نے شرکت کيتی تے جہازی انہاں دے دیدار توں بہرہ مند ہوئے۔
اس جلسے دے بعد مدرسہ ہور ترقی دے منازل طے کردا رہیا، حتیٰ کہ مولانا مرحوم دی وفات تک مشکوٰۃ تک تعلیم ہونے لگی تے پورے علاقے دے لئی اک عظیم علمی آماجگاہ بن گیا۔
لکھتاں
[سودھو]مولانا دی ذات علمی شخصیت دا مظہر جمیل سی۔ مطالعہ دا شوق انہاں دی عادت ثانیہ بن چکی سی۔ تدریس دی فراغت دے بعد بالعموم اپنا سارا وقت کتاباں بینی وچ گذارا کردے سن ۔ اس لئی انہاں دے قلم گہر بار توں کئی لکھتاں معرض وجود وچ آئیاں ۔ ہن تک جو کتاباں دستیاب ہوئیاں نيں، انہاں دا تعارف پیش کیتا جارہیا اے۔
1۔رہ نمائے مسلم
اس کتاب وچ پیدائش توں لے کے موت تک اسلامی زندگی گذارنے دے لئی جنہاں ہدایات تے طریق کار دی ضرورت اے، انہاں دا جامع خلاصہ پیش کیتا گیااے۔ تے ہر موقع دے لئی رسالت مآب ﷺ توں جنہاں دعااں دا ثبوت اے، انہاں نوں وی لکھ دتا گیا اے۔ کتاب بہت مختصر اے، لیکن اپنے موضوع اُتے بہت ہی جامع کتاب اے تے سیکڑاں کتاباں دا خلاصہ و نچوڑ اس وچ آگیا اے۔ مسائل دے حوالے توں بنیادی معلومات دے لئی ایہ اک کتاب درجناں کتاباں دی ورق گردانی توں بے نیاز کردیندی اے۔
2۔مسائل حج
جداں کہ نام توں ظاہر اے، اس کتاب وچ مسائل حج نوں بیان کیتا گیا اے تے حج دے حوالے توں مکمل رہ نمائی موجود اے۔
3۔ نمازتے پاکی دے مسائل
اس کتاب وچ پاکی اورنمازاں دے مسائل و فضائل اُتے سیر حاصل بحث کيتی گئی اے تے ہر موضوع نوں تفصیل توں بیان کرنے دا اہتمام کیتا گیا اے، لیکن وائے ناکامی کہ ایہ کتاب چوہاں دی نذر ہوگئی۔ کئی جلداں اُتے مشتمل اس کتاب کاکچھ ہی حصہ قابل استفادہ بچا، جس دی اشاعت دی کوشش جاری اے۔
اک دیہات وچ جتھے وسائل تحقیق بالکل ناپید سن، تصنیف و تالیف دا کم کرنے نوں کرامت توں ہی تعبیر کیتا جاسکدا اے۔ ہر کتاب حوالہ توں مزین اے تے جو کچھ وی لکھیا گیا اے، اوہ محقق و مدلل اے۔ ایہ مولانا مرحوم دی علمی جلالت تے صلاحیت دی روشن علامات نيں۔
اصلاحی تعلق
[سودھو]سلوک و تصوف وچ آپ شیخ الاسلام حضرت مولانا حسین احمد مدنی نور اللہ مرقدہ دے دامن توں وابستہ سن ۔ البتہ آپ خلعت خلافت توں سرفراز کیتے گئے سن یا نئيں، اس حوالے توں کوئی معلومات نئيں مل سکيتیاں نيں۔ لیکن مولانا مرحوم دی مقبولیت، صلاح و اصلاح دے تسلسل اورآپ دی ذات گرامی توں اہل علاقے دی حد درجہ عقیدت و وابستگی توں قرین قیاس ایہی اے کہ آپ نوں خلافت وی ملی ہوئے گی۔
شاگردان رشید
[سودھو]مولانا نور اللہ مرقدہ دی زندگی دے پینتیس سال دا عرصہ تعلیمی خدمات وچ گذرا۔اس طویل عرصہ وچ نہ جانے کِنے آفتاب و مہتاب نوں آپ نے تیار کیتا؛ لیکن ساڈی بد قسمتی ایہ اے کہ حضرت دے تعلق توں کوئی ریکارڈ موجود نئيں اے، جس دی بنیاد اُتے شاگرداں دی جامع فہرست بنائی جاس دے۔ بالخصوص میرٹھ دی تدریسی حالات بالکل وی معلوم نئيں نيں، اُتے جہاز قطعہ دے مدرسہ توں فیضیاب ہونے والے چند اہم ناواں دی فہرست پیش دی جارہی اے۔
(1) مولانا قاری عبدالجبار صاحب قاسمی صدر شعبہ خطاطی دارالعلوم دیودبند۔
(2) مولانا خلیل الرحمان صاحب کیتھ پورہ مرحوم۔
(3) مولانا محمد یونس صاحب سیری چک۔
(4) مولانا عبد الحفیظ صاحب پڑوا۔
(5) مولانا زین العابدین صاحب۔
(6) مولانا غلام رسول صاحب اسناہا۔
(7) جناب عالم گیر صاحب بکوا چک۔
(8) مولانا اسلام بیلڈیہا۔
(9) مولانا فضل الرحمان صاحب رجون۔
(10) مولانا محمد عرفان صاحب رجون۔
(11) مولانا عمر فاروق صاحب رجون۔
(12) مولانا بشیر الدین صاحب پنڈارا۔
(13) مولانا ذکی الدین صاحب پنڈارا۔
(14) مولانا عبدالقیوم صاحب پنڈارا۔
(15) مولانا محمد اسحاق پنڈارا۔
(16) حافظ معین الدین کدر سالا کدمہ۔
(17) مولانا حدیث کھگڑا۔
(18) حافظ جنید صاحب بنیارا۔
(19) مولانا محمد شوکت علی تلوائی۔
(20) حافظ رحمت اللہ تلوائی۔
(21) حافظ شعیب احمد مورنويں۔
(22) جناب عبدالجبار صاحب مورنويں۔
(23) مولانا عبد القیوم مورنويں۔
(24) مولانا عبدالقیوم مورنويں۔
(25) مولانا عبدالحنان وڈی سانکھی۔
(26) مولانا ابراہیم صاحب بھیرو چک۔
(27) حافظ محبوب صاحب انجنا۔
(28) مولانا عبدالمجید صاحب رگھوناتھ پور۔
(29) مولانا ہدایت اللہ صاحب رگھوناتھ پور۔
(30) قاری قطب الدین صاحب جہازی۔
(31) مولوی نور الدین جہازی۔
(32) مولوی علیم الدین جہازی۔
(33) مولوی مقبول جہازی۔
(34) مولوی فضل الرحمان جہازی۔
(35) مولوی ابراہیم جہازی۔
(36) مولوی یونس جہازی۔
(37) مولانا اظہر الحق صاحب جہازی۔
(38) مولانا اسلام صاحب کیتھ پورہ۔
(39) مولانا محمد عرفان صاحب جہازی۔
(40) مولانا منصور الحق بیلسر
حسب نسب
[سودھو]دروگی مرڑ دا بیٹا گھولی مرڑ، گھولی مرڑ دا بیٹا پھیکو مرڑ، پھیکو مرڑ دا بیٹا نصیر الدین عرف نسو مرڑ، تے نسو مرڑ دے والا تبار صاحب زادہ دا نام اے: نمونہ اسلام حضرت مولانا منیر الدین نور اللہ مرقدہ۔ ایہ تو مولانا نور اللہ مرقدہ دے اصول سن ۔ دروگی مرڑ توں اگے دا سلسلہ نسب ہن شاید کسی نوں معلوم نئيں اے۔ تے فروع دی گل کرن، تو مولانا نور اللہ مرقدہ سمیت تن بھائی تے اک بہن سی۔ دوسرے بھائی دا نام عبد الرحمان تے تیسرے دا نام کرامت علی سی ۔بہن دا نام مریھا سی انہاں دی شادی بیلڈھیہا وچ ہوئی سی۔ عبد الرحمان صاحب نوں اک لڑکا تے اک لڑکی سی۔ لڑکے دا نام مولانا اسلام صاحب سی جدوں کہ لڑکی دا نام مینوں معلوم نئيں اے، لیکن رشتہ وچ میری اپنی دادتیاں سن تے الحمد اللہ حضرت مدنی نور اللہ مرقدہ توں بیعت وی سن۔ اسلام صاحب دے لڑکے جناب اطہر صاحب حالے حیات توں نيں۔ کرامت صاحب دے دو بیٹے سن ۔ اک دا نام قاری عبدالجبار صاحب نيں، جو ماہر خطاط نيں تے دارالعلوم دیوبند وچ صدر شعبہ خطاطی دے عہدے اُتے فائز نيں۔ دوسرے بیٹے دا نام قاری عبدالوہاب صاحب نيں، جو گجرات وچ کسی جگہ اُتے بسلسلہ ملازمت اقامت پذیر نيں۔ تے الحمد اللہ دونے باحیات نيں۔ مولانامحمد منیر الدین نور اللہ مرقدہ دے پنج بیٹے نيں: عبد السلام صاحب۔ مختار صاحبمرحوم۔ نسیم صاحب مرحوم۔ عبدا لغفار صاحب تے سلیم صاحب۔
خدوخال
[سودھو]دراز قد، گندمی رنگت تے لحیم و شحیم جسم دے مالک سن ۔ چہرے اُتے موٹے فریم والا کالا چشمہ عموما پہنے رہندے سن ۔ رعب و دبدبہ دا ایہ عالم سی کہ جدوں مولانا کسی راستے توں لنگھدے سن تو کسی وچ سامنا کرنے دی ہمت نئيں ہُندی سی، مولانا نوں آندا دیکھ کر عموما چھپنے دی کوشش کردے سن ۔ عورتاں دا ایہ عالم سی کہ مولانا دی طرف نگاہ وی اٹھا کر نئيں دیکھ سکدی سن، اس زمانے وچ عورتاں دی اپنی بچیاں دی تعلیم دا اک حصہ ایہ وی سی کہ مولانا دی نگاہ وچ مت آجانا۔ چنانچہ بچیاں دے پردے دا اہتمام مولانا دے سامنے ودھ جاندا سی ۔
مولانا بہت کم گو سن ۔ کسی توں گفتگو دی ضرورت پیندی سی تو بقدر ضرورت ہی گلاں کیتا کردے سن ۔ آپ اپنا زیادہ تر وقت اپنے گھر دی لائبریری وچ مطالعہ وچ گذارا کردے سن ۔ گلی کوچےآں وچ بلا ضرورت گھومنا آپ نوں بالکل وی پسند نئيں سی ۔ جے ضرورت توں آپ باہر تشریف لے جاندے تو ہمیشہ نگانيں نیچی رکھ کر چلا کردے سن ۔ زندگی دے ہر پہلو وچ کوشش ایہ رہندی سی کہ کسی متروک سنت نوں زندہ کیتا جائے، اس لئی اتباع سنت دا خاص خیال فرماندے۔ جے کسی شخص نوں خلاف سنت عمل کردے دیکھدے، تو اصلاح دا تدریجی طریقہ اختیار فرماندے، ڈانٹ ڈپٹ یا ناراضگی دا اظہار کدی نئيں فرماندے، بلکہ سمجھانے دے انداز وچ دسدے سن ۔ جناب عبد الرشید صاحب مرحوم نے مولانا دے اصلاحی طریقے اُتے گفتگو کردے ہوئے دسیا کہ محرم دے موقع اُتے ایتھے بہت ڈھول تاشا ہُندا سی ۔ جدوں مولانا ایتھے رہنے لگے، تو انھاں نے فرمایا کہ اس طریقے توں ڈھول مت بجاؤ جے بجانا ہی اے تو اس طرح توں بجاؤ کہ اس وچ تال توں تال نہ ملے۔مولانا دے بارے وچ چل رہی گفتگو دے اک موقع اُتے جناب ظفیر الدین صاحب عرف تیلی ظفیر نے کہیا کہ مولانا محرم دے موقع اُتے بجائے جانے والے ڈھول تے جھرنی نوں سخت ناپسند کردے سن، البتہ جدوں گااں دا کوئی اجتماعی معاملہ ہُندا سی تے لوگاں نوں اک جمع کرنے دی ضرورت پیش آندی، تو انھاں دے بتائے طریقے دے مطابق چھت اُتے چڑھ کر ڈھول بجایا جاندا، جس توں آنا فانا لوگ اک جگہ جمع ہوجایا کردے سن ۔
مولانا دی مخلی طبیعت دے باوجود بچےآں توں بے حد پیار کیتا کردے سن ۔ دسیا جاندا اے کہ جدوں مطالعہ گاہ وچ ہُندے جتھے آپ کسی غیر ضروری معاملہ دے تعلق توں کسی توں وی ملنا پسند نئيں کردے سن، لیکن کسی بچے اُتے نظر پڑجاندی، تو اسنوں پاس بلاکر بیٹھا لیندے سن تے فیر اسنوں کچھ سکھانے دی کوشش کردے۔
مولانا دی بیماری تے انتقال پرملال
[سودھو]آپ نوں آخری عمر وچ تن مرتبہ فالج دا حملہ ہويا۔ پہلی مرتبہ جسم دے مکمل آدھے حصہ اُتے حملہ کیتا، جس وچ آپ صحت یاب ہوگئے، فیر دوبارہ اسی طرح دا حملہ ہويا، اس وچ وی صحت یاب ہوگئے، لیکن تیسری مرتبہ دماغ اُتے حملہ ہويا، اس حملہ وچ آپ جاں بر نہ ہوسکے تے تے داعی اجل نوں لبیک کہہ دتا۔ اپنے آبائی قبرستان جہاز قطعہ وچ تدفین عمل وچ آئی۔ آپ دا انتقال جون 1976 ء وچ ہويا۔
مولانا دی ذات نابغہ روزگار ہستی سی
[سودھو]مولانا دی ذات گرامی اک نابغہ روزگار ہستی سی۔ علمی مرتبت بہت بلند سی ۔ دیہات وچ جتھے کتاباں دا وی کوئی معقول انتظام نئيں سی، اک نئيں؛ بلکہ کئی کئی مستند کتاباں لکھنا کسی کرامت توں کم نئيں ہوسکدا۔ اوہ مولانا حسین احمد مدنی نور اللہ مرقدہ دے دامن سلوک توں وابستہ سن، اس لئی تقویٰ و طہارت اُتے شبہ کرنا ناممکن اے۔ معاملہ دی صفائی، خوش اخلاقی تے نرم گوئی انہاں دی خاص شان سی جنہاں دی گواہی اج وی نوں دیکھنے تے جاننے والے دے رہے نيں۔ باطلانہ و جاہلانہ رسوم و رواج دی اصلاح دے لئی اوہ ہمیشہ پابہ جولاں رہندے سن تے وڈی حکمت عملی توں کم لیندے سن کہ لوگاں نوں برا وی نئيں لگدا سی تے مقصد وی حاصل ہوجاتاسی ۔ انہاں تمام خوبیاں دے باوجود، اہل ہنر تے اہل قدر لوگاں دے تعلق توں لوگاں دا جو بے قدری والا رویہ ہُندا اے، اوہ مولانا دے نال وی رہیا، تے ایہ کوئی اچنبھے دی گل نئيں اے۔ ایہ انسانی فطرت دا تسلسل اے۔ ایسا وڈے بڑاں دے نال ہُندا آیا اے ؛ لیکن تعجب اس گل اُتے اے کہ جتھے دنیا اہل قدر دے مرنے دے بعد انہاں دی اہلیت دا اعتراف کرنے اُتے مجبور ہُندی اے، اوتھے مولانا دے مرحوم ہونے دے بعد وی ناقدری کيتی گئی تے انہاں دے سارے کارناواں نوں فراموش کردتا گیا۔اس لئی قبل ازمرگ تے بعد از مرگ دونے دے مرثیہ دے لئی مولانا مرحوم ہی دے شعر پیش کیتا جاندا اے کہ ؎
تیرے ہنر کا کوئی نہیں قدر داں منیرؔ
شرمندہ ہوں میں اپنے کمالوں کے سامنے