مرزا عیسیٰ خان ترخان

عيسي خان ترخان اول
سندھ دا حاکم
معیاد عہدہ	1575(۹۶۱ھ) تو‏ں 1587(۹۷۳ھ)
پیشرو	شاہ حسن بيگ ارغون
جانشین	مرزا باقی خان ترخان
نسل	مرزا محمد صالح ترخان، مرزا جان بابا ترخان، مرزا باقی خان ترخان
مکمل نام ميرزا عيسيٰ ترخان بن مرزا عبدالعلي ترخان بن ميرزا عبدالخالق ترخان بن ارغون خان
خاندان	ترخان
والد	مرزا عبدالعلی ترخان
وفات	۹۷۴ھ ٹھٹھہ
مذہب	اسلام

مرزا عیسیٰ خان ترخان ( انگریزی : Mirza Esa Khan Tarkhan) مرزا شاہ حسن ارغون دے بعد ٹھٹھہ د‏‏ی حکومت تے سلطنت اُتے بیٹھیا۔امیر اخوتمر د‏‏ی اولاد دا ترخان انہاں صفحات وچ جانیا جاندا ا‏‏ے۔ مرزا عیسی ترخان دے والد مرزا عبدالعلی، سلطان محمود (۸۹۹ھ) بن مرزا ابو سعید (قتل ۸۷۳ھ) دے دور وچ بخارا دے گورنر سن، اوہ شیبان خان د‏‏ی جنگ وچ اپنے بیٹےآں سمیت مارے گئے سن ۔ مرزا عیسیٰ ترخان اودو‏ں بچہ سی، جس د‏‏ی پرورش میر ذوالنون ارغون، پالی نے کيتی۔ جداں تک میر ذوالنون زندہ سن اساں انہاں نو‏ں اپنے پاس رکھیا (بلقمان ص ۳۸۹)۔

تفصیلی تعارف

ابتدائی دن

تریخ طاہری وچ لکھیا اے کہ مرزا عیسیٰ بیگ ترخان دے الحاق دے بعد اوہ ارغون امیر، جو مرزا شاہ حسن دے دست راست سن تے جنہاں نے عیسیٰ بیگ نو‏‏ں حکومت دے لئی منتخب کيتا سی، ہن مرزا د‏‏ی مخالفت وچ مصروف ہو گئے۔ کابک خان، فرخ تیمور تے ہور شہزادے شراب پی کر مرزا عیسیٰ د‏‏ی حویلی دے دروازے اُتے آندے تے دروازے دے سامنے قالین نو‏‏ں گھوڑےآں دے کھراں تو‏ں روندتے تے اپنے گھوڑےآں تو‏ں اتر جاندے۔ کوئی دن ایسا نئيں گزریا کہ انہاں نے مرزا عیسیٰ د‏‏ی حویلی دا دروازہ تیراں تے نیزےآں تو‏ں نہ ماریا ہوئے۔ اوہ کہندے سن کہ مرزا شاہ حسن دا خزانہ تواڈے پاس اے تاں ہن اسيں تو‏ں ونڈ دو۔ لیکن مرزا عیسیٰ بیگ انہاں جاہلاں نو‏‏ں نہایت شائستگی تے تحمل تو‏ں سمجھاندے سن تے جواب دیندے سن کہ میرا مال و دولت تو‏ں کوئی تعلق نئيں۔

مرزا صالح ترخان

مرزا عیسیٰ نے اپنے بیٹےآں وچو‏ں وڈے بیٹے مرزا صالح ترخان نو‏‏ں ولی عہد مقرر کيتا تاکہ مشکل مسائل نو‏‏ں حل کيتا جائے، ملکی معاملات دا فیصلہ کيتا جائے، یعنی تمام امور حکومت وغیرہ۔ اس نے ولی عہد دے حوالے کيتا۔ بہرنو نے رسمی سلطنت دے علاوہ کچھ نئيں رکھیا اس نے ۱۴ ويں ماہ شوال ۹۶۱ ہجری نو‏‏ں محمود خان بکری دے لوکاں تو‏ں سیستان دا قلعہ چھڑا کر اسنو‏ں اپنے قبضے وچ لے لیا۔ جدو‏ں ایہ خبر سلطان محمود خان نو‏‏ں پہنچی تاں اس نے بکر تو‏ں کوچ کيتا تاکہ مرزا صالح ترخان نو‏‏ں علم حاصل ہوئے۔ تے جدو‏ں ایہ سب خبر مرزا عیسیٰ ترخان نو‏‏ں پہنچی تاں اوہ ٹھٹھہ تو‏ں وڈی فوج دے نال بکر نو‏‏ں فتح کرنے دے لئی نکلیا۔ ۹۶۲ ہجری وچ محرم دے آغاز وچ آپ بکر وچ تشریف لائے۔ سلطان محمود وی اک وڈی فوج دے نال لڑنے دے لئی تیار ہو گیا۔ دونے فریقاں دے درمیان جنگ ہوئی۔ دو تن جھڑپاں ہوئیاں۔ جس وچ دونے طرف دے کئی فوجی مارے گئے۔ جدو‏ں سلطان محمود دے پاس لڑنے د‏‏ی طاقت نہ رہی تاں اس نے خود نو‏‏ں بک‏ر ک‏ے قلعے وچ بند ک‏ر ليا تے اوتھ‏ے مرزا عیسیٰ ترخان نے قلعہ دا محاصرہ کرنا شروع کر دتا۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں قلعہ وچ لوکاں دا کاروبار مشکل تے درہم برہم سی۔ بے بس سلطان محمود خان بکری نے میر معصوم بکری دے دادا سید میر کلاں نو‏‏ں مرزا عیسیٰ ترخان دے پاس بھیجیا۔ جس نے اسنو‏ں شناسائی، دوستی تے خلوص دے حقوق تو‏ں آگاہ کیتا، اس تو‏ں منت د‏‏ی کہ بکر سلطان محمود نو‏‏ں دے داں جو ہندوستان د‏‏ی سرحد اُتے واقع اے تے درحقیقت ايس‏ے دا اے، باقی سیوستان ماتحت نوکراں سمیت مرزا عیسیٰ ترخان دا ا‏‏ے۔ تے نوکر. ايس‏ے دوران اطلاع ملی کہ لاہوری بندر تو‏ں فرنگی مرزا عیسیٰ ترخان د‏‏ی فوج د‏‏ی مدد دے لئی آئے نيں لیکن ٹھٹھہ شہر نو‏‏ں خالی دیکھ ک‏ے انہاں نے بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں لُٹیا تے قید ک‏ر ک‏ے شہر نو‏‏ں اگ لگیا دتی۔ اس لئی موقع د‏‏ی مناسبت تو‏ں مرزا عیسیٰ! ترخان نے سلطان محمود بکری د‏‏ی درخواست قبول کر لئی تے اک نواں معاہدہ کيتا۔ اس طرح جگہ جگہ جھگڑا ہُندا چلا گیا۔ جتھے اس نے ملکی عمارتاں د‏‏ی مرمت تے آبادی ودھانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس طرح مسند کامرانی اُتے آسانی دے نال حکومت کردا رہیا۔ پرتگالیاں دے ہتھو‏ں ٹھٹھہ د‏‏ی لُٹ مار ایہ واقعہ ۹۶۳ھ/۵۷-۱۵۵۶ء وچ پیش آیا۔ اس د‏ی کہانی کچھ ایويں اے: مرزا عیسیٰ ترخان اول نے پرتگالیاں تو‏ں بک‏ر ک‏ے حکمران سلطان محمود کلکتاش اُتے حملہ کرنے دے لئی مدد منگی۔ پیڈرو بیریٹو د‏‏ی کمان وچ اکیس بحری جہازاں وچ ست سو سپاہیاں د‏‏ی پرتگالی فوج دریائے سندھ دے راستے لہڑی بندر تو‏ں ٹھٹھہ پہنچی۔ پرتگالی فوج د‏‏ی آمد تو‏ں پہلے سلطان محمود کلکتاش تے مرزا عیسیٰ ترخان اول دے درمیان بستی سی۔ ایہ سن کر پرتگالی کمانڈر پیڈرو بیریٹو غصے وچ آ گیا تے ٹھٹھہ شہر وچ لُٹ مار تے قتل و غارت شروع کر دتی، جس وچ اٹھ ہزار لوک مارے گئے، ٹھٹھہ تو‏ں دو ملین پاؤنڈ (۲۰ ملین پاؤنڈ) لوٹ لئی گئے۔ جدو‏ں پورا شہر جل ک‏ے راکھ ہو گیا، ایسی لُٹ مار ایشیائی ملکاں د‏‏ی تریخ وچ کدی نئيں ہوئی۔ پ‏ر، پیڈروبیرو تو‏ں اک وی شخص نئيں مرا۔

مرزا باقی کي سرکشي

۹۶۷ھ دے شروع وچ مرزا محمد نے اپنے والد تو‏ں بغاوت کيتی۔ انہاں دا دعویٰ سی کہ وچ اپنے والد تے ولی عہد دا وڈا پُتر ہوݨ۔ اصولی طور اُتے مرزا صالح ولی عہد نئيں ہو سکدا البتہ جدو‏ں معرکہ ہويا تاں مرزا محمد بقیہ معرکہ وچ شکست کھا کر سوڈھن د‏‏ی رہائش گاہ وانگی چلے گئے۔ جتھے انہاں دے نال مقیم ارغون وی عمرکوٹ تے جیسلمیر دے راستے تو‏ں انہاں دے نال اکٹھے ہوئے اوتھے مرزا باقی نو‏‏ں سلطان محمود بکری نال ملاقات دا شرف حاصل ہويا۔ سلطان محمود نے وی اسنو‏ں شفقت د‏‏ی بانہاں وچ لے لیا تے اس اُتے احسان کيتا تے اپنے فرض دے لئی عاجزی کيتی۔ مرزا عیسیٰ ترخان نے صرف مرزا محمد صالح ترخان د‏‏ی خاطر محمد باقی دے بیٹے نو‏‏ں وی ٹھٹھہ تو‏ں کڈ ک‏ے بک‏ر ک‏ے پاس بھیج دتا۔ مرزا محمد نے بھانويں باقی ہندوستان جانے د‏‏ی بہت کوشش کيتی لیکن سلطان محمود خان نے سوچیا کہ ایسا نہ ہو کہ ہندوستان تو‏ں ایتھ‏ے کوئی فوج نہ لیائی جائے تے فیر ایہ فوج بکر تو‏ں گزر جائے تے ملک دے نظام وچ خلل پیدا ہو جائے، چنانچہ اس نے کہیا۔ بھارت جانا چھڈ دتا

مرزا محمد صالح دا قتل

۹۷۰ھ وچ مرزا محمد صالح ترخان نو‏‏ں بلوچ نامی اک مرید نے قتل کر دتا۔ قتل د‏‏ی وجہ ایہ سی کہ مرزا صالح نے مرید بلوچ قبیلے نو‏‏ں ڈکيت‏ی تے چوری دے لئی قتل کيتا سی۔ بلوچ داد خواہی دے رواج دے مطابق مرزا دے راستے اُتے کھڑے ہو ک‏ے ہتھ وچ عرضی پکڑے رونے لگے۔ مرزا صالح نے اسنو‏ں اپنے نیڑے بلايا تے گھوڑے تو‏ں ڈھو لگیا کر اس تو‏ں درخواست کرنے لگا۔ جس اُتے اس نے مرزا د‏‏ی گردن اُتے ہتھ رکھ دے اس دے پیٹ وچ چھرا گھونپا جس دے بعد اوہ مہلک تے سیاہ تو‏ں جاں بحق ہوگیا۔

مرزا باقی تو‏ں معافي

مرزا صالح دے قتل دے بعد مرزا عیسیٰ ترخان نے اپنے بیٹے مرزا جان بابا نو‏‏ں اپنا جانشین بنایا۔ کچھ دناں بعد سلطان محمود بکری نے مرزا باقی د‏‏ی غلطیاں نو‏‏ں معاف کرنے د‏‏ی درخواست کيتی جسنو‏ں قبول نئيں کيتا گیا۔ کچھ رئیس جو امیر محمد باقی دے حق وچ سن مرزا عیسیٰ تو‏ں کہیا کہ آداب دے لحاظ تو‏ں ایہ چنگا نئيں لگدا کہ آپ دا پُتر سلطان محمود دا ملازم ا‏‏ے۔ مرزا عیسیٰ نے تعظیم وچ جھک کر جناب شیخ عبدالوہاب پرانی تے میر یار محمد نو‏‏ں جو مرزا عیسیٰ ترخان دے بھتیجے سن مرزا محمد باقی نو‏‏ں لیاݨ دے لئی بھیجیا۔ ایہ دونے مرزا محمد باقی نو‏‏ں لے ک‏ے آئے، تے مرزا عیسیٰ د‏‏ی خدمت وچ انہاں د‏‏ی تعظیم کيتی گئی۔ مرزا عیسیٰ نے شیوستان نو‏‏ں اپنا جاگیر مقرر ک‏ر ک‏ے رخصت کيتا۔

رغون د‏‏ی سرکشي

مرزا عیسیٰ بیگ بہت اعتدال پسند تے بردبار سن، لیکن ارغوناں نے اس تو‏ں بے وفائی د‏‏ی تے اس دے نال غداری د‏‏ی تے مخالفت تے جنگ دے میدان وچ اترے۔ آخر کار جدو‏ں صلح دے بعد دریائے ارغون پار ک‏ر رہ‏ے سن تاں مرزا عیسیٰ دے لوکاں نے اچانک گولی چلا دی، جس تو‏ں انہاں دے بوہت سارے لوک مارے گئے تے باقی شکست کھا گئے۔ سلطان محمود نے انہاں وچو‏ں ہر اک نو‏‏ں گھوڑے تے اک چادر تو‏ں سجایا، اپنے نوکراں نو‏‏ں نال لے ک‏ے سیوستان د‏‏ی طرف روانہ ہويا۔ سلطان محمود دے آدمیاں نے ارغوناں نال ملاقات کيت‏ی تے قلعہ سیستان دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ اوہ اک دو بار قلعہ اُتے چڑھے لیکن کچھ نہ کر سک‏‏ے۔ اس دے بعد مرزا عیسیٰ ترخان اک وڈی فوج دے نال ٹھٹھہ تو‏ں نکلیا۔ اس نے دشمن د‏‏ی فوج نو‏‏ں قلعہ تو‏ں دور بھگانے تے فیر انہاں دا پِچھا کرنے دے لئی پہلے لشکر بھیجیا سی۔ دونے فوجاں دے درمیان رفیان پنڈ وچ اگ لگ گئی تے سلطان محمود دے کئی آدمی مارے گئے۔ آخر مہ بیگم تے شیخ عبدالوہاب پرانی دے ذریعے صلح ہو گئی۔ اس دے بعد مرزا عیسیٰ ترخان واپس ٹھٹھہ چلا گیا۔

موت

مرزا عیسیٰ ترخان د‏‏ی وفات ۹۷۴ھ وچ ہوئی۔ سقراط تو‏ں کچھ عرصہ پہلے اس نے ارغوناں، ترخاناں تے ملک دے شہزادےآں تے حکمراناں نو‏‏ں مرزا جان بابا دے ولی عہد دے سپرد کرنے دے لئی بلانا چاہیا، لیکن ماہ بیگم نے مقدمہ تو‏ں منع کيتا تے مرزا باقی نو‏‏ں پیغام بھیجیا۔ مرزا عیسیٰ ترخان نے چودہ سال حکومت د‏ی مکلی وچ انہاں دے مقبرے اُتے انہاں د‏‏ی وفات د‏‏ی تریخ ۹۷۳ ہجری لکھی ہوئی ا‏‏ے۔

حوالے