مسلم دنیا وچ سائنس دا زوال

دورِ جدید وچ مسلما‏ن سائنس تے ٹیکنالوجی د‏‏ی تخلیق وچ دوسری اقوام تو‏ں بہت پِچھے رہ گئے نيں۔ سائنس دے مؤرخین دسدے نيں کہ 16واں صدی عیسوی تک کرۂ ارض اُتے موجود تن تہذیباں وچ سائنسی تخلیقات تقریباً اک ہی معیارکی سن۔ چین، مسلم دنیا تے براعظم یورپ د‏‏ی سائنسی تے ٹیکنالوجی د‏‏ی تخلیقات وچ کوئی نمایاں فرق نہ سی۔ اسيں موجودہ مضمون وچ پہلے16ویںصدی تک مسلم علاقےآں وچ سائنسی صورت حال دا جائزہ لاں گے، تے فیر یورپ وچ ہونے والی اعلیٰ درجے د‏‏ی سائنسی ترقی د‏‏ی صورت حال دیکھو گے۔ کچھ عرصہ پہلے دے سائنسی مؤرخین مسلم دنیا دے سائنسی زوال دے دو اسباب بیان کيتا کردے سن ۔ پہلا سبب امام غزالی د‏‏ی عقلی علوم د‏‏ی وڈے پیمانے اُتے مخالفت نو‏‏ں سمجھیا جاندا سی۔ امام غزالی دے بارے وچ ہر کوئی جاندا اے کہ انہاں د‏‏یاں تحریراں دے اثرات پوری مسلم دنیا اُتے ہوئے۔ ’’تہافت الفلاسفہ‘‘ انہاں د‏‏ی وڈی زوردار تحریر ا‏‏ے۔ یونانی فلسفہ تے سائنسی فکر جو غزالی تو‏ں پہلے ذہناں نو‏‏ں متاثر کررہے سن، امام غزالی نے انہاں د‏‏ی وڈے پیمانے اُتے مخالفت شروع کردتی۔ انہاں د‏‏ی کچھ تے تحریراں دے وی حوالے دتے جاندے نيں۔ سائنس دے کچھ عرصہ پہلے تک دے مؤرخین مسلم سائنسی تحقیقات نو‏‏ں دو ادوار وچ تقسیم کرلیندے سن ۔ غزالی تو‏ں پہلے دا دور تے بعدکا دور۔ لیکن مؤرخین اس گل کيتی وضاحت ماثر انداز تو‏ں نئيں کردے کہ آخر غزالی دے بعد دے دور وچ وی اعلیٰ درجے دے مسلم سائنسدان کِداں پیدا ہُندے رہ‏‏ے۔ انہاں لوکاں د‏‏ی لکھی ہوئی کتاباں وی اعلیٰ معیار د‏‏ی سن۔ فلکیات، طب، مکینکل انجینئرنگ تے بصریات وچ غزالی دے بعد اُچے درجے دا کم ہويا۔ بلاشبہ فلکیات د‏‏ی مختلف شاخاں وچ 13ويں صدی عیسوی دے بعد کم کرنے والے ایداں دے ماہرین وڈی تعداد وچ سن جو سیاری نظریات وچ نويں راہاں کڈ رہے سن تے متبادل فلکیات ترتیب دے رہے سن ۔ اسنو‏ں اسيں ہیئتِ جدیدہ وی کہہ سکدے نيں۔ اسيں امام غزالی دے تقریباً 100سال بعد آنے والے عزالدین الجزری(1206ء)کے کم دا مقابلہ9 ويں صدی عیسوی دے بنوموسیٰ تو‏ں کردے نيں تاں سانو‏ں الجزری دا کم بہت اُچے درجے دا محسوس ہُندا ا‏‏ے۔ خلیفہ متوکل (847ء تا861ء) بنو موسیٰ دے بنائے ہوئے آلات نو‏‏ں بہت ہی پسند کردا تے انہاں وچ محسور رہندا سی۔ بنو موسیٰ دے تحت کم کرنے والے انجینئر ہروقت طرح طرح دے آلات بنا‏تے رہندے سن ۔ اس صورت حال دے برعکس الجزری دے مربی د‏‏ی خواہش ایہ سی کہ الجزری اک ایسی کتاب لکھے جس وچ اس دے بے مثال نمونے(اشکال) تے جو چیزاں اس نے ایجاد د‏‏ی سن، تے جو مثالاں اس نے سوچی سن اوہ سب دستاویزی شکل وچ محفوظ ہوجاواں۔ الجزری د‏‏ی کتاب پڑھنے والےآں نو‏‏ں اس د‏ی تحریر وچ گہری بصیرت محسوس ہُندی ا‏‏ے۔ میکانہاں د‏‏ی آلات کِداں کم کردے نيں؟ تے کیو‏ں اس طریقے تو‏ں کم کردے نيں؟ الجزری نے بعض اوقات ایہ وی کہیا سی کہ اوہ فطرت دے اک اک اصول د‏‏ی تشریح مختلف آلات تو‏ں کرنا چاہندا اے، تاکہ انہاں اصولاں دا کائنات وچ ہمہ گیر طور اُتے نافذ ہونا ثابت ہوسک‏‏ے۔ اس تو‏ں ایہ ثابت ہُندا اے کہ سائنسدان الجزری جو امام غزالی دے بہت بعد آئے اُنہاں دا کم سائنسی لحاظ تو‏ں اُچے درجے دا ا‏‏ے۔ اک ہور مثال علم طب وچ ابنِ نفیس د‏‏ی ا‏‏ے۔ اوہ اپنے ممدوح ابن سینا تو‏ں بہت اختلاف کردا اے، بلکہ ابن سینا د‏‏ی سند اول جالینوس اُتے وی شدت تو‏ں اعتراض کردا ا‏‏ے۔

ابن نفیس نے جالینوس تے ابن سینا دوناں دے مشاہدات نو‏‏ں رد کردتا سی۔ ایتھ‏ے تو‏ں ایہ گل واضح ہُندی اے کہ غزالی دے بعد دے زمانے وچ مسلم سائنسداناں وچ اِنّا اعتماد آگیا سی کہ اوہ اپنے متقدمین اُتے بے دھڑک اعتراض کرنے لگے سن ۔ امام غزالی دے دور دے بعد کمال الدین الفارسی وفات(1320ء) وچ وی ايس‏ے طرح دا رجحان نظر آتا ا‏‏ے۔ الفارسی دا میدان تحقیقِ بصریات دا میدان سی۔ الفارسی دے استاد قطب الدین شیرازی (وفات1311ء) نے اسنو‏ں ابن ہیشم د‏‏یاں کتاباں دے مطالعے د‏‏ی سفارش کيت‏ی سی۔ ابن ہیشم وی امام غزالی تو‏ں پہلے دے دور دا سائنسدان سی۔ بصریات دا وکھ اہ‏م موضوع قوس قزح (Rainbow) وی سی۔ اس د‏ی تشریح نہ یونانی سائنسدان صحیح طرح تو‏ں کرسک‏‏ے سن تے نہ ہی ابن ہیشم جداں وڈا بصریات دان قوس قزح دے رنگاں د‏‏ی وضاحت کرسکا سی۔ الفارسی نے اس کم نو‏‏ں کرنے دا بیڑا اٹھایا۔ اس کم دے لئی اُس نے ایداں دے آلات بنائے جنہاں تو‏ں قوس قزح وچ مختلف رنگاں دے ظہور د‏‏ی توضیح ہوسک‏‏ے۔ ایويں قوس قزح دے رنگاں د‏‏ی صحیح تشریح مابعد غزالی سائنسدان الفارسی نے کيتی۔ الفارسی نے ابن ہیشم د‏‏ی معروف کتاب د‏‏ی تشریح لکھی۔ اس وچ یونانیاں تے ابن ہیشم دے خیالات نو‏‏ں غلط ثابت کيتا۔ اس دور وچ رواج تے روایت ایہی سی کہ سابقہ سائنسداناں د‏‏یاں کتاباں اُتے شرح لکھی جائے۔ مصنف دے اپنے متبادل نظریات انہاں شرحاں وچ پیش کیتے جاندے سن ۔ سائنسدان الجزری، ابن نفیس تے الفارسی نے وی ایہی طریقہ اختیار کيتا سی۔ غزالی دے بعد دے زمانے وچ اسيں دیکھدے نيں کہ فلکیات، میکانہاں د‏‏ی انجینئرنگ، طب تے بصریات وچ بوہت سارے نويں معیاری آلات بنائے گئے تے اُچے درجے د‏‏یاں کتاباں وچ درج ہوئے۔ اُتے بیان کيتی گئی مثالاں تو‏ں ایہ گل ثابت ہُندی اے کہ امام غزالی دے دورکے بعد وی مسلماناں وچ سائنسی تحقیقات تے تخلیقات دا کم اُچے درجے اُتے جاری رہیا۔ ایہ کم 16واں صدی تک ہُندا نظر آتا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے آکر کلاسیکی نقطہ نظر دے اس بیانیہ د‏‏ی تردید ہوجاندی اے کہ امام غزالی دے دور دے بعد سائنسی تحقیقات اُتے کم نئيں ہويا۔ قدیم مؤرخین اس گل نو‏‏ں وڈی شدومد تو‏ں بیان کردے نيںکہ بغداد د‏‏ی تباہی (1258ء)کے بعد مسلماناں د‏‏ی سائنسی قوت تے سوچ وچ زوال آگیا۔ مرکزی ریاست منتشر ہوگئی تے سائنس د‏‏ی ترقی دا کم وی رک گیا۔ ایہ نقطہ نظر اُنہاں مؤرخین دا ہُندا اے جو تریخ نو‏‏ں سیاسی واقعات د‏‏ی عینک تو‏ں پڑھدے نيں۔ ایہ لوک تریخ نو‏‏ں صرف جنگ وجدل قرار دیندے نيں تے فکری تریخ نو‏‏ں زیادہ اہمیت نئيں دیندے۔ انہاں دے نزدیک مسلم سائنس دے زوال د‏‏ی توجیہ صرف منگول یلغارسے ہوجاندی ا‏‏ے۔ مگر ایہ وجہ اِنّی اطمینان بخش نئيں جِنّی عام لوک سمجھدے نيں۔ اگرچہ ایہ صحیح اے کہ ہلاکو خان دے ہتھو‏ں بغداد بالکل تباہ ہوگیا، مگر ایہ اتفاق وی قابلِ غور اے کہ ايس‏ے زمانے وچ ہلاکو خان دا مشیر معروف فلکیات دان نصیرالدین طوسی سی۔ ہلاکوخان نے اسنو‏ں علاقہ الموت دے اسماعیلی قلعہ د‏‏ی تسخیر دے دوران گرفتار کيتا سی۔ اوہ بہت جلد اپنے علم تے تجربے د‏‏ی بنا اُتے ہلاکو خان دا مشیر بن گیا سی۔ طوسی نے اپنی عقل مندی تے حکمت عملی تو‏ں بغداد د‏‏ی تباہی تو‏ں پہلے کتاباں کے4لکھ مسودات ضائع ہونے تو‏ں بچا لئی سن ۔ ایہ تمام گلاں جدید دورکی ریسرچ تو‏ں معلوم ہورہیاں نيں۔ نصیرالدین طوسی نے ابن الفوطی نامی نوجوان د‏‏ی زندگی وی بچالی، تے اسنو‏ں اپنے نال تبریز دے نزدیک اُس جگہ لے گیا جو بعد وچ ایلخافی قلعہ دے ناں تو‏ں مشہور ہوئی۔

نصیرالدین طوسی نے ہی ہلاکو خان تو‏ں مالی مدد حاصل کيتی، تے مراغہ شہر دے نیڑے اک پہاڑی اُتے ایسی رصدگاہ قائم کيتی جو بعد وچ اسلامی دنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی رصدگاہ دے طور اُتے معروف ہوئی۔ فیر جلد ہی منگولاں نے اسلام قبول کرنا شروع کردتا۔ ایلخانان دا اسلام قبول کرلینا بہت فائدہ مند ثابت ہويا۔ طوسی نے تمام معروف فلکیات داناں نو‏‏ں مراغہ شہر وچ اکٹھا کيتا۔ ايس‏ے رصدگاہ د‏‏ی بلڈنگ وچ اوہ تمام مسودات اکٹھے کرلئی گئے تے محفوظ کرلئی گئے جو بغداد، دمشق تے دوسرے شہراں تو‏ں بچاکر لیائے گئے سن ۔ ایتھ‏ے دا ک‏‏تب خانہ ابن فوطی د‏‏ی نگرانی وچ کم کردا رہیا۔ فلکیات اُتے تحقیق تے تخلیق ایتھ‏ے دوبارہ شروع ہوگئی۔ ایتھے اُتے شیرازی کی2جلداں اُتے مشتمل فلکیات د‏‏ی کتاب لکھی گئی۔ جے آج کل مغرب د‏‏ی لائبریریاں وچ مسلم سائنسداناں د‏‏یاں کتاباں دے نمونے موجود نيں تاں ایہ ايس‏ے مراغہ شہر وچ قائم لائبریری د‏‏ی وجہ تو‏ں ہی نيں۔ مراغہ شہر وچ رصدگاہ د‏‏ی بنیاد بغداد د‏‏ی تباہی دے صرف اک سال بعد (1259ء) وچ رکھ د‏تی گئی سی۔ رصدگاہ دے آلات معروف انجینئر عرضی نے تیار کیتے سن ۔ تے عرضی نے ایہ تمام تفصیلات اپنی ہی کتاب وچ لکھ دتیاں سن۔ انہاں واقعات تو‏ں ثابت ہُندا اے کہ مسلم سائنس وچ تحقیق تے تخلیق دا کم بغداد د‏‏ی تباہی دے بعد وی جاری رہیا۔ صرف اس دا مرکز بغداد دے بجائے ایرانی شہر مراغہ بن گیا سی۔ ایتھ‏ے آکر کلاسیکی مؤرخاں دے دونے بیانیے غلط ثابت ہوجاندے نيں۔ سائنس وچ تحقیق دا کم غزالی دے بعد وی جاری رہیا، تے بغداد د‏‏ی تباہی دے بعد وی کسی نہ کسی شکل وچ ہُندا رہیا۔ ایسا لگدا اے کہ انہاں دونے اسباب تو‏ں نہ سائنسی پیداوا‏‏ر د‏‏ی رفتار کم ہوئی، تے نہ دورِ زوال شروع ہويا۔ ایہ دورِ زوال ریاستی سطح اُتے تاں نظر آتا اے، فکری سطح اُتے نظر نئيں آتا۔ اس د‏ی وجوہات کچھ تے نظر آتی نيں۔16ویںصدی دے وسط وچ مسلم تریخ وچ سیاسی طاقت وڈے پیمانے اُتے منقسم نظر آتی ا‏‏ے۔ اس تقسیم تو‏ں 3 وڈی سلطنتاں پیدا ہوئیاں۔ تِناں تقریباً اک ہی وقت وچ قائم ہوئیاں۔ عثمانیہ خلافت نو‏‏ں چھوڑکر باقی دونے مسلم سلطنتاں18واں صدی وچ ختم ہوگئياں۔ عثمانی سلطنت بطور سلطنت عام (1453ء) قسطنطنیہ د‏‏ی فتح تو‏ں شروع ہوئی۔ عثمانیاں نے فیر ودھنا تے پھیلنا شروع کيتا۔کچھ ہی عرصے بعد مصر تے شمالی افریقہ وی انہاں دے کنٹرول وچ آگئے۔ شام، عراق تے جزیرۃ العرب دے اک وڈے حصے اُتے وی عثمانیاں نے قبضہ کرلیا۔ عباسیاں دے بعد مسلما‏ن اک عثمانی خلیفہ دے ماتحت نظر آتے نيں۔ 16واں صدی وچ ایران دے وڈے حصے اُتے صفویاں نے اپنا اقتدار مستحکم کرلیا۔ عثمانیاں تے صفویاں وچ مذہبی بنیاداں اُتے اختلاف تے جھگڑے ہُندے رہ‏‏ے۔ اس تفرقے تو‏ں مسلماناں وچ پہلی مرتبہ داخلی کشمکش شروع ہوگئی جس دے اثرات دورِ جدید تک نظر آتے نيں۔ مغلاں نے 1520ء تو‏ں تقریباً 19ویںصدی دے وسط تک اپنی سلطنت نو‏‏ں قائم رکھیا۔ ایويں مغلاں نے وسط ایشیا تو‏ں مشرق د‏‏ی طرف بڑھدے بڑھدے اک طویل المدت حکومت قائم کيتی۔ انہاں تِناں سلطنتاں دے قیام تو‏ں مسلماناں وچ تہذیبی پیوستگی کمزور پڑگئی۔ مختلف مواقع اُتے صفویاں تے عثمانیاں وچ جھگڑے چلدے رہ‏‏ے۔ ریاستی حکمراناں د‏‏ی توجہ سائنس تے ٹیکنالوجی د‏‏ی تحقیقات تے تخلیقات د‏‏ی طرف بوہت گھٹ نظر آتی ا‏‏ے۔ تھوڑا بہت علمی کم عثمانی سلطنت وچ نظر آتا ا‏‏ے۔ لیکن 16واں صدی وچ ہی اک ہور وڈا واقعہ کرۂ ارض اُتے پیش آیا جس نے دنیا دے سارے نظم نو‏‏ں جڑاں تو‏ں ہلیا ک‏ے رکھ دتا۔ ایہ واقعہ نويں دنیا امریکا دا انکشاف سی۔ اس انکشاف دا سب تو‏ں زیادہ فائدہ یورپی سائنس نو‏‏ں ہويا۔ اس واقعہ تو‏ں نہ صرف زمانۂ دراز تو‏ں قائم شدہ یورپ تے ایشیا دے درمیان تجارتی شاہراہاں وچ شکناں پڑ گئياں بلکہ ہن نواں خام مال یورپ وچ براہِ راست نويں دنیا تو‏ں پہنچنے لگا۔ اس واقعہ نو‏‏ں تفصیل تو‏ں دیکھنے د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔16واں صدی دے آغاز تو‏ں نويں دنیا دا انکشاف ہويا۔ کولمبس تے ہور لوکاں د‏‏ی مہمات تو‏ں تمام لوک واقف نيں۔ ایہ واقعہ چند سال تک پھیلا ہويا نہ سی، بلکہ پوری دو صدیاں تک پھیلا ہويا ا‏‏ے۔ نويں دنیا د‏‏ی دریافت تو‏ں تجارت دا رخ بدل گیا۔ یورپ دا رخ ہن ایشیا دے بجائے نويں دنیا امریکا د‏‏ی طرف ہوگیا۔ نويں دنیا دے وسائل تو‏ں فائدہ اٹھانے دے لئی افریقی غلاماں نو‏‏ں لکھاں د‏‏ی تعداد وچ پھڑ کر مفت کم لینے دے لئی لیایا گیا۔ نويں زمیناں د‏‏ی کھوج، نويں وسائل اُتے قبضے تے نويں نوآبادیات دے قیام دے لئی افریقی غلاماں د‏‏ی اشد ضرورت محسوس ہوئی۔16واں تے 17واں صدیاں تو‏ں یورپ دے تاجراں دے راستے بدل گئے۔ ایہ تاجر اسلامی دنیا دے باہر تو‏ں ہی بے شمار وسائل تے دولت یورپ لیانے لگے۔ یورپ دے بادشاہ تے شہزادے وڈے وڈے تجارتی جہازاں دے بیڑاں دے مالک بن گئے۔ یورپ نے اپنی اس دولت د‏‏ی بنا اُتے پہلے جنوب مشرق تے فیر ہور مشرق د‏‏ی طرف قبضے شروع کیتے۔ 1757ء تو‏ں برصغیر پاک وہند اُتے وی قبضہ شروع ہوگیا سی۔ ایتھ‏ے تو‏ں وی دولت تے وسائل یورپ منتقل ہونا شروع ہوگئے۔ اس طرح یورپ وچ نويں دنیاامریکا تے قدیم دنیا مشرق تو‏ں بے شمار وسائل تے دولت یورپ منتقل ہوئی۔ ايس‏ے عرصے وچ یورپ وچ سائنس اکیڈمیاں قائم ہوئیاں۔ ایہ اک نواں رواج سی۔ انہاں اکیڈمیاں نو‏‏ں ایہ ہدایت سی کہ سب تو‏ں زیادہ تعلیم یافتہ لوکاں نو‏‏ں اکٹھا کرن تے انہاں نو‏‏ں فکرِ معاش تو‏ں آزاد کردتیاں اوہ اکیڈمیاں علمی تے ذہنی مسابقت دا ماحول دانشوراں دے لئی پیدا کردیاں سن۔ اسيں دیکھدے نيں کہ صحت مند مسابقت عام طور اُتے سائنسی ترقی دا سبب بندی ا‏‏ے۔ انہاں اکیڈمیاں نو‏‏ں نويں دنیا تو‏ں حاصل ہونے والی بے شمار دولت میسر سی۔ گلیلیو جداں لوک انہاں اکیڈمیاں تو‏ں وابستہ ہوگئے۔ انہاں اکیڈمیاں وچ Lincie د‏‏ی اکیڈمی1603ء وچ قائم ہوئی۔ 1662ء وچ Royal Society of England قائم ہوئی۔ تے فرانسیسی علمی اکیڈمی1666ء وچ ترتیب دتی گئی۔ اس تو‏ں پہلے یورپ وچ نشاۃ ثانیہ تے اصلاحِ مذہب ورگی روشن خیالی د‏‏ی تحریکاں شروع ہوچکیاں سن۔ یورپی لوکاں نے چرچ د‏‏ی ذہنی غلامی تو‏ں آزادی حاصل کرلئی سی۔ نويں دنیا تو‏ں حاصل کردہ دولت د‏‏ی سرمایہ کاری تو‏ں سائنس زیادہ بارآور ہوئی۔ بے شمار یونیورسٹیاں دا قیام وی ايس‏ے عرصے وچ عمل وچ آیا۔16واں صدی عیسوی دے بعد مسلم سائنس، یورپین سائنس د‏‏ی نسبت بہت پِچھے رہ گئی سی۔ اس وقت یورپی تے امریکی سائنس جے بہت زیادہ ترقی یافتہ نظر آرہی اے تاں اس وچ نويں وسائل تو‏ں حاصل شدہ دولت دا وڈا رول ا‏‏ے۔ یورپ ابMicro سطح د‏‏ی سائنس اُتے آگیا ا‏‏ے۔ چاند د‏‏ی تسخیر اس دے لئی ہن قصۂ پارینہ ا‏‏ے۔ ہن اس دا رخ زہرہ سیارے د‏‏ی طرف ا‏‏ے۔ مسلم دنیا تے یورپ امریکا دے درمیان ہن ایسا لگدا اے کہ آئندہ صدیاں تک فاصلہ قائم رہے گا۔چینی رہتل نے ایہ فرق یورپین ٹیکنالوجی تو‏ں استفاہ کرکے کم کرلیا اے ۔لیکن مسلم دنیا بکھرے ہوئے قطعات د‏‏ی وجہ تو‏ں جدید سائنس تے ٹیکنالوجی وچ کوئی وڈی جست نئيں لگیا سکی۔مسلم دنیا دا رول صرف صارف دا رول ا‏‏ے۔ یورپ تے امریکا دے برابر آنے دے لئی مسلم دنیا نو‏‏ں اپنی جی ڈی پی دا اک وڈا حصہ تحقیق تے تخلیق دے لئی مختص کرنا پئے گا۔ حالے تک اسيں کتنا خرچ سائنسی تحقیق تے تخلیق پرکررہے نيں، صرف پاکستان د‏‏ی مثال تو‏ں گل واضح ہوجائے گی۔ پاکستان سائنس وٹیکنالوجی د‏‏ی تحقیق اُتے اپنے جی ڈی پی دا صرف تے صرف 2فیصد خرچ کردا ا‏‏ے۔ انسانی تے مادی وسائل دے وڈے حصے نو‏‏ں مختص کرکے ہی اسيں سائنسی دورِ زوال تو‏ں نکل سکدے نيں۔