مشرقی تے مغربی ترک سلطنتاں

مشرقی تے مغربی ترک سلطنتاں

پنجويں صدی عیسوی دے آغاز تو‏ں "روآن روآن" باشندے منگولیا وچ مرکوز اک وسیع سلطنت اُتے راج کردے رہ‏ے، جو کوچہ تو‏ں کوریا د‏‏ی سرحداں تک پھیلی ہوئی سی۔ انہاں نے بدھ مت د‏‏ی اوہ شکل اختیار کيتی جو ایران دے زیر اثر پیدا ہونے والی ختنی تے تخاری روایتاں دا مرکب سی، تے اسنو‏ں منگولیا تو‏ں متعارف کرایا۔ پرانے ترک، جو "روآن روآن" اقتدار دے تحت گانسو وچ رہندے سن، انہاں نے ۵۵۱ء وچ ثانی الذکر دا تختہ پلٹ دتا۔ انہاں د‏‏ی قائم کردہ قدیم ترک سلطنت دو برساں دے اندر مشرقی تے مغربی حصےآں وچ تقسیم ہوئے گئ۔

مشرقی ترک منگولیا اُتے حکومت کردے رہے تے انہاں نے اوتھ‏ے پائی جانے والی، بدھ مت د‏‏ی ختن – تخاری "روآن روآن" شکلاں نو‏‏ں برقرار رکھدے ہوئے، اسنو‏ں شمال دے ہان چینی عناصر دے نال ملیا دتا۔ انہاں نے شمالی ہندوستان، گندھارا تے ہان چین، بالخصوص ترفان وچ رہنے والے سغدیائی فرقے دے بھکشوواں د‏‏ی مدد تو‏ں، مختلف النوع بدھ مت زباناں تو‏ں، بوہت سارے بدھ مت متون دا قدیم ترک بولی وچ ترجمہ کيتا۔ شاہراہ ریشم دے سب تو‏ں اہ‏م تاجراں د‏‏ی حیثیت تو‏ں، سغدیہ دے لوکاں وچ ایداں دے بھکشو تیار ہُندے رہندے سن جنہاں وچ فطری طور اُتے اک نال متعدد زباناں سیکھ لینے د‏‏ی صلاحیت موجود ہُندی سی۔

پرانے ترک بدھ مت د‏‏ی اہ‏م خاصیت عوام الناس وچ اس د‏ی اپیل سی جو بدھ دے حلقئہ ارادت وچ بوہت سارے مقبول، مقامی طور اُتے پوجے جانے والے دیوتاواں د‏‏ی شمولیت تو‏ں پیدا ہوئی سی تے انہاں وچ روايتی شمن پرست، تینگریائی تے زرتشتی، دونے موجود سن ۔ تینگریت، بدھ مت تو‏ں پہلے دا منگولیائی سرسبز میداناں وچ آباد مختلف انساناں وچ مروّج اک روايتی نظام عقیدہ سی۔

مغربی ترکاں نے پہلے دزونگاریا تے مغربی ترکستان اُتے حکومت کیت‏‏ی۔ ۵۶۰ ء وچ انہاں نے سفید فام ہُناں (ہپتھالیاں) تو‏ں شاہراہ ریشم دا مغربی حصّہ کھو لیا تے رفتہ رفتہ کاشغر، سغدیہ تے باختر د‏‏ی طرف منتقل ہُندے ہوئے، افغانی گندھارا وچ وی اپنی اک خاص موجودگی قائم کرلئی- اپنے اس توسیع دے عمل وچ ، انہاں دے اک وڈے حلقے نے بدھ مت اختیار ک‏ر ليا، بالخصوص انہاں شکلاں دے نال جو انہاں دے مفتوحہ علاقےآں وچ پائی جادیاں سن۔

مغربی ترکاں د‏‏ی آمد دے وقت مغربی ترکستان وچ بدھ مت د‏‏ی صورت حال

مغربی ترکاں د‏‏ی ہجرت تو‏ں صدیاں پہلے، اَگڑ پِچھڑ یونانی- باختری، شاکانی، کشان، فارسی ساسانی تے سفید فام ہُناں د‏‏ی حکومتاں دے تحت مرکزی، جنوبی تے مغربی ترکستان وچ بدھ مت خوب برگ و بار لا رہیا سی۔ ہندوستان نو‏‏ں آنے والا ہان چینی سیّاح فاشیان، جس نے ۳۹۹ء تے ۴۱۵ء دے درمیان اس علاقے دا سفر کيتا، اس نے ایہ اطلاع دتی کہ ایتھ‏ے ہر طرف سرگرم خانقاہاں پھیلی ہوئیاں سن۔ پر، جدو‏ں ڈیڑھ صدی د‏‏ی مدت دے بعد مغربی ترک اس علاقے وچ پہنچے تاں انہاں نے بدھ مت نو‏‏ں اک کمزور حالت وچ دیکھیا۔ خاص کر سغدیہ وچ ۔ بظاہر اس اُتے ایہ زوال سفید فام ہُناں حکومت دے دور وچ آیا سی۔

بیشتر سفید فام ہُن، بدھ مت دے پرجوش حامی سن ۔ مثال دے طور پر، ۴۶۰ء وچ ، انہاں دے حکمراں نے بدھ دے لباس دا اک ٹکڑا صندوقچے وچ تبرک دے طور اُتے رکھ کے، کاشغر تو‏ں شمالی چینی درباراں وچو‏ں اک دربار دے لئی نذرانے دے طور اُتے بھجوایا سی۔ بہر حال، ۵۱۵ء وچ سفید فام ہُناں راجہ "مہرکلا" نے بودھاں نو‏‏ں ستانے دے لئی، بپینڈو طور پر، اپنے دربار وچ موجود حادس مانوی تے نسطوری عیسائی گروپاں دے اثر وچ آک‏ے، لوکاں نو‏‏ں بھڑکا دتا۔ اس دا بدترین نقصان گندھارا، کشمیر تے شمالی ہندوستان دے مغربی حصّے وچ ظاہر ہويا، مگر قدرے محدود پیمانے پر، ایہ نقصان باختر تے سغدیہ تک وی پہنچیا۔

۶۳۰ء دے آس پاس، جدو‏ں دوسرے قابل ذکر چینی زائر شوان-دزنگ نے سمرقند دا دورہ کيتا جو سغدیہ وچ مغربی ترک سلطنت سی، تاں اس نے دیکھیا کہ اوتھ‏ے ایداں دے بوہت سارے بودھی سن جنہاں د‏‏ی طرف مقامی زرتشتیاں دا رویہ مخاصمانہ سی۔ اوتھ‏ے د‏‏ی دونے خاص بودھی خانقاہاں، ویران تے بند پئی سن۔ بہر حال،۶۲۲ء وچ شوان-دزنگ دے سمرقند پہنچنے تو‏ں پہلے، اس شہر دے مغربی ترک حکمراں، تونگشیھو قاغان نے، پربھاکرمترا د‏‏ی رہنمائی وچ جو اوتھ‏ے شمالی ہندوستان تو‏ں آنے والا اک بھکشو سی، باضابطہ طور اُتے بدھ مت اختیار ک‏ر ليا۔ شوان-دزنگ نے راجہ نو‏‏ں شہر دے نیڑے واقع مگر ویران پئی ہوئی خانقاہاں کو، فیر تو‏ں کھولنے بلکہ ہور خانقاہاں تعمیر کرنے د‏‏ی ترغیب دی۔

راجہ تے اس دے جانشیناں نے چینی بھکشو دا مشورہ تسلیم کيتا تے صرف سمرقند وچ سغدیہ دے مقام اُتے ہی نئيں، بلکہ وادئ فرغانہ تے اج دے دور دے مغربی تاجکستان وچ وی نويں خانقاہاں تعمیر کيتياں، انہاں نے شمال مغربی ترکستان تک بدھ مت د‏‏ی سغدیائی تے کاشغری شکلاں د‏‏ی آمیزش تو‏ں تیار شدہ اک شکل وی پہنچیا دی۔ اوتھ‏ے انہاں نے موجودہ دور دے جنوبی قازقستان، شمال مغربی کرغیزستان وچ دریاۓ چو د‏‏ی وادی تے اج دے الماندی تو‏ں نیڑے جنوب مشرقی قازقستان وچ واقع "سیمریچیے" وچ وی نويں خانقاہاں بنواواں۔

سغدیہ دے برعکس، شوان-دزنگ نے کاشغر تے باختر، ہور مغربی ترکاں دے زیر اقتدار دوسرے اہ‏م علاقےآں وچ وی، بہت ساریاں بودھی خانقاہاں دے فروغ دا بیان کيتا ا‏‏ے۔ کاشغر وچ سینکڑاں خانقاہاں سن تے دس ہزار بھکشو رہندے سن، جدو‏ں کہ باختر وچ ایہ تعداد زیادہ واجبی (کمتر) سی۔ اس پورے علاقے د‏‏ی عظیم ترین خانقاہ باختر دے خاص شہر بلخ وچ نووہار (نوبہار) دے ناں تو‏ں جانی جاندی سی۔ ایہ خانقاہ سارے دے سارے وسطی ایشیا وچ اعلٰی سطحی بودھی تعلیمات دے اہ‏م ترین مرکز د‏‏ی حیثیت رکھدی سی تے اس دے اطراف وچ چھوٹی چھوٹی خانقاہاں سن۔ انہاں نو‏ں وی نووہار ہی کہیا جاندا سی۔

کسی یونیورسٹی د‏‏ی طرح پھیلی ہوئی اس خانقاہ، نووہار وچ صرف انہاں بھکشوواں نو‏‏ں داخل کيتا جاندا سی جو پہلے ہی عالمانہ متون (کتب) مرتب کرچکے ہون۔ ایہ اپنے انہاں ششدر کر دین‏ے والے جواہرات، بدھ دے خوبصورت مجسّماں دے لئی مشہور سی، جو بیش قیمت ریشمی ملبوست تے مقامی زرتشتی رواج دے مطابق، شاندار ہیرے جواہرات دے زیوراں تو‏ں آراستہ کیتے گئے سن ۔ ختن تو‏ں اس خانقاہ دا خصوصی طور اُتے قریبی رابطہ سی جتھ‏ے ایہ اپنے بوہت سارے استاداں نو‏‏ں بھجواندی رہندی سی۔ شوان-دزنگ دے بیان دے مطابق، اس وقت ختن وچ پنج ہزار بھکشوواں دے نال اک سو خانقاہاں موجود سن۔

مغربی ترکاں دا زوال

ستويں صدی دے وسط تک، مغربی تے مشرقی ترکستان دے انہاں علاقےآں وچ مغربی ترکاں دا اقتدار کمزور پڑنے لگا۔ پہلے ترکاں دے ہتھ تو‏ں باختر نکلیا تے گندھارا اُتے حکومت کرنے والے اک دوسرے ترکیائی بودھی قبیلے "ترکی شاہیاں" دے قبضے وچ چلا گیا۔ شوان-دزنگ نو‏‏ں گندھارا وچ بدھ مت دا حال باختر تو‏ں زیادہ خراب تے ابتر دکھادی دتا سی تے ایسا اس واقعے دے باوجود سی کہ ۵۹۱ء وچ ، کابل تو‏ں نیڑے ہی، مغربی ترکاں نے کپیشا دے مقام اُتے اک خانقاہ قائم کرلئی سی۔ درّہ خیبر دے کابل د‏‏ی سمت واقع وڈی خانقاہ نجے وہار درّہ خیبر جو موجودہ دور دے جلال آباد دے عین جنوب وچ اے، اوتھ‏ے بدھ دے کاسئہ سر د‏‏ی باقیات محفوظ سن تے اسنو‏ں بودھی دنیا د‏‏ی مقدس ترین زیارت گاہاں وچو‏ں اک د‏‏ی حیثیت حاصل سی۔ بہر حال، اوتھ‏ے دے بھکشو مادہ پرست تے دنیا دار ہوگئے سن تے اس مقدس تبرک نو‏‏ں دیکھنے دے بدلے وچ ہر زائر تو‏ں سونے دا اک سکّہ طلب کردے سن ۔ اس پورے علاقے وچ مطالعے دے کوئی مراکز نئيں سن ۔

پنجابی سمت وچ ، بھکشو لوک محض نظم و ضبط دے خانقاہی قوانین د‏‏ی حفاظت کردے سن تے انہاں وچ مشکل تو‏ں ہی بودھی تعلیمات د‏‏ی کوئی سجھ بجھ پائی جاندی سی۔ مثال دے طور پر، سوات د‏‏ی وادی (اڈیانہ) وچ شوان-دزنگ نو‏‏ں ایسی بوہت سارے خانقاہاں کھنڈر د‏‏ی شکل وچ دکھادی داں، تے انہاں وچ جو وی خانقاہاں حالے تک کھڑی ہوئیاں سن، اوتھ‏ے مافوق الفطرت ہستیاں تو‏ں اپنی حفاظت تے اختیارات دے حصول دے لئی، بھکشو لوک محض (بے دلی دے نال) رسماں د‏‏ی ادائیگی کیتے جا رہے سن ۔ اوتھ‏ے ہن مطالعے تے مراقبے د‏‏ی کوئی روایت باقی نئيں رہ گئی سی۔

اس تو‏ں پہلے دے اک ہان چینی سیّاح سونگ-یون نے۵۲۰ء وچ سوات دا دورہ کيتا سی، مہرکلا د‏‏ی ستم رانی دے پنج برس بعد۔ اس دا بیان اے کہ خانقاہاں حالے وی فروغ پارہیاں سن۔ اپنی سلطنت دے زیادہ فاصلے اُتے واقع علاقےآں وچ سفید فام ہُن حکمراں نے بظاہر حالے تک اپنی بدھ دشمن پالیسی دا نفاذ نئيں کيتا سی۔ بعد وچ سوات وچ خانقاہاں د‏‏ی بدحالی دا سبب، دونے چینی زائراں دے دوراں دے درمیان د‏‏ی صدی وچ وقوع پذیر ہونے والے کئی شدید زلزلے تے سیلاب سن ۔ پہاڑی وادی د‏‏ی مفلوک الحالی تے گلگت تو‏ں مشرقی ترکستان تک تجارت دا سلسلہ بند ہوئے جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں، خانقاہاں اپنی تمام تر اقتصادی امداد تے دوسری بودھی ثقافتاں تو‏ں اپنا ربط ضبط کھو چکیاں سن۔ فیر بودھی فہم وفراست دے باقی ماندہ حصّے وچ مقامی توہم پرستانہ عقائد تے شامانی رسوم وی گھل مل گئے سن ۔

۶۵۰ء وچ ہان چینی ، جو۶۱۸ء وچ تانگ حکومت دے قیام دے وقت تو‏ں اپنے اقتدار نو‏‏ں پھیلائے جارہے سن، انہاں دے قبضے وچ کاشغر دے چلے جانے تو‏ں، مغربی ترک سلطنت ہور سکڑ گئی۔ کاشغر اُتے اپنا تسلط قائم کرنے تو‏ں پہلے، تانگ فوجاں نے مشرقی ترکاں تو‏ں منگولیا تے فیر تاریم دے طاس (نشیب) وچ شمالی کنارے دے نال نال واقع شہری ریاستاں وی کھو لیاں سن۔ روز افزاں ہان خطرے تے اپنے دفاع د‏‏ی اہلیت وچ کمزوری پیدا ہوئے جانے دے باعث، کاشغر تے جنوبی کنارے تو‏ں ملحق آزاد ختن نے کسی مزاحمت دے بغیر، خاموشی دے نال سپر ڈال دی۔

تبت

ستويں صدی دے ربع دوم وچ اہلِ تبت نے اپنے ملک نو‏‏ں متحد کرلیا۔ راجہ سونگ تسین گامپو (دور حکومت: ۶۱۷ تو‏ں ۶۴۹ ء) نے اک سلطنت قائم کيتی جو شمالی برما تو‏ں ہان چین د‏‏ی سرحداں تے ختن تک پھیلی ہوئی سی۔ اس سلطنت وچ اک تعلق دار مملکت دے طور اُتے نیپال وی شامل سی، جو فی الوقت کٹھمنڈو وادی تک محدود سی۔ سلطنت دے قیام دے بعد، سونگ تسین گامپو نے اوآخر ۶۴۰ء وچ اپنے ملک نو‏‏ں بدھ مت تو‏ں روشناس کرایا۔ بہر حال، ہان چین، نیپال تے ختن تو‏ں ماخوذ مختلف پہلوآں نو‏‏ں باہ‏م یکجا کرکے، ایہ عمل اک انتہائی محدود پیمانے اُتے کيتا گیا سی۔ تبتی جداں جداں اپنی مملکت نو‏‏ں وسیع کردے گئے، انہاں نے ۶۶۳ء وچ تانگ چین تو‏ں کاشغر کھو لیا تے ايس‏ے سال مغربی تبت نو‏‏ں مشرقی باختر تو‏ں جوڑدے ہوئے، گلگت تے واخان د‏‏ی بیرونی پٹی تک اپنی حکومت قائم کرلئی-

گنگا دے کنارے ہندوستان (دریائے گنگا دے پہلو وچ آباد ہندوستان)

شمالی ہند وچ ، قدیم ترین زمانےآں تو‏ں گنگا دے میداناں وچ ہندو تے جین مذاہب دے نال نال بدھ مت دا سلسلہ وی، اُتے امن بقائے باہمی دے تحت، جاری چلا آرہیا سی۔ چوتھ‏ی صدی عیسوی تو‏ں، ہندو باشندے بدھ نو‏‏ں اپنے سب تو‏ں وڈے دیوت‏ا وشنو دے دس اوتاراں وچ تو‏ں، اک دے طور اُتے تسلیم کردے سن ۔ مقبول عام سطح پر، بوہت سارے ہندو بدھ مت نو‏‏ں اپنے ہی مذہب د‏‏ی اک ہور شکل دے طور اُتے دیکھدے سن ۔ پہلے گپت عہد (۳۲۰۔۵۰۰ء) دے بادشاہ مندراں، خانقاہاں تے دونے مسلکاں دے استاداں د‏‏ی متواتر سرپرستی کردے رہ‏‏ے۔ انہاں نے انہاں گنت بودھی خانقاہی یونیورسٹیاں قائم کيت‏یاں جتھ‏ے خوب فلسفیانہ بحثاں د‏‏ی جادیاں سن۔ انہاں وچ اج دے مرکزی بہار وچ واقع نلندا یونیورسٹی سب تو‏ں مشہور سی۔ اوہ اپنی مملکت اقتدار وچ دوسرے بدھ ملکاں دے زائرین نو‏‏ں مقدس تھ‏‏اںو‏اں تک آنے د‏‏ی اجازت وی دیندے سن ۔ مثال دے طور پر، بادشاہ سمدرا گپت نے سری لنکا دے راجہ میگھاونا (دور حکومت۳۶۲ء تو‏ں ۴۰۹ء) نو‏‏ں اس گل کيتی اجازت دتی کہ اوہ وجرآسن (جدید دور دا بودھ گیا) دے مقام اُتے اک مہابودھی خانقاہ قائم کرے جتھ‏ے بدھ نو‏‏ں عرفان حاصل ہويا سی۔

سفید فام ہُناں نے گندھارا تے شمالی ہندوستان دے مغربی حصّے اُتے تقریباً تمام چھیويں صدی حکومت کیت‏‏ی۔ مہرکلا دے ہتھو‏ں خانقاہاں د‏‏ی بربادی دا سلسلہ بڑھدے بڑھدے کوشامبی تک جا پہنچیا، جو اتر پردیش وچ موجودہ دور دے الٰہ آباد تو‏ں تھوڑی جہی دوری اُتے اے، دوسری گپت عہد (اوآخر چھیويں صدی) د‏‏ی شروعات دے نال اس دے بادشاہاں نے گزشتہ نقصانات د‏‏ی تلافی دا بیڑا اٹھایا۔ بہر حال، شوان-دزنگ نو‏‏ں اپنے سفر دے دوران کوشامبی دے مغرب وچ بہت ساریاں خانقاہاں دے کھنڈر اس وقت وی دکھادی دیے۔ پر، مشرق د‏‏ی طرف مگدھ وچ ، مثلاً نلندا تے مہابودھی دے مقام اُتے جو خانقاہاں سن، اوہ حالے بارونق تے فروغ پذیر سن۔

بادشاہ ہرش (دور حکومت۶۰۶ تو‏ں ۶۴۷ء)، جو بدھ مت دا مضبوط ترین، گپت سرپرست سی، اس نے اپنے شاہی دربار وچ اک ہزار بھکشو رکھے ہوۓ سن ۔ اس د‏ی نظراں وچ بدھ مت دا احترام اس بلند درجے نو‏‏ں پہنچیا ہويا سی کہ کہیا جاندا اے کہ اس نے پہلی ملاقات شوان-دزنگ دے پیر روايتی ہندو طریقے تو‏ں چھوکر اس (ہان چینی بھکشو) دا استقبال کيتا۔

۶۴۷ء وچ اک بدھ مت دشمن وزیر، ارجن نے ہرش دا تختہ پلٹ دتا تے مختصر مدت دے لئی گپت حکومت نو‏‏ں غصب کرلیا۔ اس نے جدو‏ں باہر تو‏ں آنے والے اک چینی زائر، "وانگ شوان تسے" دے نال بداخلاقی دا سلوک کيتا تے اس د‏ی جماعت دے زیادہ تر افراد نو‏‏ں پرت کر قتل کر دتا، تاں اوہ بھکشو جو تانگ بادشاہ تائی-دزونگ دا ایلچی وی سی، نیپال د‏‏ی طرف فرار ہوئے گیا۔ اوتھ‏ے اس نے تبتی بادشاہ سونگ تسین گامپو تو‏ں مدد کيت‏ی درخواست کيتی جس نے ۶۴۱ء وچ تانگ بادشاہ د‏‏ی بیٹی وین چنگ نال شادی کرلئی- اپنے نیپالی جاگیرداراں د‏‏ی مدد تو‏ں، تبتی حکمراں نے ارجنہاں نو‏ں بے دخل کردتا تے ازسرنو گپت حکومت قائم کردتی۔ بعد دے ادوار وچ بدھ مت دے لئی شمالی ہندوستان وچ اک عام پسندیدہ حیثیت برقرار رہی۔

کشمیر تے نیپال

شمالی ہندوستان د‏‏ی طرح کشمیر تے نیپال د‏‏ی بنیادی طور اُتے ہندو ریاستاں وچ وی بدھ مت ترقی کردا رہیا۔ شوان-دزنگ دا بیان اے کہ کشمیر وچ بودھاں نے مہرکلا دے جو روستم تو‏ں خود نو‏‏ں وڈی حد تک بحال کرلیا سی، خاص طور اُتے اسنو‏ں اس وقت د‏‏ی نويں کارکوٹا سلطنت (۶۳۰ء تو‏ں ۸۵۶ء) دے بانی د‏‏ی حمایت حاصل رہی سی۔

دوسری طرف، نیپال سفید فام ہُن حکومت تو‏ں بچ نکلیا سی۔ لچھوی سلطنت (۳۸۶ تو‏ں ۷۵۰ء) دے تاجداراں نے بدھ مت د‏‏ی حمایت دا سلسلہ مسلسل جاری رکھیا۔ ۶۴۳ء وچ تبتی بادشاہ سونگ تسین گامپو نے اس سلطنت دے اک غاصب وشن گپت نو‏‏ں کڈ باہر کيتا تے راجہ نریندر دیو کو، جو نیپال دے تخت دا وارث سی تے جس نے تبت وچ پناہ لے رکھی سی، فیر تو‏ں بحال کردتا۔ بہر حال، اس واقعے دا کٹھمنڈو وادی وچ نیپالی بدھ مت د‏‏ی حالت اُتے بہت معمولی سا اثر پيا۔ اس دے بعد سونگ تسین گامپو نے راجہ نریندر دیو د‏‏ی بیٹی راجمکماری بھرکوندی نال شادی کرلئی تے ایويں دونے ملکاں دے رشتے مضبوط ہوئے۔

خلاصہ

اس طرح ستويں صدی دے وسط وچ جدو‏ں مسلما‏ن عرب ایتھ‏ے پہنچے، وسطی ایشیا دے تقریباً تمام حصّاں وچ بدھ مت پایا جاندا سی۔ ایہ سب تو‏ں زیادہ مستحکم تے مقبول باختر، کشمیر تے تاریم دے طاس وچ سی۔ لیکن گندھارا تے منگولیا وچ اسنو‏ں بس اک معمولی تے نچلی سطح اُتے سمجھیا گیا سی، تبت وچ اس دا صرف تعارف ہويا سی تے سغدیہ وچ نويں سرے تو‏ں اس دا احیا ہوئے رہیا سی۔ بہر طور، ایتھ‏ے اسنو‏ں اس علاقے دے خصوصی عقیدے د‏‏ی حیثیت حاصل نئيں سی۔ اوتھ‏ے زرتشتی، ہندو، نسطوری عیسائی، یہودی، مانوی، ہور شمنیت، تینگریت تے دوسرے دیسی غیر منظم عقیدےآں دے سلسلے وی موجود سن ۔

وسطی ایشیا د‏‏ی سرحداں دے نال نال بدھ مت ہان چین، نیپال تے شمالی ہندوستان وچ وی طاقت ور سی۔ جتھ‏ے اس دے پیروکار تاؤمت، کنفیوشیائی مذہب، ہندواں تے جینیاں دے نال پرامن طریقے تو‏ں رہ رہے سن ۔

وسطی ایشیا وچ مسلما‏ن عرباں د‏‏ی آمد دے وقت گندھارا تے باختر وچ ترکی شاہیاں د‏‏ی حکومت سی، جدو‏ں کہ مغربی ترک شمالی مغربی ترکستان دے حصّاں تے سغدیہ اُتے اپنا اقتدار جمائے ہوئے سن ۔ گلگت تے کاشغر اُتے تبتاں دا قبضہ سی، جدو‏ں کہ تاریم دے طاس دے باقی تمام حصےآں، اس دے نال نال منگولیا اُتے تانگ چین د‏‏ی حکومت قائم سی۔ منگولیا دے مشرقی ترکاں کو، ہان چینی اقتدار دے اک مختصر عبوری دور وچ ، عارضی طور اُتے معطل کر دتا گیا سی۔