مغلیہ سلطنت دے سندھ وچ صوبیدار
ظہیرالدین محمد بابر (1483–1530) ہندوستان وچ مغل دور حکومت دا پہلا مغل بادشاہ گزریا اے۔ بابر نوں ہندوستان وچ قدم جمانے دے لئی وڈی جدوجہد کرنا پئی۔ اپنی سلطنت نوں وسیع کرنے دے لئی اس نے کئی علاقے فتح کیتے۔ جدوں بابر نے 1507ء وچ کابل وچ اپنی حکومت قائم کيتی تے قندھار نوں فتح کيتا تاں اس نے قندھار دے حکمران ، شاہ بیگ ارغون نوں سندھ دی طرف کوچ کرنے دا حکم دتا۔ شاہ بیگ ارغون نے 1520ء وچ سندھ وچ مغل سلطنت دی بنیاد رکھی۔1521ء وچ اس نے وفات پائی۔
اس دے بعد اس دا جاں نشین شاہ حسن سندھ دا حکم راں بن گیا۔ اس دے تعلقات بابر توں بہت ابہتر سن ۔1555 وچ شاہ حسن دی وفات دے بعد سندھ وچ مغل سلطنت دو حصےآں وچ تقسیم ہوگئی۔ ٹھٹھہ دی حکومت مرزا عیسیٰ بیگ ترخان دے حصے وچ آئی تے بکھر دی حکومت سبلطان محمود خان نوں ملی۔ مغل سلطنت دی اس تقسیم نے سندھ حکومت نوں کمزور کردتا۔ مغل حکومت وچ نصیر الدین محمد ہمایوں (1508–1556)کا دور حکومت بہت ہی انتشار کازمانہ سی۔ جلال الدین محمد اکبر دی تخت نشینی دے بعد اکبر نے وڈی ہی فہم و فراست تے اپنی سیاسی سجھ بجھ توں مغل سلطنت نوں بہتر طریقے توں سنبھالیا۔ پوری مغل تریخ وچ اکبر ورگا قابل حکمراں نئيں گزریا۔ آج وی مؤرخین اسنوں ’’مغل اعظم ‘‘کے لقب توں یادکردے نيں۔
اکبر نوں سیاسی اقدار حاصل کرنے تے حکومت نوں مستحکم کرنے وچ سخت مشکلات دا سامنا کرنا پيا۔ اس نے اپنی اندرونی طاقت نوں راجپوتاں توں مل کے مستحکم کيتا۔ اکبربادشاہ نے سیاسی طورپراپنے تعلقات راجپوتاں توں اس قدرآگے بڑھائے کہ اس نے انہاں وچ شادی بیاہ کرکے اپنی سلطنت نوں ہور مضبوط کرلیا سی۔ ہندوستان بھر وچ چھوٹی چھوٹی آزاد تے خودمختار ریاستاں جو مغل سلطنت دے اردگرد موجود سن، ، اکبر نے اک اک کرکے انہاں نوں وی فتح کرلیا سی۔ اس طرح مالی طور اُتے مغل سلطنت تے رعایا بہت خوش حال سی۔ ہندوستان وچ مغل سلطنت دی شہرت تے دولت دا سن کر وسط ایشیا تے ایران توں تجربہ کار تے ہنرمند ، دست کار، موسیقار،مصور، ادیب و شاعر تے مؤرخ، امراء تے علماء منتظمین ، تاجر ، تجربہ کار جرنیل و سپہ سالار وغیرہ ہندوستان دا رخ کرنے لگے۔ اوہ اپنے تجربات تے نويں طور طریقے وی نال لے کرآئے۔ اس وقت تعمیر و ترقی دی جانب گامزن مغل حکومت نوں ایداں دے افراد دی بہت سخت ضرورت سی، جس دی وجہ توں مغل سلطنت وچ علم و ادب، فنون تے تعمیری سرگرمیاں دا آغاز ہويا۔
اکبر نے نويں ریاستاں دی فتح دے بعد اوتھے مغل صوبیدار مقرر کرنے دا ارادہ کيتااور اس سلسلے وچ منصب داری نظام حکومت نوں 1575ء وچ شروع کيتا، جس سےفوجی تے انتظامی لحاظ توں سلطنت دا انتظام مضبوط تے بہتر ہويا، فیر 1580ء وچ اکبر نے انہاں وچ ہور اصلاحات کاں۔ اس نے صوبائی نظام اس طرح توں قائم کيتا کہ حکومت دا نظام بہتر طریقے توں رواں دواں رہے۔
مغلاں نے سندھ اُتے 1591ء توں اقتدار حاصل کيتا ۔ انہاں دا ایہ اقتدار 1738ء تک قائم رہیا۔ سندھ وچ مغلاں نے 147سال تک حکومت کيتی۔ مغل دور وچ سندھ دی سرکاری تے دفتری بولی فارسی سی۔ ابتداء وچ سندھ وچ مغلاں دا اقتدار ترخان حکم راناں دی موروثی جاگیر وچ رہیا لیکن 1612ء وچ مغل سلطنت دا حصہ بن گیا تے 1738ء تک ایتھے مغل صوبیدار پتے رہے۔ صوبیدار دا تقرر صوبےآں دی اہمیت نوں دیکھدے ہوئے کيتا جاندا سی۔ کتاب ’’تحفتہ الکرام‘‘ دے مصنف میر علی شیر قانع دے مطابق مغل صوبے داراں دی تعداد چالیس دسی اے۔ بوہت سارے صوبیدار اک توں زیادہ مرتبہ وی سندھ وچ تعینات ر اے۔ مشہور محقق ، پیر حسام الدین راشدی دے مطابق ن دی تعداد 64تک دسی گئی اے۔ اکثر وڈے صوبےآں وچ شہزادےآں تے اعلیٰ منصب داراں دا تقرر ہويا کردا سی۔
تھلے سندھ دے چند صوبیداراں دے نان درج کیتے جاندے نيں۔
- مرزارستم صفوی ،
- مرید خان،
- عطر خان،
- نواب اعظم خان،
- نواب دلبر خان تے
- نواب صادق خان وغیرہ وغیرہ۔
سندھ دے بوہت سارے صوبیداراں نوں علم و ادب توں گہری دلچسی رہی اے ۔ان وچ مہابت خان، سیف اللہ خان، نواب امیر ، انہاں، دلبر دل خان، میر لطف علی خان، حفیظ اللہ خان، ابو نصرت خان تے امیر الدین خان وغیرہ زشامل نيں۔
ان صوبیداراں نے ادیباں، شاعراں تے مؤرخین دی بہت ہمت افزائی دی تے ہر طرح توں انہاں دا خیال رکھیا تے انہاں دی پذیرائی وچ کوئی دقیقہ فروگزاشت نئيں کيتا۔اس دور دے معروف مؤرخین وچ سید محمد میر معصوم بکھری، فرید بکھری تے سید محمد طاہر نسائی دا ناں قابل ذکر اے۔
بوہت سارے صوبیداراں نے سندھ وچ محلات تے حویلیاں تعمیر کراواں۔ مذہبی عقیدت وچ مسیتاں تعمیر کرواواں۔ آج وی ٹھٹھہ دی ’’شاہ جہانی مسجد‘‘ مغل دور حکومت کیتی شان و شوکت دی یاد تازہ کردی اے۔ انہاں صوبیدار اں نے شہر اں دے تحفظ دے لئی وی اقدامات کیتے تے انہاں دی حفاظت دے لئی قلعے تے فصیلاں تعمیر کرواواں۔ اکثر عمارتاں امتداد زمانہ دا شکار ہوکے قصہ پارینہ بن چکيتیاں نيں، جو باقی رہ گئیاں نيں اوہ وی عدم توجایہی دے باعث خستہ حالت وچ نيں۔ محکمہ آثار قدیمہ تے حکومت انہاں نوں قومی ورثہ قرار دے کور انہاں نوں محفوظ کرسکدے نيں۔