مولوی وکیل احمد سکندرپوری
حضرت مولانا وکیل احمد سکندر پوری رحمۃ اللہ علیہ[سودھو]
--------اک عہد ساز شخصیت--------
1258ہجری، 1843ء۔۔۔۔۔1322ہجری، 1904ء
از قلم[سودھو]
محمد افضال حسین نقشبندی مجددی چوراہی، فیصل آباد
بسم اللہ الرحمٰن الرحیم۔
اللہ تعالیٰ نے اُمتِ محمدیہ علیٰ صاحبھا الصلوٰۃ والسلام دے علمائے کرام نوں ایہ شرف و اعزاز نصیب فرمایا اے کہ اوہ دین متین نوں عِلماً و عملاً ہر دَور وچ محفوظ رکھدے نيں تے فیر صحیح حالت وچ اگلی نسل تک پہنچاندے نيں۔
الحمدللہ! اج چودہ سو سال گزرنے دے بعد وی دین اپنی اصلی تے صحیح شکل وچ موجود اے، جداں کہ حضور نبی مکرم، شفیعِ معظمﷺ دے ظاہری زمانہئ اقدس وچ سی۔ جنہاں علماء و مشائخ دی ذواتِ قدسیہ تیرھواں (13) صدی ہجری دے لئی باعثِ صد افتخار رہیاں تے جنہاں دی علمی خدمات و قلمی فتوحات توں اک زمانہ فیض یاب ہويا تے ہو رہیا اے تے ہُندا رہے گا، اُنہاں وچ فقیہِ وقت، آبروئے قلم و قرطاس، جامعِ معقول و منقول، عمدۃ العلماء والفضلاء، شیخِ کامل، محققِ لبیب، ادیبِ اریب، حضرت علامہ مولانا حکیم وکیل احمد سکندر پوری (رحمۃ اللہ علیہ)کا ناں پوری آب و تاب دے نال سرِ لسٹ آندا اے۔ آپ رحمۃ اللہ علیہکا وجودِ مسعود خیر و برکت دا سبب سی۔ یقینا آپ دی شخصیت اِس لائق اے کہ آپ دے حالاتِ زندگی توں آگاہی حاصل کيتی جائے۔ آپ دی سوانح توں راہنمائی لی جائے تے آپ دے نقوشِ قدم نوں نشانِ راہ بنا کے زندگی دا سفر طے کيتا جائے۔آپ تیرھواں صدی ہجری تے انیہويں صدی عیسوی دے نابغہئ روزگار محقق، بالغ نظر مفتی، نامور عالمِ ربانی، باکمال شاعر، صوفی باصفا تے صاحبِ تصانیفِ کثیرہ سن ۔
ولادت[سودھو]
آپ دی ولادتِ باسعادت9 ذی الحجہ، 1258ہجری بمطابق 10جنوری، 1843ء نوں ہوئی۔آپ دے ہم عصر تذکرہ نگار (1)مولانا محمد ادریس نگرامی (المتوفی 1331 ہجری) (2) تے مولانا عبدالحی بن فخرالدین حسنی (المتوفی 1341 ہجری) لکھدے نيں؛
”ولادت آپ دی نويں ذی الحجہ 1258بارہ سو اٹھاون ہجری وچ بمقام موضع دلپت پورہ، ضلع سارن ہوئی۔“
موضع دلپت اِنہاں دناں اُتر پردیش دے مشرقی ضلعے دے سرحدی ضلع ”بلیا“ دا اک قصبہ اے۔
ناں ونسب[سودھو]
آپ دا نامِ نامی، اسمِ گرامی ”وکیل احمد“ اے۔ آپ دا سلسلہ نسب مرادِ رسول، خلیفہئ دوم، غیض المنافقین، سیّد المحدثین،مفتاح الاسلام، امیر المؤمنین، حضرت سیدنا عمرفاروق اعظم رضی اللہ عنہ تک واصل ہُندا اے ۔شجرہ نسب ایويں اے ؛ وکیل احمد سکندر پوری بن مولانا قلندر حسین بن محمد وسیم بن محمد عطاء بن محمد بزرگ۔۔ (3)۔
معروف قلم کار، مولانا محمد افروزقادری چڑیا کوٹی (4)لکھدے نيں کہ؛
”اگے چل کے آپ دا سلسلہ شیخِ سرہند، حضرت مجدد الف ثانی(رضی اللہ عنہ) دے جد اعلیٰ ناصر بن عبداللہ بن عمربن حفص بن عاصم بن عبداللہ توں ہُندا ہويا سیّدنا فاروق رضی اللہ عنہتک منتہی ہُندا اے ۔“
اس طرح آپ نسباً فاروقی، متوطناً سکندر پوری، مذہباً حنفی، مسلکاً سُنی تے مشرباً نقشبندی مجددی سن ۔
آباء و اجداد[سودھو]
آپ دے خاندان وچ نسلاً بعد نسل فضل و کمال منتقل ہُندا رہیا، آپ رحمۃ اللہ علیہ حضرت مولانا شیخ مظفر بلخی رحمۃ اللہ علیہ دی اولاد وچوں سن ۔ جداں کہ مولانا محمود احمد قادری رفاقتی(1)، مظفر پوریرحمۃ اللہ علیہ (اُستاذِ مدرسہ احسن المدارس قدیم، کانپور)نے لکھیا اے ؛
”حضرت مولانا مظفر بلخی، بلخ دے تارکِ سلطنت سلطان، تے اقلیمِ معرفتِ الٰہیہ دے شاہ حضرت مخدوم شرف الدین منیری قدس سرہٗ دے چمنستان دی بہار سن، بحکم پیر و مرشد، عدن تشریف لے گئے، اوتھے 3رمضان المبارک، 788ہجری وچ وفات پائی۔ ”بہارِ شرف“ فقرہئ تاریخِ وصال اے۔ تفصیل دے لئی ”مناقب الاصفیاء“، ”تاریخِ سلسلہئ فردوسیہ“، ”وسیلہئ شرف“ دیکھی جائے“۔
ماہر مجددیات، پروفیسر محمد اقبال مجددی (2)یاں لکھدے نيں؛ ”آپ دے اجداد وچ شیخ مبارک عدنی چشتی فاروقی (ف، 1016ہجری) نے ہندوستان آ کے قصبہ سکندر پور وچ قیام فرمایا،اوتھے آباد ہو گئے، انہاں دی ساری اولاد نے اوتھے بود و باش اختیار کر لئی، مولانا وکیل احمد نے ایتھے (سکندر پور) وچ پرورش پائی۔“
تحصیل علوم[سودھو]
آپرحمۃ اللہ علیہ نے سکندرپور وچ ہی تعلیم دا آغاز برادرِ بزرگ مولوی ولی الحسنین (رحمۃ اللہ علیہ) توں کيتا۔ ذکاوت و شرافت دے آثار عہدِ طفولیت ہی توں آپ دی پیشانی اُتے درخشاں سن ۔ جدوں شعور وچ ہور بالیدگی آئی تے طلبِ علم دی حقیقی اُمنگ جاگی تاں بارہ سال دی عمر وچ آپ نے شیرازِ ہند ”جونپور“ دا سفر اختیار کيتا۔ جتھے خانقاہِ رشیدیہ دے سجادہ نشین، حضرت شاہ غلام معین الدین رحمۃ اللہ علیہ (المتوفی،1307ہجری)، اس دے بعد بحرالعلوم، عالمِ ربانی، فاضلِ اکمل، حضرت علامہ مولانا شاہ محمد عبدالعلیم آسی سکندپوری رحمۃ اللہ علیہ(المتوفی 1335 ہجری)سے جو رشتے وچ آپ دے چچا زاد بھائی وی سن، دے زیرِ سایہ جونپور ہی دے ”مدرسہ منشی محمد امام بخش“ وچ وی زیر تعلیم رہے، کس استاد توں کيتا پڑھیا؟ اس دی تفصیل مولانا محمد ادریس نگرامی (المتوفی، 1331ہجری) (1)کے قلم توں ملاحظہ ہو؛
”ابتدائی کتاباں اپنے وڈے بھائی مولوی ولی الحسنین صاحب توں، کفایۃ المنتہی کافیہ شرح ملاقطبی، میر رشیدیہ حضرت شاہ غلام معین الدین چشتی جو نپوری توں، شرحِ رہتل، بدیع المیزان مولوی حکیم عبدالعلیم صاحب سکندر پوری توں،۔۔۔ شمس بازغہ مولانامفتی محمد یوسف صاحب لکھنوی توں، توضیح تلویح مولوی معین الدین صاحب مرحوم کڑوی توں پڑھ کر کمال حاصل فرمایا۔“
تکمیلِ درسِ نظامی[سودھو]
جونپور وچ سب توں زیادہ علمی استفادہ آپرحمۃ اللہ علیہ نے دُنیائے علم و فضل دی عبقری شخصیت، جامع العلوم، کانِ رُشد و ہدایت، منبعِ علم و عرفان دے لعل شب چراغ حضرت علامہ مولانا عبدالحلیم فرنگی محلّیرحمۃ اللہ علیہ(المتوفی، 1285ہجری) توں کيتا۔ چونکہ آپ نے انہاں دی عظمت و شہرت پہلے ہی توں سن رکھی سی، قسمت دی یاوری توں جدوں انہاں کادامنِ استفادہ ہتھ آیاتو فیر جم کر اکتسابِ فیض کيتا تے درسِ نظامی دی اکثر کتاباں دا درس آپ ہی توں لیا۔ 1276ہجری، انیس(19) سال دی عمر وچ درسِ نظامی دی تحصیل و تکمیل کيتی۔(1)
مولانا سکندر پوری دے لئی اعزازِ عظیم[سودھو]
مولانا وکیل احمد سکندرپوری رحمۃ اللہ علیہدے لئی ایہ کسی اعزازِ عظیم توں کم نئيں کہ جامع العلوم، حضرت علامہ مولانا عبدالحلیم فرنگی محلیرحمۃ اللہ علیہنے 1276ھ1859ء وچ رئیس المفسرین، استاذِ اورنگ زیب عالمگیر، حضرت مُلا احمد جیون امیٹھویرحمۃ اللہ علیہ(المتوفی 1130ھ 1717ء) دی اُصولِ فقہ اُتے متداول کتاب ”نور الانوار“ دا شہرہئ آفاق حاشیہ بنام”قمر الاقمار لنور الانوار فی شرح المنار“ آپ ہی دے لئی انہاں دی فراغت دے سال قلم بند فرمایا۔(2)
یہ حاشیہ اِنّا مقبول ہواکہ ہندو پاکستان دے متعدد مطابع توں چھپنے دے علاوہ عرب دُنیا مثلاً مصر تے بیروت توں وی طبع ہو چکيا اے ۔جامع العلوم، حضرت علامہ، مولانا عبدالحلیم فرنگی محلّی رحمۃ اللہ علیہ(3)خود لکھدے نيں؛عند قرأۃ الفطین الامجد المولوی، وکیل احمد من سکان السکندر فور صانھا اللہ عن الشرور ذٰلک الشرح علیّ و تردّد الیّ۔
علم الطب دی تحصیل[سودھو]
علم طب دی اہمیت و افادیت توں بھلا کون انکار کر سکدا اے، اس دَورِ جدید وچ بالعموم تے گزشتہ ادوار وچ بالخصوص علماء و مشائخ بہترین عالم و شیخ ہونے دے نال نال عمدہ طبیب وی ہويا کردے سن ۔ علماء و مشائخ ہور علومِ عقلیہ و نقلیہ وچ مہارت دے نال علومِ طبیہ وچ وی ماہر ہويا کردے سن ۔ مولانا وکیل احمد سکندر پوریرحمۃ اللہ علیہکو وی اس ”علم الطب“ دے نال گہرا شغف سی۔ آپ نے لکھنؤ وچ حکیم شیخ نور کریم دریا آبادی لکھنؤی توں علم طب و حکمت دی کتاباں پڑھیاں۔ جداں کہ آپ دے ہم عصر تذکرہ نگاراں نے لکھیا اے ؛ (1)
فیر آپ نے مطب حکیم حاجی محمد یعقوب حنفی لکھنوی دی خدمت وچ کیہ۔ (2)
اس علم وچ مہارت دے بعد آپ رحمۃ اللہ علیہنے جونپور وچ کچھ عرصہ مطب کیا، لیکن جلد ہی اسنوں ترک فرما دتا۔(3)
علمِ قانون دی تحصیل[سودھو]
آپرحمۃ اللہ علیہنے علم قانون دی تحصیل مولانا، شیخ سیّدانور علی لکھنوی صاحب توں فرمائی، ملاحظہ ہوئے۔(4)
استاداں کرام[سودھو]
مولانا وکیل احمد سکندر پوری رحمۃ اللہ علیہنے جنہاں اربابِ کمال توں مختلف علوم و فنون دی تحصیل دے لئی زانوئے تلمذ طے کیا، انہاں وچوں جنہاں استاداں کرام دے اسماء تذکرہ نگاراں نے لکھے نيں، اوہ ایہ نيں؛
(1)۔ جامع العلوم حضرت علامہ مولانا عبدالحلیم لکھنوی فرنگی محلّیرحمۃ اللہ علیہ (المتوفی 1285ھ، 1868ء)
(2)۔ حضرت علامہ مولانا مفتی محمد یوسف بن محمد اصغر لکھنوی رحمۃ اللہ علیہ(المتوفی 1282ھ، 1866ء)
(3)۔ حضرت علامہ مولانا ابوالخیر سیّد معین الدین کاظمی کڑوی رحمۃ اللہ علیہ (المتوفی1304ھ، 1886ء)
(4)۔ حضرت علامہ مولانا شاہ غلام معین الدین چشتی جونپوریرحمۃ اللہ علیہ(المتوفی 1307ھ، 1890ء)
(5)۔ عارف باللہ، حضرت علامہ مولانا شاہ عبدالعلیم آسیؔ سکندپوری رحمۃ اللہ علیہ (المتوفی 1335ھ، 1916ء) ایہ آپ دے چچا زاد بھائی وی نيں۔
(6)۔ حضرت مولانا ولی الحسنین رحمۃ اللہ علیہ (یہ آپ دے وڈے بھائی وی سن )۔
(7)۔ علامہ شیخ سید انور علی لکھنوی رحمۃ اللہ علیہ
(8)۔ شیخ حکیم نور کریم دریا آبادی لکھنوی رحمۃ اللہ علیہ
(9)۔ حضرت حکیم حاجی محمد یعقوب حنفی لکھنویرحمۃ اللہ علیہ
(10)۔ حضرت مولانا مفتی محمد یوسف فرنگی محلّی رحمۃ اللہ علیہ
(11)۔ حضرت مولوی رحمت اللہرحمۃ اللہ علیہ
(12)۔ حضرت مولانا محمد نعیم لکھنویرحمۃ اللہ علیہ
(13)۔ حضرت مولوی امام الدین لاہوریرحمۃ اللہ علیہ(1)
مقام و مرتبہ[سودھو]
آپ رحمۃ اللہ علیہ دے علم و فضل، مقام و مرتبہ تے مکانتِ علمی جداں اوصافِ حسنہ دا ذکر ِ خیر آپ دے تذکرہ نگاراں نے ایويں کيتا اے ؛
(1)۔ ابوالحسنات مولانا عبدالحئی لکھنویرحمۃ اللہ علیہ(المتوفی 1304ھ)
جامع العلوم، مولانا عبدالحلیم فرنگی محلّی رحمۃ اللہ علیہ(المتوفی 1285ھ)اپنے اس باکمال تے ہونہار شاگرد اُتے جی جان توں فدا سن ۔ معروف عالمِ دین و استاد زادہ ابوالحسنات مولانا عبدالحی لکھنویرحمۃ اللہ علیہ(المتوفی 1304ھ) دی گواہی دے مطابق مولانا سکندر پوری، مولانا عبدالحلیم فرنگی محلّی دے شاگرداں وچ سب توں بہتر، سب توں افضل پرکھ رکھنے والے تے علومِ نقلیہ وعقلیہ وچ جامع و باکمال سن ۔ (2)
(2)۔ مولانا محمد ادریس نگرامیرحمۃ اللہ علیہ (المتوفی 1331ھ)
ہم عصر تذکرہ نگار، مولانا ادریس نگرامیرحمۃ اللہ علیہ (المتوفی 1331ھ) آپرحمۃ اللہ علیہ دے بارے ایويں لکھدے نيں؛
”آپ دے ذہن ِ ثاقب و طبعِ رسا دی توصیف وچ دفترِ عظیم درکار اے، مؤلف (نگرامی) نے اکثر آپ دے تالیفات دیکھے، نہایت وسیع النظر و محقق نيں۔“(3)
(3)۔ مولانا عبدالحی بن فخر الدین حسنی (المتوفی 1341ھ)
مولانا سکندر پوریرحمۃ اللہ علیہکے دوسرے ہمعصر تذکرہ نویس، عبدالحی بن فخر الدین حسنی (المتوفی 1341ھ) نے ایويں لکھیا اے ؛
”الشیخ الفاضل وکیل احمد الحنفی السکندر پوری، أحد العلماء المشہورین۔۔۔۔ و کان مفرط الذکاء، سریع الادراک، قویّ الحفظ، شدید الرغبۃ الی المباحثۃ، کثیر النکیر علی اہل الحدیث۔“
شیخ، فاضل وکیل احمد حنفی سکندر پوری (رحمۃ اللہ علیہ)، آ پ اک مشہور عالمِ دین نيں۔۔۔ تے آپ بہت زیادہ ذہین و فطین، زُود فہم، عظیم قوتِ حافظہ دے مالک،مباحثہ وچ خوب دلچسپی رکھنے والے تے غیر مقلدین (وہابیہ) دا خوب ردّ و ابطال کر نے والے سن ۔“(1)
(4)۔ مولانا محمود احمد قادری رفاقتی مظفرپوریرحمۃ اللہ علیہ
مولانا محمود احمد قادری رفاقتی مظفر پوری رحمۃ اللہ علیہ(استاذ مدرسہ احسن المدارس قدیم، کانپور) نے ایويں لکھیا اے ؛”اپنے زمانہ دے صاحبِ تصنیف تے اکابر علمائے اہل سنت وچوں سن ۔ حضرت مولانا شاہ احمد رضا، فاضل بریلوی قدس سرہٗسے خاص تعلقات سن ۔“(2)
جونپور توں حیدرآباد دکن وچ قیام[سودھو]
آپ رحمۃ اللہ علیہنے جونپور وچ کچھ عرصہ مطب کیا، فیر جلد ہی اُسنوں ترک کر دتا تے 1283ہجری وچ حیدرآباد دکن چلے گئے۔ حُسنِ اتفاق توں آپ دے استاذِ گرامی جامع العلوم حضرت علامہ مولانا عبدالحلیم فرنگی محلّی رحمۃ اللہ علیہ انہاں دِناں اوتھے ”مدرسہ نظامیہ“ وچ فرائضِ تدریس و افتاء اُتے فائز سن ۔ آپ رحمۃ اللہ علیہنے حیدر آباد دکن وچ اپنے اُستاذِ گرامی دے پا س حاضری دتی تے اوتھے مقیم ہو گئے۔(1)
ملازمت[سودھو]
1283ھ،1866ء نوں جدوں آپ حیدرآباد دکن آکے مقیم ہوئے، انہاں دِناں نواب افضل الدولہ بہادر، دکن دے حکمران سن ۔ مولانا سکندر پوری رحمۃ اللہ علیہنے ڈپٹی کلکٹری دے عہدہ توں ملازمت دا آغاز کيتا تے عدالتِ عالیہ (ہائی کورٹ) دے جج دے منصب توں سبکدوش ہو کے وظیفہ یاب ہوئے۔(2)
مولانا محمد ادریس نگرامی (المتوفی 1331ھ) جنہاں دناں آپ دے حالات قلم بند فرما رہے سن، انہاں دناں آپ کس عہدہ اُتے فائز سن، ملاحظہ کرن؛
”آپ عرصہ تِیہہ سال توں ریاست حیدر آباد، دکن وچ عہدہ ہائے جلیلہ اُتے مامور نيں ِ فی الحال ناظم عدالت گلبرگہ و مجسٹریٹ درجہ اوّل نيں۔“(3)
”بعد وچ سرکار آصفیہ وچ صوبہ شرقی دے نائب مقرر ہوئے۔“(4)
آپ رحمۃ اللہ علیہقریباًتِیہہ(30) سال تک حیدر آباد دکن وچ مناصبِ جلیلہ اُتے فائز رہے۔
بیعت و اِرادت[سودھو]
بندہ طالب اے تے اللہ ربّ العزت مطلوب و مقصود، جدوں کہ پیر کامل طالب و مطلوب دے درمیان وسیلہ اے۔ اللہ تعالیٰ فرماندا اے ؛ وَابْتَغُوْا اِلَیْہِ الْوَسِیْلَۃَ۔ یعنی اللہ تعالیٰ تک رسائی حاصل کر نے دے لئی وسیلہ تلاش کرو۔ (پارہ 6، سورہ المائدہ، آیت؛ 35)
اور مفسرین نے صراحت فرمائی کہ وسیلہ توں مراد ایتھے پیر کامل اے۔ اک ہور جگہ قرآنِ پاک وچ انسان نوں اس دے مطلوب و مقصود یعنی ذاتِ حق عزّ وجل دی طرف ایويں دعوت دتی؛ اِلٰی رَبِّکَ مُنْتَھٰھا۔ یعنی تیرا آخری مقام اللہ تعالیٰ تک رسائی اے۔ (پارہ، 30، آیت 44، سورہ النٰزعٰت)
اللہ ربّ العزت تک رسائی دے لئی صرف منطقی تے عقلی استدلال کافی نئيں کیونجے خدا تعالیٰ دی ذات منطق تے عقل توں وراء الوراء اے۔ اسلام عقلی دلائل توں زیادہ مشاہدہ تے یقین دی قوت توں حقیقت تک لے جانا چاہندا اے تاکہ انسان دے دل تے رُوح دے اندر وجودِ باری تعالیٰ دا کامل احساس پیدا ہو جائے تے طالب، ذات و صفاتِ باری تعالیٰ وچ فناء ہو کے معرفت تے رضا دے مقامِ رفیع تک پہنچ جائے تے ظاہر اے کہ ایہ رستہ کسی کامل رہبر یا مرشد دے بغیر طے نئيں ہو سکدا۔
حضرت مولانا وکیل احمد سکندر پوری رحمۃ اللہ علیہکو بخوبی اس حقیقت دا ادراک سی۔چنانچہ آپ نے سلسلہ عالیہ نقشبندیہ مجددیہ وچ معروف بزرگ مولانا شاہ میر اشرف علی بن مولانا میر سلطان علی رحمۃ اللہ علیہما دے دستِ مبارک وچ ہتھ دتا تے بیعت ہو گئے۔
تصنیف و تالیف[سودھو]
مولانا سکندر پوری رحمۃ اللہ علیہکی پوری زندگی بہت ہی مصروفیت توں عبارت سی۔ مختلف محاذ اُتے آپ نے خدماتِ عظیمہ انجام دتیاں۔ اِنّی مصروفیت دے باوجود آپ نے تصنیف و تالیف دا شغل جو کہ علمائے کرام دا بنیادی فریضہ اے، ترک نہ کيتا تے منظوم و منثور اُردو، فارسی، عربی، تِناں زباناں وچ قریباً اک سو(100) کتاباں و رسالے دا گراں قدر تحفہ اپنے بعد علمی یادگار دے طور اُتے چھڈ کے راہی ئ ملکِ بقاء ہوئے۔
ہندوستان دی تریخ وچ اُنیسواں صدی جس قدر علمی و اعتقادی، سیاسی و تمدنی اتھل پتھل دا شکار رہی،اس دی مثال ملنی مشکل اے۔ ہر ذی شعور فرد تے ذمہ دار عالم اس اتھل پتھل توں متاثر ہويا تے اس نے اپنے متبعین دے پیر مضبوط کر نے دے لئی قوت و توانائی مہیا کيتی۔
مولانا سکندر پوری رحمۃ اللہ علیہجداں حساس دل و دماغ دا عالمِ ربانی وی انہاں حالات توں خاصا متاثر ہويا تے آپ دی صلاحیتاں دا اک وڈا حصہ تردیدی رسالے تصنیف کرنے دی نذر ہو گیا، جو بہر حال اُس دَور دی اک وڈی ضرورت سی۔ ايسے لئی آپ دی کتاباں و رسالے کثیر تعداد وچ ردّ و ابطال اُتے مشتمل نظر آندیاں نيں۔ اُتے اس دے علاوہ وی آپ نے بوہت سارے وقیع، حساس، اہم علمی و عرفانی تے تحقیقی و تنقیدی موضوعات اُتے قلم اُٹھایا، تے معلومات توں بھرپور شاہکار عنایت فرمائے۔آپ دی تصنیفات و تراجم، کتاباں و رسالے وچوں کچھ دے ناں ایہ نيں؛
(1)۔ آئینہ چینی ترجمہ تریخ یمینی (2) ابطال الاباطیل بر دالتاویل العلیل۔ (3)۔اخبارِ نحاۃ (4)۔ ادحاضات شرح ایماضات
(5)۔ ارشاد العنود اِلی طریق ادب عمل المولود
(6)۔ ارشاد المرغاد اِلی مسلک ِحجۃ اخبار الآحاد
(7)۔ازالۃ المحن عن اکسیرالبدن (8)۔ازدجار بجواب اشتہار
(9)۔اصباح الحق الصریح عن احکام المحدث و القبیح
(10)۔ اعتماد بخطاءِ اجتہاد (11)۔الیاقوت الاحمر شرح الفقہ الاکبر (12)۔ البصائر ترجمہ الاشباہ والنظائر (13)۔ تحقیق ہور در مسئلہ کفر و لعن یزید
(14)۔ تذکرہ اللبیب فیما یتعلق بالطب والطبیب
(15)۔ تشیید المبانی بالنکاح الثانی (16)۔ تقریر دل پذیر در حرمت خمر و خنزیر
(17)۔ تقویم الاسلام (18)۔ تنقیح البیان بجواز تعلیم کتابۃ النسوان
(19)۔حدالعرفان (20) تصحیح فتاوی علماء زمان بجواز تعلیم کتابۃ النسوان
(21) تنبیہہ مخالفین بجواب تفضیح مخالفین(22)۔ مثنوی خوان یغما
(23)۔دافع الوباء (24)۔دافع الشقاق عن اعجاز الانشقاق
(25)۔دستور العمل بتدبیر المنزل (26)۔دیوان حنفی
(27)۔رسالہئ اذان (28)۔رفادہ علی جرح العبادۃ
(29)۔زبدۃ التحریر (30)۔صیانۃ الایمان عن قلب الاطمینان
(31)۔فیصلہ عدالتِ شرعی (32)۔عمدۃ الکلام بجواز کلام الملوک ملوک الکلام
(33)۔الکلام المقبول فی اثبات اِسلام آباء الرسولﷺ (34)۔تبصرہ
(35)۔لذت الوصال (36)۔المجدد بجہات المجدد
(37)۔معیار الصرف (38)۔معین الطالبین لردّ المغالطین
(39)۔ مقدمہ مہر انور (40)۔مکاتبۃ
(41)۔ مہر انور ترجمہ فقہ اکبر (42)۔مناجات
(43)۔نصرۃ المجتہدین برد ہفوات غیر المقلدین
(44)۔نتیجہ در جوازِ عرس و چہلم و تیجہ (45)۔ناصح مشفق
(46)۔نقل مجلس (47)۔وسیلہئ جلیلہ
(48)۔نور العینین فی تفسیر ذی القرنین(49)۔ہدایا ترجمہ وصایا
(50)الیاقوندی فی الاقرابادین(51)یاقوت رمانی شرح تھانواں بدیع الزمان ہمدانی
(52)۔ مثنوی وہابی نامہ(1)
ان وچ متعدد کتاباں مطبوع نيں تے اہل علم و تحقیق دی محبوب و محمود بھی۔ علاوہ براں آپ نے شیخ الشیوخ، امام العارفین، قدوۃ الاخیار، زُبدۃ المقربین الابرار، قطب الاقطاب، مظہر تجلیاتِ اِلٰہی، مصدرِ برکاتِ نامتناہی، عامل سنت، دافعِ بدعت، حضور سیّدنا امامِ ربانی، مجدد الف ثانی شیخ احمدسرہندی نقشبندی رضی اللہ عنہکے دفاع وچ تن ضخیم تے معرکۃ الآراء کتاباں تصنیف فرماواں؛
(1)۔ ہدیہ مجددیہ
(2)۔ انوارِ احمدیہ
(3)۔ الکلام المنجی بردایرادات البرزنجی
ان وچ اوّل الذکر کتاب دا انتہائی سلیس تے بامحاورہ اُردو ترجمہ بدرالملت، بدرالمشائخ، یاد گارِ اسلاف، آبروئے چورا شریف حضرت قبلہ پیر سیّد بدرمسعود شاہ گیلانی مجددی دامت برکاتہم العالیہ نے فرمایا اے۔
وصالِ باکمال[سودھو]
آپرحمۃ اللہ علیہنے تقریباً چونسٹھ (64)سال دی عمر وچ 1322ھ 1904ء نوں حیدرآباد، دکن وچ انتقال فرمایا تے اوتھے آسودہئ خاک نيں۔ اللہ تعالیٰ آپ دی تربتِ انور اُتے رحمت و غفران دی بارشاں نازل فرمائے، آمین۔
خادمِ مسلکِ اہلسنت،[سودھو]
محمد افضال حسین نقشبندی مجددی چوراہی
(مدرس جامعہ سیدنا امامِ اعظم ابوحنیفہ سانگلہ ہل، ضلع ننکانہ)
12رجب المرجب1442ھ، 25فروری، 2021ء
بروزجمعرات، بوقت؛ 11:00بجے دن
حوالے[سودھو]
(1)ادریس نگرامی؛ تذکرہ علمائے حال (تطییب الاخوان بذکر علمائے الزمان)، حرف الواؤ، رقم الترجمۃ؛ 414، مولانا وکیل احمد صاحب سکندر پوری فاروقی، ص؛ 152، مطبوعہ پروگریسو بکس، اُردو بازار، لاہور۔
(2) (3)عبدالحی حسنی، نزہۃ الخواطر و بہجۃ المسامع والنواظر، رقم الترجمۃ؛ 543، المولوی وکیل احمد سکندرپوری، جلد8، ص؛ 1400، مطبوعہ دار ابن حزم، بیروت۔(4)افروز چڑیا کوٹی؛ علامہ حکیم وکیل احمد سکندر پوری احوال و آثار، مقالہ مشمولہ معرکہئ کربلا تے معاملہ یزید دی تحقیق، ناشر ادارہ فروغِ اسلام، چڑیا کوٹ، مؤ، یو۔ پی، انڈیا۔محمد اقبال مجددی، تذکرہئ علماء و مشائخِ پاکستان و ہند،جلد1،ص؛ 241، مطبوعہ پروگریسو بکس، اُردوبازار، لاہور۔
(1)محمود احمد قادری؛ تذکرہئ علمائے اہلسنت، ع، ص؛ 119(حاشیہ)، مطبوعہ سُنی دارالاشاعت علویہ رضویہ، ڈجکوٹ روڈ، فیصل آباد۔
(2)اقبال مجددی؛ تذکرہ علماء و مشائخِ پاکستان و ہند، جلد؛1، ص؛238، مطبوعہ پروگریسو بکس، اُردوبازار، لاہور۔
(1)ادریس نگرامی؛ تذکرہئ علمائے حال (تطییب الاخوان بذکر علمائے الزمان)، حرف الواو، رقم الترجمۃ،414، مولانا حکیم وکیل احمد صاحب سکندر پوری فاروقی، ص؛152مطبوعہ پروگریسو بکس، اُردو بازار، لاہور)
(1)عبدالحی حسنی، نزہۃ الخواطر و بہجۃ المسامع والنواظر، رقم الترجمۃ؛ 543، المولوی وکیل احمد سکندرپوری، جلد8، ص؛ 1400، مطبوعہ دار ابن حزم، بیروت۔محمود احمد قادری؛ تذکرہئ علمائے اہلسنت، ”و“۔ حضرت مولانا حکیم وکیل احمد سکندر پوری، ص؛256، مطبوعہ سُنی دارالاشاعت علویہ رضویہ، ڈجکوٹ روڈ، فیصل آباد۔
(2)محمود احمد قادری؛ تذکرہئ علمائے اہلسنت، ”و“۔ حضرت مولانا حکیم وکیل احمد سکندر پوری، ص؛256، مطبوعہ سُنی دارالاشاعت علویہ رضویہ، ڈجکوٹ روڈ، فیصل آباد۔
(3)عبدالحلیم فرنگی محلی، قمر الاقمار لنور الانوار فی شرح المنار، ص؛3مطبوعہ دارالکتب العلمیہ بیروت، لبنان۔
(1)ادریس نگرامی؛ تذکرہئ علمائے حال (خطیب الاخوان بذکر علمائے الزمان)، حرف الواو، رقم الترجمۃ،414، مولانا حکیم وکیل احمد صاحب سکندر پوری فاروقی، ص؛152مطبوعہ پروگریسو بکس، اُردو بازار، لاہور۔
عبدالحی حسنی، نزہۃ الخواطر و بہجۃ المسامع والنواظر، رقم الترجمۃ؛ 543، المولوی وکیل احمد سکندرپوری، جلد8، ص؛ 1400، مطبوعہ دار ابن حزم، بیروت۔
(2)ادریس نگرامی؛ تذکرہئ علمائے حال، ص؛152، 153،مطبوعہ پروگریسو بکس، اُردو بازار، لاہور۔ عبدالحی حسنی، نزہۃ الخواطر و بہجۃ المسامع والنواظر، رقم الترجمۃ؛ 543، المولوی وکیل احمد سکندرپوری، جلد8، ص؛ 1400، مطبوعہ دار ابن حزم، بیروت۔
(3)محمود احمد قادری؛ تذکرہئ علمائے اہلسنت، ص؛256، مطبوعہ سُنی دارالاشاعت علویہ رضویہ، ڈجکوٹ روڈ، فیصل آباد۔
(4)ادریس نگرامی؛ تذکرہئ علمائے حال، ص؛152، 153،مطبوعہ پروگریسو بکس، اُردو بازار، لاہور۔عبدالحی حسنی، نزہۃ الخواطر و بہجۃ المسامع والنواظر، رقم الترجمۃ؛ 543، المولوی وکیل احمد سکندرپوری، جلد8، ص؛ 1400، مطبوعہ دار ابن حزم، بیروت۔
(1)ادریس نگرامی؛ تذکرہئ علمائے حال، حرف الواو، رقم الترجمۃ،414، مولانا حکیم وکیل احمد صاحب سکندر پوری فاروقی، ص؛152، 153، مطبوعہ پروگریسو بکس، اُردو بازار، لاہور
(2)محمد رضا انصاری؛ اک ذہین مصنف، مقالہ مشمولہ نذر مقبول؛ ص؛ 7، بحوالہ تذکرہ علماء و مشائخِ پاکستان و ہند، جلد؛1، ص؛239، مطبوعہ پروگریسو بکس، اُردوبازار، لاہور۔
(3)ادریس نگرامی؛ تذکرہ علمائے حال (تطییب الاخوان بذکر علمائے الزمان)، حرف الواؤ، رقم الترجمۃ؛ 414، مولانا حکیم وکیل احمد صاحب سکندر پوری فاروقی، ص؛ 153، مطبوعہ پروگریسو بکس، اُردو بازار، لاہور۔
(1)عبدالحی حسنی، نزہۃ الخواطر و بہجۃ المسامع والنواظر، رقم الترجمۃ؛ 543، المولوی وکیل احمد سکندرپوری، جلد8، ص؛ 1400، مطبوعہ دار ابن حزم، بیروت۔
(2)محمود احمد قادری؛ تذکرہئ علمائے اہلسنت، ’و“ حضرت مولانا حکیم وکیل احمد سکندرپوری، ص؛256، 257، مطبوعہ سُنی دارالاشاعت علویہ رضویہ، ڈجکوٹ روڈ، فیصل آباد۔
(1)محمد رضا انصاری؛ اک ذہین مصنف، مقالہ مشمولہ نذر مقبول؛ ص؛ 7،6،بحوالہ تذکرہ علماء و مشائخِ پاکستان و ہند، جلد؛1، ص؛239، مطبوعہ پروگریسو بکس، اُردوبازار، لاہور۔
(2)امیر احمد فاروقی، مولانا وکیل احمد سکندر پوری، مقالہ مشمولہ بصائر، کراچی، جنوری 1967ء، ص؛ 58، بحوالہ تذکرہ علماء و مشائخِ پاکستان و ہند، جلد؛1، ص؛239، مطبوعہ پروگریسو بکس، اُردوبازار، لاہور۔
(3)ادریس نگرامی؛ تذکرہ علمائے حال، حرف الواؤ، رقم الترجمۃ؛ 414، مولانا وکیل احمد صاحب سکندر پوری فاروقی، ص؛ 153، مطبوعہ پروگریسو بکس، اُردو بازار، لاہور۔ (4)محمود احمد قادری؛ تذکرہئ علمائے اہلسنت، ”و“، حضرت مولانا حکیم وکیل احمد سکندر پوری، ص؛256، مطبوعہ سُنی دارالاشاعت علویہ رضویہ، ڈجکوٹ روڈ، فیصل آباد۔
(1)ادریس نگرامی؛ تذکرہ علمائے حال، حرف الواؤ، رقم الترجمۃ؛ 414، مولانا وکیل احمد صاحب سکندر پوری فاروقی، ص؛ 153، 154، مطبوعہ پروگریسو بکس، اُردو بازار، لاہور۔ عبدالحی حسنی، نزہۃ الخواطر و بہجۃ المسامع والنواظر، رقم الترجمۃ؛ 543، المولوی وکیل احمد سکندرپوری، جلد8، ص؛ 1400، مطبوعہ دار ابن حزم، بیروت۔