مَوݪی: نیکی دی علامت

پنجابی سبھیاچار دا اتہاس بہت پرانا اے ۔ اس دیاں جڑھاں مشرق آریہ دور تک پھیلیاں ہوئیاں ہن ۔ اس دھرتی ' توں باہری سبھیاچاراں دی آمد اتے اندرونی وچاردھاراواں دے دوند وچوں سکھ فکر نے جم لیا ۔ اس سبھیاچار نے کئی پرانے قدراں قیمتاں ، باہری کرم کانڈاں نوں نکار کے اک نویں فکر پیدا کیتی ۔ لوک نفسیات نے اس فکر نوں اپنایا پر نال نال اچیت طور ' تے پرانیاں تہذیبی پرمپراواں نوں وی اپنے ورثے نال جوڑی رکھیا ۔ مولی ، جس دی سکھ سبھیاچار وچ کوئی اہمیت نہیں ، پر ویدک رہتل نال اسدا گوڑا تعلق ہون کرکے پنجابی لوک - نفسیات نے اس دی سدیوی ہوند نوں قائم رکھیا اے ۔ پنجابی لوک سبھیاچار دا کوئی وی اہم تے شبھ کم ملی توں بناں ادھورا سمجھیا جاندا اے ۔

مولی ، جس نوں کھنمنی جاں منگل - سوتر وی کہندے ہن ، اک اجیہا مقدس دھاگہ اے ، جو چنگی بھاونا نال بنھیا جاندا اے ۔ لوک یعقین اے کہ ایہہ مقدس دھاگہ ، جتھے انسان نوں چنگے کم کرن لئی متأثر کردا اے ، اتھے ایہہ دھاگہ بدروحاں توں وی رکھیا کردا اے ۔ مولی دا شبدی مطلب سکھر ، چوٹی ، جڑا وی اے ۔ شروع شروع وچ اس مقدس دھاگے نوں جڈے نال بنھیا جاندا سی ۔ لوک متّ اے کہ ایہہ دھاگہ سہاگ دی لمی عمر دی کامنا دا پرتیک اے ۔ جڈے جاں بودی نال بنھن کارن اس نوں میلی کیہا جان لگا ۔ سنسکرت بولی وچ اس لئی کالاپاکا ( kalapaka ) اتے ہندی وچ کلاوا شبد دی ورتوں کیتی جاندی اے ۔ کلاوا سوجھ دا اک خاص لچھا اے ، جو ٹیکنے ( اٹیرن ) اتے لپیٹیا جاندا اے ۔ اسدا سوتر رکتپیت رہندا اے ۔ اس نوں منگل کماں ویلے ہتھ اتے گھڑے اپر لپیٹیا جاندا اے ۔ کئی تھاواں اپر اس نوں اٹا وی کیہا جاندا اے ۔ جنیؤُ ، منگل - سوتر ، مولی ایہہ سارے مقدس دھاگے ہن ۔ شروع شروع وچ ایہہ شبد سمانارتھاں وچ ورتے جاندے رہے ہن ۔ ویلے دے نال نال ایہناں دے معنےآں وچ وی تبدیلی آیا اے ۔ اج - کلھ ایہہ سارے شبد وکھرے وکھرے معنےآں دے دھارنی ہن ۔

جنیؤُ دا مول ناں یگوپویت اے ۔ اس توں مطلب اے یگّ دے اوسر تے اپروں لپیٹیا ہویا وستر ۔ اس نوں حاصل کرن نال یگّ دی اہلیت دا اختیار حاصل ہندا سی ۔ ویلے دے بیتن نال اسدا مطلب ‘ مقدس سوتر ' ہو گیا ۔ یگوپویت عام طور ' تے تن طرحاں دا ہندا اے ۔  مطابق براہمن لئی روں ( کپاہ ) دا ، کشتری لئی سن دا اتے ویش لئی ان دا ۔ کئی وار سارے ورگ دے لوکاں لئی کپاہ دا جنیؤُ وی ورت لیا جاندا سی ۔ ایہہ کھبے موڈھے توں سجی وکھی تک لٹکایا جاندا اے ۔ یگوپویت وچ تن سوتر ہندے ہن ، جس وچ ہریک سوتر وچ نوں دھاگے ( تنتو ) ہندے ہن ، جو بھلی بھانت وٹے جاں ماجے ہوئے رہندے ہن ۔ ‘ دیول ' نے نوں تنتوآں دے ناں نوں دیوتیاں جویں اوانکار ، آگنی ، ناگ ، سوم ، پتر ، پرجاپتِ ، وایو ، سورج ، وشنوں ، دیوَ ' آدی ' تے رکھے ہن ۔ مدھ یگ تک پہنچدے پہنچدے یگوپویت نال متعلق مقدس بھاونا ختم ہو گئی اتے ایہہ سنسکار اک رسم جاں روڑھی بن کے رہِ گیا ۔ اس لئی گرو نانک صاحب نے اس روڑھی دا تیاگ کرکے اسدی حقیقی بھاونا نوں سمجھن دا نصیحت دتا ۔

دئیا کپاہ سنتوکھُ سوتُ جتُ گنڈھی ستُ وٹُ ۔۔ ایہہ جنیؤُ جی کا حئی ت پاڈے گھتُ ۔۔

( سری گرو گرنتھ صاحب ، پنہ ۴۷۱)

ہندو سبھیاچار وچ اج وی جنیؤُ پاؤن دی روایت پرچلت اے ، پر اسدا سروپ بدل گیا اے ۔ ایہہ جنیؤُ عام طور ' تے چٹے رنگ دا ہندا اے ۔ اشبھ کماں ' تے چٹے رنگ دا جنیؤُ پایا جاندا اے ، کیونکہ جوتش مطابق چٹے رنگ دا تعلق چندرما نال ہون کرکے ایہہ امن دا پرتیک منیا گیا اے ۔ کپاہ توں بنیا چٹا سوتر دھپّ وچ رہِ کے جلدی پیلا پے جاندا اے اتے پیلا ہو کے ایہہ جلدی نال ہو جاندا اے ۔

مولی دی ورتوں شبھ کماں ویلے ہون کرکے اس نوں منگل - سوتر وی کیہا جاندا اے ۔ منگل - سوتر دو شبداں منگل + سوتر توں بنیا اے ۔ مہان کوش مطابق منگل دا مطلب انند ، خوشی اتے میلہ اے ۔

منگل ، جسدا مطلب خوشی اے ، دا تعلق منگل سیارہ نال وی اے ۔ اس سیارہ دی اتپتی متعلق کئی متھ کہانیاں ملدیاں ہن ۔ برہم ویورت پران مطابق ایہہ وشنوں نے اپنے ویرج ولوں پرتھوی دے حمل توں پیدا کیتا سی ۔ پدم پران مطابق منگل دی اتپتی وشنوں دے پسینے توں ہوئی منی گئی اے ۔ وامن پران مطابق منگل شو دے مونہہ وچوں ڈگی بکّ وچ جنمیا سی ۔ پرتھوی دے اس پتر منگل سیارہ ، جس توں منگلوار دا ناں رکھیا اے ، دا رنگ لال اے ۔ لال رنگ شوخ تے اتیجنا دا پرتیک ہون کرکے شبھ منیا گیا اے ۔ گربانی وچ لال رنگ علم دی اچی حالت دا انٹیکجوئل اے ۔ ایہہ رنگ ویاہ دیاں ریتاں تے دنپتی جیون وچ خاص مطلب رکھدا اے ۔ سہاگناں دے تلک اتے سندھور دا رنگ لال اے ۔ متھے ' تے لگے لال تلک نوں منگل دا تمثیلی منیا گیا اے ۔

ٹیکا سو چنڈ کے بھال میں دینے مانہُ چند کے منڈل مو سبھ

منگل آن پرویسہِ کینو ۔

(لوک گیت )

درگا دا مکھ چندرما اتے لال ٹکا منگل اے ۔ لال رنگ محبت ، ساہس اتے درڑتا دا پرتیک اے ۔

سوتر دا مطلب دھاگہ ، جنیؤُ جاں سوت اے ۔ اسدا اک مطلب پرسوت وی اے ۔ سوتر سنسکرت شبد کپاہ دے کھڑن توں بعد دو پڑاواں وچ وکسیا رپ اے ۔ کپاہ دے بیجاں وچ نسل کشی دی طاقت اے ۔ کپاہ نوں سارے ریشیاں دا راجا منیا گیا اے ۔ سوتر دا مطلب درب گھاہ توں وی اے شروع وچ اس درب گھاہ نوں سوتر دے روپ وچ تیل تے ہلدی وچ بھیوں کے دلہن دی کھبی تے دلہے دی سجی وینی اتے بنھ دتا جاندا سی منگل - سوتر گھاہ توں بنے دھاگے دا ہی اک روپ اے ۔ جس نوں رنگ دین لئی ہلدی ( سنسکرت بولی وچ اس نوں منگلا کیہا جاندا اے ) وچ ڈبّ لیا جاندا سی ۔ اس طرحاں اس منگل - سوتر دی پرتھا ویدک دور توں ہی پرچلت اے ۔ اج - کلھ منگل - سوتر دے مطلب سہاگناں دے گل وچ پاؤن والے گہنے تک محدود ہو گئے ہن ۔ ایہہ منگل - سوتر سونے دی تار وچ دورے موتی اتے سونے دی ٹکی پرو کے بنایا جاندا اے ۔ مہاں لکشمی دے ورت ویلے سہاگناں گل وچ پیلے رنگ دے دھاگے پاؤنا شبھ کم مندیاں ہن ۔ پیلے رنگ دا تعلق برہسپتی سیارہ نال اے ۔ برہسپتی دیوتیاں دا پہت اے ، کیونکہ ایہہ لوکاں دیاں آہوتیاں نوں دیوتیاں تک پہنچاؤندا اے اس دے رتھّ نوں اٹھ پیلے گھوڑے کھچدے ہن ۔ اس لئی لوک جمعرات والے دن برہسپتی دا ورت رکھ کے پیلے کپڑے حاصل کرکے پیلے رنگ دیاں وستواں نال ورت رکھدے ہن ۔ ایہہ سیارہ بدھی نال تعلق رکھدا اے ۔

مولی اک اجیہا دھاگہ اے ، جو عام طور ' تے لال اتے چٹا جاں لال اتے پیلے رنگ دا ہندا اے ۔ لال رنگ منگل دا پرتیک ہون کرکے شبھ ہندا اے ، اتھے پیلا رنگ برہسپتی دا چنہ اے ۔ چٹا رنگ چندرما دا پرتیک اے ۔ ہندو جوتش مطابق لال ، پیلے اتے چٹے رنگ دا جوڑ سبھ توں ودھیا منیا اے اتے کسے وی شبھ کم ویلے ایہناں تناں دی ورتوں کیتی جاندی اے ۔ منگل ، برہسپتی اتے سیم ( چندرما ) تنوں سیارہ شبھ منے گئے ہن ۔ ملی وچ ورتے جاندے دھاگیاں دے رنگ پرائمری ہن ۔جس انسان دے مولی بنہی جاندی اے ، اوہ انسان اس ویلے انسان خاص ہندا اے ۔

اک متھ کہانی مطابق مولی اصل وچ وستر دا ہی روپ اے ۔ پرانے زمانے وچ لوک گھر آئے مہمان دا ستکار کردے سن ۔ اسنوں وداع کرن ویلے اس دے متھے ' تے لال تلک اتے سجے ہتھ دی وینی ' تے مولی دا تند بنھ دیندے سن ۔ اسے روایت کارن دیوی دیوتیاں دی اپاسنا ویلے ، جو ناریل بھینٹ کیتا اے ، اس اپر مولی دا اٹا وستراں دے روپ وچ لپیٹیا جاندا اے ۔ ہندو دھرم مطابق ناریل نوں برہما ، وشن اتے مہیش دا روپ منیا گیا اے ۔ ناریل صرف اوہناں دیوی دیوتیاں دے اگے بھیٹ کیتا جاندا اے ، جیہناں دی اتپتی ہوئی اے ۔

مولی اک اجیہا منگل - سوتر اے ، جسدی ورت شبھ کماں ' تے کیتی جاندی اے ۔ شروع وچ لاڑا تے لاڑی مولی نوں اپنے سر دے جوڑے ( مولی ) وچ شگن وجوں بنھدے سن ، جس توں اسدا ناں ملی پے گیا ۔ اج - کلھ ہندو پریواراں وچ ویاہ دے ویلے کوار - دھوتی اتے سہاگ - پڑا ( جس وچ ملی توں علاوہ ہور وی کئی وستاں ہندیاں ہن ) دی رسم بڑی شانو شوکت نال کیتی جاندی اے ۔ سہاگناں کروا چوتھ دے ورت ویلے مولی دا تند اپنے والاں وچ گندنا شبھ مندیاں ہن ( اج کلھ مولی دی تھاں لال ربن جاں ڈوری پراندی نے لے لئی اے ۔ سگی پھلّ وی لی دیاں تنداں وچ پرو کے سر ' تے بنھیا جاندا اے ۔

ویدک رہتل وچ میلی نوں کنکجھ وی کیہا گیا اے ۔ ویاہ ویلے ور تے کنیا دی وینی اتے مولی دا کنگن بنھیا جاندا اے ، جس نوں گانا کیہا جاندا اے | کئی گوتاں وچ دھاگے دے نال کوڈیاں ، گھوگے تے لوہے دے چھلے بنھ دیندے ہن ۔ کئیاں گوتاں وچ بکرے دے وال ، کجھ تھاواں ' تے مولی دے نال ٹھوٹھی اتے چھوہارے آدی پرون دی روایت وی پرچلت اے ۔ اس نوں کلیراں کیہا جاندا اے ۔ ساہے چٹھی وی مولی دے تند وچ لپیٹ کے بھیجی جاندی اے ۔ مسلماناں وچ وی نکاح پڑھن توں پہلا مراسی جاں نائی مولی دے دھاگے نال گانا بنھدے ہن ۔ اج - کلھ ایہہ کم دوست جاں سہیلیاں کردیاں ہن ۔ مولی دے اس روپ دی تھاں بازار وچ کئی طرحاں دے فیشن والے گانے وی ملدے ہن ۔ ہندو روایت وچ لڑکے دے جم توں بعد جو پہلی لوہڑی آؤندی اے ، اس ویلے نانکے مولی دے تند وچ ٹھوٹھی ، چھوہارے اتے پھل- مکھانے پرو کے سہرا بنا کے پاؤندے ہن ۔ کئی تھاواں ’ تے ایہہ کم پنڈ دی نین وی کردی اے ۔ اس توں علاوہ کشتری گوت وچ سوہرے گھر آئی نویں وہوٹی دے گل وچ مولی دے تند وچ ٹھوٹھی پرو کے پائی جاندی اے ۔ پھر جدوں کڑی پیکے گھر پھیرا پاؤن جاندی اے تاں اسدا بھرا اس ` تے دندی وڈھّ کے ٹھوٹھی نوں توڑدا اے اتے ایہہ ٹھوٹھی سارے رشتیدارانوچ ونڈ دتی جاندی اے ۔ ویاہ ویلے کڑی نوں چوڑا چڑاؤن ویلے ، پچھے نوں کھارے بٹھاؤن ویلے مولی بنہی جاندی اے ۔ جنیپے ویلے وی زچہ اتے سچا دی بانہہ ' تے مولی دے دھاری نال پیٹلی وچ رنگ جاں سیتی نوں بنہی جاندی اے ۔ اس توں علاوہ تیرواں نہاؤن ویلے جاں صلہ پورا ہون ویلے اتے منڈن سنسکار دی رسم ویلے وی ایہہ شگن کیتا جاندا اے ۔ ساؤن دے مہینے وچ پیکے آئیاں کڑیاں نوں جہڑا سندھارا بھیجیا جاندا اے ، اس وچ سوٹ ، مہندی توں علاوہ مولی دا اٹا جاں ربن وی ہندا اے ۔ کروا چوتھ دے ورت ویلے ارگھ دین والی گڑوی اتے کنبھ رکھن ویلے گھڑے اتے ناریل نوں مولی بنھنی جاں گھر دی نینھ رکھن ویلے چگاٹھ روایت وچ مرن شبھ منیا گیا اے ۔ سیارہ داخلہ ویلے جاں اٹّ نوں مولی بنہی جاندی اے ۔ ہندو سنسکاراں وچ پگّ دی رسم کرن توں پہلاں اس انسان دے ہتھ ' تے مولی بنہی جاندی اے ، جس نوں پگّ بنہی جانی ہندی اے ۔ ہون کرن ویلے گھر دے میمبراں دے ہتھاں ' تے مولی بنھنا مقدس کم منیا گیا اے ۔

نوراتیاں دے دناں وچ دیوی ماں دی ارادھنا کرن توں پہلاں کنجکاں دے ہتھ اتے مولی بنہی جاندی اے ۔ جاگرن دی جوت وی مولی نال جگائی جاندی اے ۔ مولی نوں چنگی طرحاں گھیؤ وچ بھیوں لیا جاندا اے اتے اسنوں جگا لیا جاندا اے ۔ ایہہ جوت دے اپر سدھی کھڑی کیتی جاندی اے ۔ بلدے ہوئے گھیؤ دے چھٹے جوت اپر ڈگدے ہن ، اوہناں توں جوت اپنے آپ ظاہر ہو جاندی اے ۔ ورت رکھن ویلے وی عورتاں ہتھ ' تے مولی بنھنا شبھ لگن جاں شگن مندیاں ہن ۔ مذہبی تھاواں اپر لوک جدوں کوئی سکھنا سکھدے ہن تاں اوہ کسے پرانے درخت نال مولی دا تند بنھ کے آؤندے ہن ۔ سکھنا پوری ہون توں بعد اس نوں کھولھدے ہن ۔ محرم دے دناں وچ مسلمان لوک مولی دے دھاگے نوں گل وچ مالا وانگ پاؤندے ہن ۔

مولی دی شروعات بھاویں بدروحاں توں بچن لئی کیتی گئی سی پر بعد وچ ایہہ رکھیا دی پرتیک بن گئی ۔ پرانے زمانے وچ بھیناں لڑائی دے میدان وچ بھراواں نوں بھیجن توں پہلاں اوہناں دی وینی ' تے مولی دا دھاگہ بنھدیاں سن ۔ ایہہ دھاگہ اوہناں نوں رن کھیتر وچ جوجھ مرن لئی مُتحرک کردا سی ۔ ایہو رکھ / دھاگے ویلے دے بیتن نال رکھڑی دا روپ حاصل کر گئے ۔ مشرق دور وچ اک کہانی مطابق جدوں دیوتیاں تے آسراں وچکار بھیانک لڑائی ہو رہا سی ، دیوتے ہار رہے سن اتے آسور جت ول ودھ رہے سن ۔ اس ویلے اندر امراوتی توں نسن لئی تیار ہو گیا تاں اندرانی نے کیہا کہ اوہ اک اپاء جاندی اے ، جس دے کرن نال اوہناں دی جت ضرور ہوویگی ۔ اگلے دن ساون دی پورنماشی سی ۔ اس نے راکھی تیار کرکے اندر دے سجے ہتھ اتے بنھ دتی ، اس طرحاں دیوتیاں وچ نواں اتشاہ تے ساہس جاگ اٹھیا تے دیوتیاندی جت ہو گئی۔ اس طرحاں دی اک حادثہ دا ذکر اتہاس وی ملدا اے۔ گجرات دے حاکم بہادر شاہ نے مالوا اتے جا نوں جتن توں بعد چتڑ دے قلعے نوں گھیرا پا لیا۔ چتوڑ دے تانا وکرمادتّ دی ماں کرناوتی نے ہمایوں نوں اپنے بھرا دے روپ وچ مدد لئی رکھڑی بھیجی سی۔

مولی دی لوک طب دے کھیتر وچ وی بڑی مہانتا اے۔ منیا جاندا اے کہ میلی دا بھید بنھن نال بدروحاں نیڑے نہیں آؤندیاں۔ وچ موچ آ جان جاں گٹّ دے جوڑ ہل جان کارن درد ہووے تاں اس ‘گانا پینا’ کیہا جاندا اے۔ اس درد نوں دور کرن لئی اک ٹونا پرچلت اے۔ خیال اے کہ سچے مونہہ بھین دے ہتھوں گٹّ اتے ساہ روک کے میڈی دا دھاگہ بنواؤن نال ایہہ درد دور ہو جاندا اے۔ ہندو مذہبی پرمپراواں وچ پروہت ججمان دے سر اتے ہتھ رکھ کے اسدی سجی وینی اتے منتراں دا اچارن کردے ہوئے مولی دا تند بنھدا اے۔ اس طرحاں یعقین کیتا جاندا اے کہ سجے ہتھ نال کیتے ماڑے کرماں دا اثر ٹلّ جاندا اے ہے اتے انسان نوں کوئی ماڑا کم کرن توں روکدا اے۔ ایہہ تند سوت دا بنیا ہون کارن دماغی امن وی دیندا اے۔ تناؤ والے انسان نوں شانت کردا اے۔ کئی گوتاں وچ ماواں اپنے بچیاں نوں بریاں نزرا توں بچاؤن لئی ملی دے تند وچ سور دا دند اتے ہور رکھاں پرو کے تڑاگی से روپ وچ بنھدیاں ہن۔ لوک یعقین اے کہ مولی دا تند کدی وی توڑنا نہیں چاہیدا، سگوں کھولھ کے پانی پرواہ کرنا چاہیدا اے۔ اس نوں توڑنا بدشگنی منیا گیا اے۔

مولی نوں بناؤن لئی اجے وی پرانے ودھی ہی پرچلت اے۔ کپاہ ویلن، کتن، پنجن دا سارا کم عورتاں ہی کردیاں ہن۔ سوت وٹّ کے اسدیاں اٹیاں بنائیاں جاندیاں ہن۔ یعقین کیتا جاندا اے کہ کسے کنجک دے ہتھ دا کتیا سوت ودھیرے مقدس ہندا اے۔ اس لئی مولی کنجک دے ہتھ دے بنے سوت توں ہی بنائی جاندی اے۔ اٹی دے وچ تھوڑی تھوڑی وتھ تے سن دی رسی بنہی جاندی اے۔ خالی حصہ نوں گرو والے گھول وچ ڈوب دتا جاندا اے۔ لپیٹیا ہویا حصہ چٹا رہِ جاندا اے اتے باقی حصہ لال ہو جاندا اے۔ ایہہ کم جلاہیاں دے وچ کوری ذات دو لوک کردے ہن۔ حال ویلے وچ مولی راجستھان اتے اتر پردیش وچ پرمپرک طریقیاں نال تیار کیتی جاندی اے۔ کئی تھاواں 'تے لال روگ لئی کیمیکل وی ورتے جاندے ہن۔ اج-کل بازار وچ مولی دے کئی رسمی روپاں وچ ملدی اے۔ پر مذہبی کم ویلے اج وی مولی دا پرمپرک روپ ہی قائم اے۔

ہورویکھو

• مَوݪی

حوالے

باہرلےجوڑ