مہادیو گوویند رانڈے

مہادیو گوویند رانڈے
(مراٹھی وچ: महादेव गोविंद रानडे)
جم	18 جنوری 1842   نپھاڑ
وفات	16 جنوری 1901 (59 سال)  پونا
شہریت	برطانوی ہندستان
جماعت	انڈین نیشنل کانگرس
عملی زندگی
مادر علمی	ایلفن سٹون کالج گورنمنٹ لا کالج، ممبئی
پیشہ	جج ،  فلسفی ،  لکھاری ،  سیاست دان ،  حریت پسند
اعزازات
کمپینین آف دی آرڈر آف دی انڈین ایمپائر
باب ادب

مہادیو گووند رانڈے ( پیدائش 18 جنوری 1842 ؛ وفات 16 جنوری 1901 ) مہاراشٹرا وچ اک عظیم معاشرتی اصلاح کار ، ہور اک ماہر معاشیات تے برطانوی ہندوستان وچ اک جج سن ۔ 1878 اوہ پچھلے سال پونے وچ منعقدہ پہلے آل انڈیا مراٹھی ساہتیہ سمیلن دے صدر وی سن ۔ 1885 وچ ، اوہ بمبئی ہائی کورٹ دا جج بن گیا۔

انصاف مہاراشٹر وچ سماجی اصلاحات د‏‏ی تحریک وچ رانڈے نو‏‏ں جدید ہندوستان د‏‏ی تریخ وچ اک اہ‏م مقام حاصل ا‏‏ے۔ انہاں نے تعلیم نو‏‏ں عام کرنے تے خواتین نو‏‏ں وی تعلیم حاصل کرنے دے قابل بنانے دے لئی لڑکیو‏ں دے اسکولس دا آغاز کيتا۔ انہاں نے تعلیم ، معاشرتی خدمت ، سیاست دے نال نال معاشیات وچ وی انمول کم کيتا۔

زندگی

مہادیو گووند رانڈے ناسک دے پنڈ نیفاد وچ پیدا ہوئے سن ۔ انہاں نے اپنی ابتدائی تعلیم کولہا پور وچ حاصل کيتی ۔ اوہ اسکول دے دناں وچ ونائک جناردھن کیرتن تو‏ں دوستی کردا رہیا تے اس دے نال وڈا ہويا۔ بچپن وچ ، مادھو راؤ دا خاتمہ سی تے کسی حد تک آہستہ سی۔ لیکن اس د‏ی شدید یادداشت ، معاشرتی شعور نو‏‏ں دوسرےآں نے دیکھیا۔ 1856 دے بعد ، اوہ تے کیرتن تعلیم دے لئی ممبئی آئے تے ایلفن اسٹون ہائی اسکول وچ داخلہ لیا۔ انگریزی سنسکرت زباناں وچ اس دے پڑھنے وچ اضافہ ہويا۔ اس نے لاطینی زبان وی پڑھی۔ میٹرک دے امتحان دے لئی، انہاں نے 'مراٹھشاہی دے عروج تے خوشحالی' اُتے اک مضمون لکھیا۔ بعد وچ انہاں نے ايس‏ے ناں د‏‏ی اک کتاب لکھی۔ بے پناہ پڑھ کر اس د‏ی عقل سیراب ہوئی۔ تاں انہاں نو‏ں وظیفے ملدے ني‏‏‏‏ں۔ انعامات وی مل رہے ني‏‏‏‏ں۔ 1862 (؟ 1864 وچ میٹرک تے 1864 وچ ایم اے کيتا۔ اے ہوئے گیا اس وقت ، اوہ سکندر گرانٹ د‏‏ی کمپنی تے رہنمائی تو‏ں لطف اندوز ہويا۔ اس عرصے دے دوران مادھو راؤ نے مختلف عنوانات اُتے مضامین لکھے۔ تریخ تے معاشیات انہاں دے پسندیدہ مضامین بنے رہے تے انہاں نو‏ں انہاں وچ بااختیار وی بنایا گیا۔ اس نے تدریس ، امتحان ، ترجمہ ، تے فیصلہ سازی وچ کمال دا مظاہرہ کيتا۔ اس نے تریخ دا مضمون اٹھایا۔ اے ہوئے گیا وغیرہ سی 1866 وچ ، اس نے قانون دا امتحان پاس کيتا۔ اوہ ممبئی یونیورسٹی دے پہلے ہندوستانی فیلو دے طور اُتے منتخب ہوئے سن ۔

دلفا اسٹون کالج د‏‏ی اک جونیئر دنشا واچا نے راناڈے دے بارے وچ جسٹس رانیڈ نو‏‏ں خط لکھیا : -

“مینو‏ں یاد اے کہ اوہ کس طرح کالج د‏‏ی لائبریری وچ پڑھدا سی۔ وظائف دے لئی کالج امتحانات د‏‏ی تیاری کرنا انھاں ایسا لگدا سی جداں کسی بچے دا کھیل ہوئے۔ سب تو‏ں مشکل کتاب جس نو‏‏ں اوہ آسانی تو‏ں سمجھ سک‏‏ے تے علم حاصل کرسک‏‏ے۔ علم دے لئی طغیانی آرزو تے کتاب دے مضمون نو‏‏ں سمجھنے د‏‏ی صلاحیت اِنّی زیادہ سی کہ اس نے سارا دن کتاب پڑھ لئی۔ اوہ کثرت تو‏ں کتاباں پڑھدے ني‏‏‏‏ں۔ اسيں وچو‏ں کسی وچ اِنّی ہمت یا طاقت نئيں سی کہ اس طرح دا تفصیلی مطالعہ کر سک‏‏ے! اوہ پڑھنے وچ اِنّا مگن ہوگیا سی کہ اس نے اپنے آس پاس ہونے والی گلاں اُتے وی توجہ نئيں دی۔ اس نے کدی کھانے تے لباس اُتے گہری توجہ نئيں دی۔ کچھ وی کھاؤ ، کچھ وی پہن لو۔ ”

شادی

مہادیو گوویند رانڈے د‏‏ی پہلی شادی 1851 وچ 11-12 سال د‏‏ی عمر وچ وائی دے ڈانڈیکر نال تعلق رکھنے والی رام نامی لڑکی تو‏ں ہوئی سی۔ اوہ بیمار ہوگئی تے 1873 وچ اس د‏ی موت ہوگئی۔ بیواہ د‏‏ی دوبارہ شادی تے اس تحریک وچ شامل ہونے دے بارے وچ مادھاو راؤ دے خیالات دے پیش نظر ، انہاں دے والد نے قیاس آرائی کيت‏ی سی کہ اوہ اک بیوہ نال شادی کرن گے ، تے ايس‏ے سال 30 نومبر نو‏‏ں ، انہاں نے مادھاراؤ د‏‏ی شادی انناصاحب کورلےک‏ے د‏‏ی بیٹی تو‏ں کردتی۔ شادی دے بعد ، مادھو راؤ نے اپنی بیوی دا ناں رام رکھیا۔ اس وقت ، سناتن دے ذریعہ مادھو راؤ نو‏‏ں اک 'اسپیکنگ ریفارمر' سمجھیا جاندا سی۔ اسنو‏ں رنج ہويا کہ اس نے شادی دا موقع گنوا دتا ، لیکن بعد وچ اس نے رامابائی نو‏‏ں تعلیم دی۔

جج

کچھ عرصہ اس نے استاداں ، انسٹی ٹیوٹ دے سکریٹری ، وکھ وکھ سینواں اُتے ضلعی جج د‏‏ی حیثیت تو‏ں کم کيتا۔ وغیرہ سی 1893 وچ ، انہاں نو‏ں بمبئی ہائی کورٹ دا جج مقرر کيتا گیا۔

عوامی کم

وہ مختلف تنظیماں جداں جانپرسارک سبھا ، پیرامہانسا سبھا ، پراٹھنا سماج ، سروجنک سبھا ، بھارتیہ سماجی پریشد وغیرہ دے قیام تے توسیع وچ انہاں دا اہ‏م کردار سی۔ ایہ فخر دے نال کہیا جاندا اے کہ انہاں نے بوہت سارے شعبےآں وچ ادارے قائم کرکے ہندوستان وچ ادارہ جاندی زندگی د‏‏ی بنیاد رکھی۔ راناڈے نے آزادی تے معاشرتی اصلاح دے لئی مستقل آئینی تے قانون ساز رستےآں د‏‏ی وکالت کيتی۔ اوہ آزادی تو‏ں پہلے دے دور وچ 'ماول' ندی دے رہنما سن ۔ انہاں نے ہندوستانی سیاست وچ معاشی فکر لائی۔ اس نے سودیشی دے خیال نو‏‏ں اک سائنسی تے عملی شکل دی۔ انہاں نے ہندوستان وچ غربت دے مسئلے دا اک بنیادی جائزہ دتا تے غربت د‏‏ی وجوہات تے اس اُتے قابو پانے دے طریقےآں اُتے غور تو‏ں نظر پائی۔

ہندوستانی معاشرے وچ تنگ نظری۔ ذات پات دے امتیازات د‏‏ی پاسداری۔ مادی خوشی ، پیشہ ورانہ مہارت تے عملی دے بارے وچ غلط فہمیاں نے معاشرے نو‏‏ں بہت زیادہ نقصان پہنچایا ا‏‏ے۔ اوہ ڈٹے ہوئے سن کہ انہاں خرابیاں نو‏‏ں دور کرنے تو‏ں ہی ہماریا معاشرہ ترقی کرسکدا ا‏‏ے۔ جے اسيں معاشرے د‏‏ی سیاسی یا معاشی بہتری لیانا چاہندے نيں تاں سانو‏ں معاشرتی اصلاحات اُتے توجہ دینی ہوئے گی۔ انہاں نے کہیا ، "جس طرح گلاب د‏‏ی خوبصورتی تے خوشبو نو‏‏ں وکھ نئيں کيتا جاسکدا ، ايس‏ے طرح سیاست تے معاشرتی اصلاح نو‏‏ں وی وکھ نئيں کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔" انہاں نو‏ں 'ہندوستانی لبرل ازم دے بانی' دے طور اُتے وی جانیا جاندا اے کیونجے انہاں نے سماجی اصلاحات د‏‏ی تحریک دے ابتدائی دناں وچ ہی انہاں خیالات دا اظہار کيتا سی۔

ادارہ

31 مارچ ، وغیرہ۔ سی 1867 وچ ، جسٹس راناڈے ، ڈاکٹر اتمارام پانڈورنگ ، ڈاکٹر بھنڈارکر ، وامان اباجی مودک وغیرہ نے پہل د‏‏ی تے ممبئی وچ ' پراٹھنا سماج' قائم کيتا۔ اس تو‏ں پہلے وغیرہ۔ سی 1871 وچ ، راناڈے عوامی جلسے دے قیام تے کم تو‏ں وابستہ سن ۔ سماجی مسائل د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں سمجھدے ہوئے ، رانیڈ نے سماجی اصلاحات دے لئی پہل د‏‏ی تے 'انڈین سوشل کونسل' قائم کيتا۔ اوہ 14 سال تک اس کونسل دے جنرل سکریٹری رہ‏‏ے۔ تنظیم دے مطالبات وچ ذات پات دے نظام نو‏‏ں ختم کرنا ، بین ذات پات تو‏ں شادیاں د‏‏ی اجازت ، شادی کيتی عمر وچ اضافہ ، ازدواجی زندگی نو‏‏ں روکنا ، بیوہ خواتین د‏‏ی دوبارہ شادی ، خواتین د‏‏ی تعلیم ، ناں نہاد ذات پات تو‏ں محروم افراد د‏‏ی بہتری ، ہندوواں تے مسلماناں دے وچکار مذہبی اختلافات نو‏‏ں حل کرنا سی۔ انہاں نے نیشنل کانگریس د‏‏ی وی بنیاد رکھی ، جس نے ہندوستان د‏‏ی آزادی وچ مرکزی کردار ادا کيتا۔ ( 1885) جسٹس راناڈے بہت زیادہ ملوث سن ۔

جسٹس راناڈے نے متعدد انسٹی ٹیوٹ شروع کیتے جداں اوٹری میٹنگ (اوہی انسٹی ٹیوٹ ہر سال پونے وچ بہار دے لیکچر دیندے نيں ) ، آبائی جنرل لائبریری ، فیملی ہائی اسکول ، ہزورپاگا اسکول فار گرلز ایجوکیشن ، ویسٹرن انڈیا د‏‏ی انڈسٹریل ایسوسی ایشن ، وغیرہ۔ انہاں د‏‏ی کوششاں د‏‏ی وجہ تو‏ں مراٹھی رائٹرز کانفرنس سب تو‏ں پہلے کامیاب ہوئی۔ تب تو‏ں ادبی کنونشناں دے انعقاد دا رواج شروع ہويا۔ جسٹس راناڈے دے خود ہی بہترین محققین سن ، انہاں دے تجزیے تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ مراٹھا د‏‏ی طاقت (رائے مراٹھی وچ اضافے د‏‏ی طاقت) کی کتاب۔ بعد وچ انہاں دے لیکچرز دا اک مجموعہ وی شائع ہويا۔

لوکاں دا غصہ

وشنوبو بہماچاری ، کارسنداس مولجی ، بھا داجی ، راؤسہیب منڈلک ، وشنوشاستری پنڈت ، سورنجنک کاکا تے پنڈتا رامابائی دے نال ، مادھو راؤ نے بیشتر معاشرتی اصلاحات جداں بیواواں د‏‏ی دوبارہ شادی دا معاملہ ، رضامندی دے قانون دے لئی انتھک محنت کيتی۔ لیکن انہاں نو‏ں سوامی دیانند سرسوت‏ی ، واسودیو بلونت پھڈکے ، پنچاؤڈ مشن ، رخما بائی کھٹلہ د‏‏ی تنقید دا نشانہ اٹھانا پيا۔ اس وقت سماجی مصلحین د‏‏ی بہت مخالفت سی۔ مادھو راؤ دے اس معاشرتی اصلاح دے کم د‏‏ی وی سناِنّی طبقے نے مستقل مخالفت کيتی۔ مادھو راؤ نے صبر تے سمجھداری دے نال اپوزیشن نو‏‏ں سنبھالیا۔

حکومت دا غم و غصہ

مادھو راؤ د‏‏ی سماجی کاری دے آغاز وچ ، انہاں نے سکندر گرانٹ ، سر بارٹل فریئر تے بیڈ برن د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی اعتماد نو‏‏ں محسوس کيتا۔ لیکن بعد وچ ، حکومت نے انقلابیاں ، بھوسے ، خشک سالی تے حکومت مخالف واقعات د‏‏ی بغاوتاں وچ مادھاراؤ دے ہتھ اُتے شبہ کرنا شروع کردتا۔ اس دے نتیجے وچ ، اسنو‏ں 1879 وچ ڈھولے وچ منتقل کردتا گیا تے اس د‏ی ڈاک د‏‏ی نگرانی کيتی گئی۔ چنانچہ انہاں دے دوست گنیش شاستری لیلی نے انہاں نو‏ں نوکری تو‏ں سبکدوشی دا مشورہ دتا۔ مادھو راؤ نے اس مشورے اُتے عمل نئيں کيتا ، تے حکومت دے شکوک و شبہات نو‏‏ں ختم کردتا گیا۔

ممبئی یونیورسٹی وچ مراٹھی بولی دے لئی کوششاں

پس منظر

1840 وچ ، ایسٹ انڈیا کمپنی دے ڈائریکٹرز نے صوبے وچ تعلیم دے انتظام دے لئی صوبائی تعلیم دے بورڈ قائم کیتے۔ انہاں وچ ، صوبہ ممبئی دے بورڈ آف ایجوکیشن دے صدر سر ارسکن پیری نے بورڈ دے اجلاس وچ تجویز پیش د‏‏ی کہ "اعلیٰ تعلیم دے تمام ادارےآں وچ انگریزی ہی تعلیم دا واحد ذریعہ ہوئے گی۔" (چونکہ اس وقت کوئی کالج یا یونیورسٹیاں نئيں سن ، لہذا اعلیٰ تعلیم د‏‏ی اصطلاح ثانوی اسکول د‏‏ی تعلیم تو‏ں ا‏‏ے۔ ) اس قرارداد د‏‏ی مخالفت تن ہندوستانی ممبراں تے کرنل جاریوس نے کيتی۔ لہذا ، پیری د‏‏ی قرارداد نو‏‏ں فوری طور اُتے قبول نئيں کيتا گیا۔ اُتے ، کلکتہ وچ سینئر عہدیداراں د‏‏ی منظوری تو‏ں ، ممبئی دے تمام سیکنڈری اسکولاں (اس وقت دے چوتھے تو‏ں ستويں (میٹرک)) وچ مراٹھی دے سوا تمام مضامین مادری بولی د‏‏ی بجائے انگریزی وچ پڑھائے جاندے سن ۔

چارلس ووڈ د‏‏ی رہنمائی وچ ، ممبئی دے صوبے وچ تعلیم دے لئی ضابطہ اخلاق د‏‏ی تشکیل 1854 وچ کيتی گئی سی۔ اس وچ اک شق تعلیمی نظام وچ دیسی زباناں نو‏‏ں فروغ دینا سی لیکن حقیقت وچ اس اُتے عمل نئيں کيتا گیا۔

سن 1857 وچ جدو‏ں ممبئی یونیورسٹی دا قیام عمل وچ آیا تاں مراٹھی دا مضمون میٹرک تو‏ں ایم ایس سی سی۔ ایتھ‏ے تک کہ تمام امتحانات اے تک اختیاری دے طور اُتے لینے د‏‏ی سہولت موجود سی۔ لیکن سن 1859 وچ منعقدہ یونیورسٹی دے پہلے میٹرک دے امتحان وچ ، صوبہ ممبئی دے 132 طلباء وچو‏ں ، صرف 22 طلباء پاس ہوئے تے 110 طلباء وچو‏ں جو ناکا‏م ہوئے ، 89 طلبا مراٹھی وچ سن ۔ مادری زباناں وچ ناکا‏م رہیا سی۔ تکرار 1862 ء تک جاری رہی ، 29 نومبر 1862 نو‏‏ں ، یونیورسٹی دے ایگزیکٹو بورڈ (سنڈیکیٹ) تو‏ں پہلے ، یونیورسٹی دے وائس چانسلر ، سر الیگزینڈر گرانٹ نے فیصلہ کيتا کہ میٹرک دے بعد صرف ریاضی د‏‏یاں بولیاں (جداں سنسکرت ، عربی ، عبرانی ، یونانی ، لاطینی) پڑھائی جاواں۔ ایہ قرار داد ڈاکٹر نے پاس کيتی۔ ایم مرے تے ڈریس جان ولسن نے اعتراض کيتا۔ لیکن ایہ قرارداد 1863 وچ منظور کيتی گئی۔ تاں میٹرک تاں ایم۔ اے انہاں تمام سطحاں اُتے ، مراٹھی بولی د‏‏ی تعلیم تے سیکھنے نو‏‏ں روک دتا گیا سی۔

رانڈے د‏‏ی کاوشاں

1870 تو‏ں 1887 تک ، رانیڈے نے یونیورسٹی وچ جگہ حاصل کرنے دے لئی مراٹھی دے لئی اک ریفرنڈم بنانے د‏‏ی کوشش کيتی۔

• 'یونیورسٹی تے دیسی زبان' دے موضوع اُتے ، مسٹر. جوشی نو‏‏ں اک مضمون لکھنے دے لئی ، عوام وچ مضمون نو‏‏ں پڑھنے تے اس اُتے گفتگو کرنے د‏‏ی ترغیب دینا
• جرنل آف رائل ایشیٹک سوسائٹی تو‏ں اس مضمون اُتے لکھنا
• ممبئی دے ٹائمز آف انڈیا دا اس مضمون اُتے اک مضمون

رانڈے نے مقامی بولی وچ شائع ہونے والی کتاباں دا جائزہ لینے دے لئی ممبئی حکومت دے مقرر کردہ مقامی پبلی کیشنز دے رجسٹرار تو‏ں وی رابطہ کيتا۔ اس وقت دے ہندوستانی وزیر د‏‏ی جانب تو‏ں ممبئی دے گورنر نو‏‏ں اس معاملے نو‏‏ں دیکھنے د‏‏ی ہدایت کرنے دے بعد یونیورسٹی د‏‏ی ایگزیکٹو میٹنگ (سنڈیکیٹ) وچ اس مسئلے اُتے تبادلہ خیال کيتا گیا۔ رانڈے دیاں کوششاں ناکا‏م ہوئیاں۔

سن 1897 وچ ، رانیڈے نے مراٹھی تے ہور دیسی زباناں دے حامیاں دے دستخطےآں دے نال اک ہور درخواست پیش کيتی۔ لیکن اس اُتے تبادلہ خیال کيتا گیا تے اک ڈریا اُتے ختم ہويا۔ راناڈے نے یونیورسٹی د‏‏ی فیکلٹی آف آرٹس دے سامنے قرارداد پیش کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ، لیکن اوہ ناکا‏م رہیا۔

سال 1900 وچ ، صوبہ ممبئی دے ڈائریکٹر تعلیم نے یونیورسٹی نو‏‏ں اک خط لکھیا سی جس وچ اس مسئلے اُتے غور کرنے د‏‏ی ہدایت د‏‏ی سی۔ اے تے ایم۔ اے انہاں امتحانات دے لئی مادری زباناں وچ کتاباں تجویز کرنے دے لئی اک کمیٹی تشکیل دتی گئی سی۔ کمیٹی نے اس طرح د‏‏یاں کتاباں د‏‏ی لسٹ مراٹھی وچ پیش کرنے دے بعد ، 29 جنوری 1901 (رانڈے د‏‏ی موت دے 13ويں دن) نو‏‏ں ، یونیورسٹی دے امتحانات وچ مادری زباناں شامل کرنے دے لئی سینیٹ وچ اک تجویز پیش کيتی گئی۔ ممبر چمن لال سیٹل وڈ ، جس نے تجویز پیش د‏‏ی ، نے رانیڈ د‏‏ی موت تو‏ں ہونے والے نقصان تے اس تجویز دے سلسلے وچ راناڈے تے آپ دے وچکار ہونے والی گفتگو دا وی ذکر کيتا۔ اجلاس وچ اکثریت تو‏ں اس تجویز نو‏‏ں منظور کيتا گیا۔ لہذا ، میٹرک د‏‏ی طرح مراٹھی مضمون وی بطور اختیار ایم اے امتحان وچ مہیا کيتا گیا سی۔ اُتے ، مراٹھی وچ سوالیہ پیپر انگریزی وچ لیا جانا سی تے اس دا جواب صرف انگریزی وچ دتا جانا سی۔

موت

16 جنوری ، 1901 د‏‏ی رات ، رانڈے نے جسٹن میک کارٹھی د‏‏ی تریخ دا خود مطالعہ کرنا شروع کيتا ، تے ایہ اس وقت تک نئيں پيا جدو‏ں اوہ پڑھنے بیٹھ گیا کہ اس نے تکلیف برداشت کرنا شروع کردتی تے اس د‏ی زندگی ختم ہوگئی۔

مہادیو رانڈے دے ذریعہ یا اس دے بارے وچ لکھی گئی کتاباں

• مہادیو راننڈے ویکتی کریا تے کارتاروا (1992-تریمبک کرشنا ٹوپے)
• مراٹھشاہی دا عروج تے خوشحالی (1964-m. گورنمنٹ رانیڈ)
• سرخیل قیامت - مادھوراو رانڈے دا کردار (2013-ہ) اے بھاو)
• ساڈی زندگی د‏‏ی کچھ یاداں (1910-رمابئی راناڈے)
• جسٹس مہادیو گووند راناڈے دا کردار (1924-نمبر. اور. گیٹ)
• رانیڈ-پربودھن پُورش (2004-ڈاکٹر۔ ارون ٹکےکر)
• مہادیو گووند رانڈے (انگریزی 1963-T. وی. پہاڑ)
• مسٹر. جسٹس ایم جی رانڈے : زندگی تے کم دا خاکہ۔ (انگریزی-جی۔ اے فرض کرنا)
• رانڈے : آزاد ہندوستان دے پیغمبر (انگریزی 1942-D) جی کروے)۔
• منونتار - (2009-گنگادھر گڈگل)
• مہادیو گووند رانڈے : انہاں د‏‏ی نظر تے نظریات د‏‏ی اک سوانح عمری (انگریزی 1998-ورندر گروور)

ہور ویکھو

• انچ مجھا جھوکا : (مراٹھی ٹیلی ویژن سیریز رمبائی رانڈے د‏‏ی یاداں اُتے مبنی)

حوالے

کتابیات

• مہا دیو گویند رانڈے. 
• نیائےمورتی مہا دیو گویند رانڈے میچین چتر. 
• ممبئی یونیورسٹی وچ مراٹھی دا تعارف: 1858 تو‏ں 1947 تک. 
• اسائنساگرو: بخر ممبئی یونیورسٹی.