نجم حسین سید

نجم حسین سید (جم 1936) اک پاکستانی پنجابی لکھاری ہن۔ اوہناں دی پچھان دوہاں پنجاباں وچ اک پربدھّ فکشن لکھاری، نقاد، شاعر، ناٹک کار اتے اک بااثر بلارے وجوں قائم اے۔ اوہ کسے تک، شبد، رچنا دی ویاکھیا اپنے خاص انداز وچ کردے ہن اتے سروتے/پاٹھک نوں لکیاں رمزاں سمجھا جاندے ہن۔^[۱]

نجم حسین سید اک پنجابی شاعر تے لکھاری سی۔

نجم جسین سید 1936 وچ بٹالا پنجاب وچ جمیا۔ پنجاب یونیورسٹی توں انگریزی ساہت وچ ایم اے کیتا۔ سرکاری نوکری وچ آیا۔

جیون

نجم حسین دا جم 1936 وچ بٹالا (ہن پنجاب، بھارت) وچ ہویا۔ اوہناں نے پنجاب یونیورسٹی توں انگریزی ساہت وچ ایم۔اے۔ کیتی اتے سرکاری نوکری تے لگ گئے۔ اوہ پاکستان دی ملٹری سروسز وچ چیف اکاؤنٹینٹ رہے تے بعد وچ پنجاب یونیورسٹی لاہور وکھے پنجابی ڈیپارٹمنٹ دے مکھی رہے۔

جمعے دی سنگت

نجم حسین ہوراں دی لاہور وچ رہائس (49 جیل روڈ، لاہور) جمعے والے دن اتھے جڑدی سنگت کر کے جانی جاندی اے۔ تلوندر سنگھ دے شبداں وچ، "پچھلے کئی سالاں توں سانجھی پنجابیت نوں نظر جمعے دی شام نوں سنگت جڑ بیٹھدی اے تے سنگت دی اس لگاتارتا نے کئی پروڈھ لکھاری پیدا کیتے ہن۔ اوہناں نوں ورثے نال جڑن دی گمبھیر سمجھ دتی اے۔ مقصود ثاقب، زبیر احمد، نادر علی، اقبال قیصر تے ہور لکھاری بڑے مان نال اپنے آپ نوں نجم ہوراں دی سنگت وچوں نکھر کے نکلے ہوئے مندے ہن۔" ^[۱]

رچناواں

کتاباں

دیوا مندری
گيان کتھا جگ تَرني
گل وار دی

وارتک

شاعری مجموعہ

ناٹک

جنگل دا راکھا
تخت لاہور
ہاڑ دے پھل
اک رات راوی
رنگ رنگاں وچ
پانی کرے کہانی

وکھ-وکھ نقادان ولوں نجم حسین سید دی تنقیدی-نظر

نجم حسین سید دی تنقیدی-نظر بارے وی وکھ-وکھ نقاداں نے وکھ وکھ قسم دے وچار ظاہر کیتے ہن۔سبھ توں پہلاں اوہناں آلوچکاں دے وچاراں نوں پیش کرنا ضروری اے،جنہاں نوں نجم حسین سید دیاں رچناواں وچ روایتی مارکسسٹ سنکلپاں اتے ووکیبولری دی ورتوں حاصل نہیں ہندی۔ بھارتی پنجاب دے اک ودوان،کرنیل سنگھ تھند نے نجم حسین سید دی تکنیک بارے وچار کردیاں لکھیاں اے کہ، نجم دی خوبی ایہہ اے کہ اوہ لوک ورثے وچوں سواد لے کے اسنوں ساڈی تاریخ سماج تے رہتل دے حوالہ وچ رکھ کے نظرئیے توں پیش کردا اے۔

نقاد عطر سنگھ مطابق

پنجابی دے اک ہور نقاد عطر سنگھ نے وی نجم حسین سید دی تنقید بارے پرسنساتمک وچار پرگٹائے ہن۔نجم حسین سید دے تنقیدی لیکھ پڑھ کے ایوں محسوس ہویا کہ جویں پہلی وار ساہت دی بھرپورتا دے گرو دا ہانی نقاد اجاگر ہویا اے پنجابی ساہت متعلق اتنی سگم،اتنی سارتھک تے انی ڈونگھی تجزیہ بھارتی پنجاب وچ کدی نہیں رچی گئی۔ ==

نقاد ستندر سنگھ نور مطابق

ستندر سنگھ نور نے سید دی تنقید دی اک بہت ہی ابھروی کمزوری دا ذکر کردیاں کیہا اے کہ،"اس دا رجھان تنقید دی تکنیکی بولی نوں گرہن کرن جاں سرجن دا نہیں،اوہ سادھارن کمیونیکیشن دی بولی تے لیہندی دا ملگوبھا ورتدا اے تے اوہناں پاٹھکاں نوں جو تنقید پڑھدیاں وی فکشن دے پاٹھک ہن،سہجے ہی کیل جاندا اے۔ ایہہ وچار صرف تکنیکی بولی دی انہوند نوں ابھار کے،نجم دی سمچی تنقید تکنیک اتے درشٹیکونن دے نال-نال اس دے مول اصول،سماج اتے اسنوں چھٹیاؤن دا یتن پرتیت ہندا اے۔تیجونت سنگھ گل،سید دی تنقید دا پرمکھ گن اس دی ویاکھیاتمک رچی نوں قبول کردا اے۔

نجم حسین سید دی تنقید کتاب 'سیدھا' دے مطالعہ راہیں پتہ لگدا اے کہ اسنوں مطالعہ ویلے ویاکھیا اصول تے تجزیہ نال کوئی بہتا موہ نہیں تے اسدے بندھن وچ ہی بجھنا چاہندا اے۔اوہ پاٹھ دا مطالعہ کرن ویلے پاٹھگت تے فنی پکھاں اپر مرتکز کردا ہویا مارکسسٹ،تجزیہ اصول توں وی آسرا لیندا اے تے نال ہی منووشلیشنی تے سرنچناتمک نظر وی بنائی رکھدا اے۔ اوہ مارکسواد دا کٹڑ دھارنی ہون دی بجائ ہورناں ادھٔین-ودھیاں توں وی آسرا لیندا اے مطلب اوہ پاٹھ دے اتہاس مطالعہ نوں سہجبدھّ نرنے راہیں سمجھدا اے۔

مدھکالی ساہت دی تنقید

نجم حسین سید دا مکھ کم مدھکالی ساہت دی آلیچنا نال متعلق اے۔ اسے کارن ہی بہت سارے نقاد سید دی تنقید نظر نوں کشن سنگھ دی نظر نال میل کے ویکھدے ہن کیونکہ نے کشن سنگھ وانگ ہی مدھکالی ساہت نوں انقلاب کاری تے سائنسی سدھ کرن دے اپرالے کیتے ہن۔اسنے مدھکالی ساہت وچ صوفی شعری تے قصہ شعری سمیت لوک گاتھاواں دا مطالعہ پیش کیتا اے۔مدھکالی ساہت وچ اوہ صوفی شعری،قصہ شعری دے مشہور کویاں دی رچنا دا تریخی پرپیکھ توں روپگت مطالعہ کردا اے۔ اس لئی مدھکالی ساہت اک مکمل اکائی اے تے سارے پاٹھ کجھ سانجھے اصولاں۔ریتاں اپر ہی مشتمل ہن۔ اس طرحاں اوہ 'سلڑائیاں' کتاب وچلے لیکھ 'سلوک فرید' وچ اجیہی ہی تلناتمک تے سنتعمیری تکنیک دے بنیاد اپر کویا دا مطالعہ کردا اے۔

پنجابی شعر؎ ریت دا پہاڑ اوہ سدیوی سبھاء ہن، جہڑے سانوں روپ وٹاندیاں اٹکلا اندر ساہ لیندے پئے لبھدے ہن۔ فرید دا تعلقات سولھوی صدی وچ شاہ حسین نال،ستارویں صدی وچ بلھے شاہ نال، اٹھارویں صدی وچ سچل سرمست نال تے انھیوی وچ غلام فرید نال ایہناں سدیوی شجذبات راہیں بنیا اے۔فرید دا اپنا سبھاء جے ویکھو تے اوہ نہ حسین نال رلدا تے نہ بلھے تے نہ سچل نال۔

اسنے صوفی شعری دے نال-نال کجھ کو گرمتِ شعری دا مطالعہ وی پیش کیتا۔مثال وجوں اس دی کتاب 'سچ سدا آبادی کرنا' ویکھی جا سکدی اے جس وچ اسنے گرو نانک دیوَ جی دے اک سلوک دا نکٹ مطالعہ کیتا اے۔

نجم حسین سید دی مطالعہ نظر دے مول بنیاد

اصولی پکھ اپر مشتمل نظریہ

نجم حسین سید اپنی تنقید وچ کسے ساہت کرت دے آسان ارتھی سار نوں پیش کرن دی تھاں،کسے ساہت کرت نوں سمچّ وجوں گرہن کردیاں،اس کرت دے پاٹھ نوں بنیاد بناؤندیا اس وچ پیش سماجی انسانی قیمتاں دے ٹکراں نوں سمجھن اتے ویاکھیاؤن دا یتن کردا اے۔ ایہی کارن اے کہ اوہ لیک-کہانیاں،صوفی کویاں دیاں کافیاں جاں پورن آدی کسیا وچ پیش صرف کہانیاں نوں ہی سبھ کجھ پروان نہیں کردا۔اسدے الٹ اوہ ساہت کرتاں وچ پیش حقیقت اتے سماجی تجربہ نوں ساڈی سنسکتی،سماجی جیون اتے اتہاس دے اک وشیس پرگٹا وجوں قبول کردا اے۔ اوہ ساہت کرتاں جاں لوک کہانیاں وچ پیش وشیس پاتراں،واقعے اتے کہانیاں راہیں پیش مکمل اتے سدیوی انسانی سمسیاواں نوں سمجھن اتے سمجھاؤن دا یتن کردا اے۔سید دی تنقید ساہت،سماج،رہتل دے ڈونگھے سمضموناں نوں ہی مورتیمان نہیں کردی سگوں ایہہ ایہناں دے دوندوادی سمضموناں نوں وی مورتیمان کردی اے۔ایہی کارن اے کہ اسدے وچار وچ رہتل اتے سماجی جیون،ساہت لئی مسالہ حاصل کردے ہن۔

سید تنقید اصولی پکھ وچ ساہت کرتاں دی وستار وچ ویاکھیا اتے اوہناں دے تجزیہ توں بعد،ایہناں وچ پیش سانجھے وچاراں جاں سانجھیاں جگتاں نوں وی ساڈی نظر مطلب پیش کردا اے۔ اجیہا کردیاں اوہ پنجابی ساہت دی نویکلی پرمپرا نوں وی اجاگر کردا اے۔اوہ اس پرمپرا وچ پیش انفرادی نرنترتا نوں وی اجاگر کر جاندا اے،جو ہر شاعر اپنی نویکلی اتے وشیس رچنا نال ساکار کرنی لوچدا اے۔اپنی تنقید تکنیک وچ سید ساہت کرت وچ پیش اپرلے جاں دسدے معنےآں تیک نہ جا کے،اسدے لپت مطلب لکے ہوئے معنےآں تیک پہنچن دا یتن کردا اے۔ایہی کارن اے کہ اوہ ساہت کرتاں جاں لوک کہانیاں وچ پیش وکھ-وکھ چنھاں نوں اوہناں دے صحیح سماجی سنسکتک پچھوکڑ وچ رکھ کے پیش کردا اے۔ ایہی کارن اے کہ جھناں نوں دو ورتکنیک سماجی قیمتاں وچلے ٹکراں جاں سماجی کندھ دی نشانی سمجھدیاں اوہ لکھدا اے، "اس بھراواں دی جوہ تے ہیر دی جوہ وچکار وگدی جھناں پار کیتی آہی تے ہیر دی جواے وڑیا تاں فقر والا نہں پکیرا تھی گیا۔"

اس تجزیہ توں بعد،سید دی آلوچنا-نظر بارے منیا جا سکدا اے کہ ایہہ ساہت کرت جاں رچنا دے پاٹھ-مولک تجزیہ توں آرنبھ ہو کے،رچنا دا تعلقات ساڈی رہتل اتے وشیس ویلے دے سماجی جیون دے ساہت رچناواں اپر پین والے پرجذبات نوں دونداتمک ڈھنگ نال پیش کردی اے۔مارکسسٹ تنقید وچ ساہت نوں سماج دے سرجناتمک پرتبمب وجوں قبول کیتا جاندا اے۔ایہہ اسار دا اک انگ ہون کارن اک وشیس وچاردھاری روپ اے مگر مارکسسٹ نظر نیہہ دے دونداتمک سمضموناں نوں قبول کردی اے۔سید دی ایہہ نظر وی صحیح مارکسسٹ پہنچ اتے ہی مشتمل اے جس مطابق رانجھا لوک کہانیاں وچوں اٹھ کے ساڈے ادب جاں ساہت دا ہیرو بن جاندا اے۔رانجھا جدوں پرچلت رہتل دے وہار نالوں اپنے تعلقات توڑدا اے تاں اوہ اوہناں سماجی کیمتا دا وی خلاف کردا اے جتھے کسے انسان دا ستکار اسدے انسانی گناں کرکے نہیں سگوں اسدے قبضے ہیٹھلی زمین،جائداد،اس دی جات جاں گوت کارن اس نوں مہان جاں وڈا منیا جاندا اے۔نجی جائداد دے اس گھناؤنے پکھ نوں سید ایوں پیش کردا اے،"مول بندے نوں اپنے آپ نال ہور مخلوق نال کوئی سچا ساگا نہیں کرن دیندی۔ملّ منس دے سبھ نوں سکا دیندا اے تے بندے نوں اصلوں نتانا کرکے اسانجھ مالکی وہار دے ٹوکے دا اک نکا جیہا قابلا بنا دیندا اے۔"

سید دا ایہہ وچار وی پورن روپ وچ جائداد متعلق مارکسسٹ دھارنا اتے ہی مشتمل اے۔ایہناں ساریاں اپروکت اداہرناں توں واضع اے کہ سید نے لوک-کہانی وچ پرچلت اتے پیش کیتے خلاف نوں نرول پاتراں دے دسدے خلاف توں اگے جا کے،اسنوں دو ورتکنیک جماعتاں دے نظریہ اتے قیمتاں دے ٹکرا وجوں گرہن اتے پرسعنصر کیتا اے۔اجیہا کرکے اسدی تنقید ساہت اتے سماج تے ساہت اتے رہتل دے دونداتمک سمضموناں نوں صحیح مارکسسٹ نظر توں اجاگر کردی اے۔ایوں،ایہہ کہانیاں ساہتک-رچناواں دے روپ وچ من-پرچاوے دا زریعہ نہ رہِ کے ساڈے سمچے سانسکرتک اتے سماجی اتہاس دا اک سجیو پرتبمب ہو نبڑدیاں ہن۔

وہارک پکھ اپر مشتمل نظر

نجم حسین سید نے کسے وی پاٹھ اپر وچار کرن لئی ویاکھیا پدھتی دا آسرا لیا اے۔ کسے وی ساہت کرتا دی ویاکھیا،تجزیہ اتے ملانکن کرنا ہی کسے آلیچک دا اصل کرتوّ پروان کیتا جاندا اے۔ اصول ستھاپن دے نال-نال سید نے وکھ-وکھ ساہت کرتاں دی تنقید کرن ہت،کئی ولکھن جگتاں نوں استعمال وچ لیاندا اے۔ اس بنیاد تے نجم حسین سید دی تنقید آخری پڑائ تک پجدی پرتیت نہیں ہندی۔ ڈاکٹر۔ ہربھجن سنگھ بھاٹیا مطابق، "نجم حسین سید اچیچے طور اتے ساہت-اصول دی اساری ول رچت نہیں،اوہ تاں صرف ساہت-پاٹھاں دی تنقید کرن نال ہی اپنا بہتا واہ-واسطہ رکھدا اے۔"

وہارک تنقید وچو ہی اصول دی اساری ہندی اے تے پھر اصول تے وہار دی دونداتمک پہنچ راہیں سودھ دا سلسلہ جاری چلدا رہندا اے۔ اس نے ساہت نوں ویاکھیا اصول راہیں پھرولن دا ودھیرے یتن کیتا اے جس وچ اتہاس نظر وکھ-وکھ پکھ توں کم شیل رہندی اے۔اس دی ساہت تنقید دی اک جگت ایہہ اے کہ اوہ کہانی جاں ساہت کرت وچ پیش وکھ-وکھ شبداں،سنکلپاں نوں وشیس چنھاں وجوں گرہن کرن دا یتن کردا اے،جہڑے نشچے ہی ساڈی سنسکتی نال جڑے ہون کارن ہی اپنے خاص مطلب گرہن کردے ہن۔ہن تیک دا مطالعہ اسدی آلوچنا-ودھینا دی مولکتا نوں ہی قائم کردا اے۔

سید دی تنقید دی بولی

نجم حسین سید پاکستانی پنجابی نقاد ہون کارن شاہمکھی لپی وچ لکھدا اے۔اسدی ودھیرے رچنا اپر لیہندی دا اثر اے۔اوہ گلپی بولی نوں تنقید وچ ورتدا اے تے اس طرحاں تنقید دے پاٹھک نوں دی تنقید وچوں وکھرا جیہا سواد وی آؤندا اے۔اسدی بولی نوں 'تعمیری بولی' کیہا جا سکدا اے۔اس دیاں تنقید کتاباں دے لیکھاں دے سرلیکھ پڑھ کے ہی ایہہ گل واضع ہو جاندی اے کہ اوہ تنقید وچ گلپی بولی دی ورتوں کر رہا اے۔'سارا' کتاب دے پہلے لیکھ ندیؤ پار رانجھن دا ٹھانا وچلیاں پہلیاں ایہہ سطراں اس پکھو ذکر یوگ ہن:- 'دریا ساڈا راکھا آہا۔سانوں کھلون توں،ابھرن توں،ودھن توں ورجدا۔اپنے آپ توں باہر نکلنوں ورجدا۔ساڈی سوچ اڈاری کولوں، ساڈیاں سپنیاں کولوں سانوں بچاوندا۔ اپنی 'میں' ولو نکل کے اپنے 'توں' ول وگنوں ہٹکدا۔ اوہ بہتی تجزیہ بولی جاں پداں دی ورتوں دی بجائ عامَ ورتے جاندے شبداں دی ورتو کردا اے جویں-سینتں،رمز،رہسّ،روپ،رس،گیت آدی شبد سنکلپاں دی جگھاں ورتے گئے ہن۔

نویاں دھارناواں اپناؤن والا نقاد

سید اجیہی قسم دی تنقید تکنیک نوں نکاردا اے جو سنیاں-سنائیاں تے پرچلت دھارناواں، منوتا اپر مشتمل ہندی اے۔پنجابی دی شروعاتی تنقید جو کہ باوا بدھ سنگھ تے مولٰی بخش کشتہ ہوراں نے کیتی، اوہ بہتی پربھاووادی،پرشنساوادی قسم دی سی،تے منوتاں تے پرچلت دھارناواں توں آسرا لیندی سی۔ اس قسم دی تنقید توں نجم حسین سید دور کردا اے۔ اجیہی قسم دی تنقید بارے اسدا مننا اے کہ،اساڈی پرانی شاعری نوں پڑھن دا اک پرانا ڈھنگ اے۔اوہ ایہہ بئی کافی نوں(جاں قصہ،دوہڑا،جو وی ساہمنے ہووے،اوہنوں) اک اچیری کرت جاں بنتر نہیں سمجھیا جاندا۔کجھ خیالاں نوں جہڑے اگدوں ہی ساڈے کول ہندے ہن،کافی اتے تھوپ دتا جاندا اے۔

اس پکھ توں اوہ اپروکت سدھڑ تے پربھاواوادی نظر دا کھنڈن کردا اے تے اجیہی تنقید نوں ردّ کر دندا اے۔سید پرسنسامئی تے منبھاؤندے وچاراں دی پیشکاری والی تنقید نوں تنقید نہیں مندا۔اس طرحاں سید دی نظر رچنا دے سنتعمیری انگاں بنتر تے بنتی دے وکھ-وکھ پکھاں نوں پھڑھ کے مطالعہ کرن والی اے۔

ساہت اصول بارے نجم دے وچار

ساہت رچنا کلا تے کتھ دی سنیکتی دا ناں اے۔

جہڑیاں رمزاں تے سینتاں،ساہتکار اپنی رچنا وچ ورتدا اے،اوہ اوہدے وسیب،اپنے آلے دوآلے اتے ہڈورتی وچوں ہندیاں ہن۔

ساہت رچنا دا سروپ سدھ پدھرا تے اکہرا نہیں ہندا بلکہ اتی ڈونگھا اتے گنجھل دار ہندا اے۔

اس طرحاں ساہت دی ہوند تکنیک بارے چرچہ کردا ہویا،اوہ عامَ بولی تے ساہت بولی دا نکھیڑا کردا اے،اتے ساہت دی جٹل ہوند بارے خاصیتاں درساؤندا اے۔اوہ اپنی ساہت آلیچنا اپر ساہت اصول نوں بھارو نہیں ہون دندا جیہا کہ کئی پنجابی آلیچکاں دی کمزوری دسدی اے،پر سہج روپ وچ وی اصول دی گل کر جاندا اے۔

نجم حسین سید دیاں تنقیدی جگتاں

نجم حسین سید اپنے سمچے تنقید وہار نوں عامَ بول-چال دی بولی اتے لیہندی اپبولی دے مرکب نال اساریا اے۔پنجابی دے کجھ چنتکاں نے اس دی کیل لین والی عام کمیونیکیشن دی بولی تے لیہندی دے ملگوبھے دی خوب تعریف کیتی اے۔نجم حسین سید ویاکھیا ویلے اوہ اپنا دھیان شاعری دی بولی اپر ٹکاؤندا ہویا اسدے نویکلے انداز راہی،مہین تے پکھتاں نظر نال،اس دی روح تک اپڑن دا یتن کردا اے۔اوہ اپنیاں لکھتاں نوں لوکاں تک سادھارن بولی وچ پہنچاؤندا اے۔اسنے کول ہر کہانی نوں اپنی سوچ دے انوساری بنا لین دی اٹکل موجود اے،اتے اس چکاچونپ کرن والی اٹکل دی اوہ خبو ورتوں کردا اے۔

ملانکن

نجم حسین سید دی تنقید نظر دا ملانکن کردے ہوئے ایہہ کیہا جا سکدا اے کہ اسنے مدھکالی ساہت اپر دھیان مرتکز کردیا وہارک تنقید ماتحت ساہت،سبھیاچار،سماج تے اتہاس دے دونداتمک سمضموناں نوں سائنسی ڈھنگ نال پیش کیتا اے۔اسنے اپنے مطالعہ وچ سنتعمیری،روپگت،نوَ-تنقید دے سنکلپاں نوں ورتوں وچ لیاندا اے تے تتھاں دے بنیاد تے ساہت دی پرکھ-تنقید وچ انتر-انشاسنی مطالعہ دیاں نویاں پیڑاں نوں قائم کیتا اے۔اوہ مول روپ وچ ورثے دی چکاچوندھ کر دین والی پرتیکوادی ویاکھیا کرن والا نقاد اے۔

حوالے

↑ ^۱.۰ ^۱.۱ جمعے دی سنگت تے نجم حسین سید

[جمعے_دی_سنگت_تے_نجم_حسین_سید-1] ۱.۰ ^۱.۱ جمعے دی سنگت تے نجم حسین سید

[۱]