پنجابی

پن٘جابی
पंजाबी / ਪੰਜਾਬੀ
بولݨ والے دیس :	پاکستان، بھارت، برطانیا، کینیڈا، آسٹریلیا، سعودی عرب، تے امریکا
بولݨ‌ہار گݨتی :	15 کروڑ لوک
بولی ٹبر :	ہند آریا‌ئی بولیاں
لپی :	شاہ مکھی، گرمکھی، دیوناگری
دنیا وچ نمبر:	9 واں
پن٘جابی بولݨ والےدیس
90,000,000:	پاکستان ·
1,700,000:	برطانیا ·
800,000:	کینیڈا ·
30,000,000:	بھارت ·
640,000:	امریکا ·
60000:	ملائشیا ·
50,000:	آسٹریلیا ·
75,000:	جپان ·
260,000:	ہانگ کانگ ·
600000:	سعودی عرب ·
34000:	سنگاپور ·
117000:	میانمر ·
مت
70٪:	مسلمان ·
20٪:	سکھ ·
10٪:	ہندو ·
1٪:	عیسائی ·

پن٘جابی (گرمکھی: ਪੰਜਾਬੀ، دیوناگری: पंजाबी) ہند-یورپی بولیاں دے ٹبر دی اک بولی اے تے پنجاب ایہدا اصل دیس ہے۔ پشاور توں دلی، مظفرآباد ازاد کشمیر توں رحیم یار خاں تک ایہ عام بولی تے سمجھی جاندی اے ۔ پنجاب توں باہر پاکستان دے دوجے تھانواں وچ ایہنوں بولݨ تے سمجھݨ والے کافی لوک نیں۔ پاکستان توں باہر پنجابی بھارت ، برطانیا، کینیڈا، سعودی عرب، متحدہ عرب امارات ،امریکا تے ہور کئی دیساں وچ بولی جاندی اے ۔ پاکستان وچ ایہہ سبھ توں زیادہ بولی جاݨ والی بولی اے تے برطانیا وچ ایہدا نمبر دوجا اے ۔ بھارت وچ ایہدا نمر 11واں ہے تے پورے دکھݨی ایشیا وچ ایہہ تیجے نمبر تے آوندی اے ۔ ایہدے وچ 1،75،000 دے نیڑے لفظ نیں ۔ ایدے بولݨ والے 11 کروڑ توں ودھ نیں انج اے دنیا دیاں وڈیاں بولیاں وچ آوندی ہے۔

پنجابی /pʌnˈdʒɑːbi/ پنجاب دی بولی، جس نوں پنجاب خطے دے وسنیک جاں متعلق لوک بولدے ہن۔ ایہہ بولیاں دے ہند یورپی پروار وچوں ہند-ایرانی پروار نال تعلق رکھدی ہے۔ ایہہ پنجابیاں دی ماں بولی اے تے سکھ مت دی مذہبی بولی وی اے ۔ ایہدے وچ گرو گرنتھ صاحب دی رچنا کیتی گئی اے ۔ ایہہ دنیا تے خاص کر لموچی ایشیا دے اُگھے بھنگڑا سنگیت دی بولی اے ۔ پاکستان وچ ایہہ سبھ توں ودھ بولی جان والی بولی اے ۔ لفظ "پنجابی" نوں پنجاب نال متعلق کسے وی چیز لئی ورتیا جاندا اے جویں کہ پنجابی بولن والیاں اتے پنجاب خطے دے رہن والیاں نوں وی پنجابی ای کیہا جاندا اے ۔

جغرافیائی پھیلاؤ

"ایتھنولوگ" 2005 (بولیاں نال متعلق اک انسائکلوپیڈیا) مطابق پنجابی نوں 8.8 کروڑ لوک بولدے ہن، جس نال پنجابی سمچی دنیا وچ سبھ توں ودھ بولی جان والی دسویں بولی اے۔ 2008ء وچّ پاکستان دی مردمشماری مطابق پاکستان وچ 7،63،34,300 لوک پنجابی بولدے ہن اتے 2001 وچّ بھارتی لوک گݨت دے مطابق بھارت وچ 2،91،02,477 لوک پنجابی بولدے نیں ۔

ایہدیاں بہت ساریاں پڑبولیاں نیں ۔ لیہندی پنجابی، چڑھدے پنجاب تے لہندے پنجاب دیاں پڑبولیاں تے پہاڑی پڑبولیاں نوں ملا کے پنجابی اپنے سر-سائنس کر کے اجوکی ہند یورپی بولیاں دے ٹبر وچوں سبھ توں وکھری بولی جاپدی اے ۔ پنجابی دیاں کئی پڑبولیاں بولیاں نیں پر ماجھی ، دوآبی تے جٹکی نوں مرکزی پڑبولیاں منیا جاندا اے ۔ پنجابی چڑھدے تے لہندے پنجاب دی سرکاری بولی اے تے نیڑلے صوبیاں جویں کہ ہریاݨا، ہماچل پردیش تے دلی وغیرہ وچ وی بولی جاندی اے ۔ پنجابی نوں ہریاݨا تے دلی وچ دوجی تے تیجی بولی دا درجا حاصل اے ۔

پاکستان

پنجابی زیادہ تر پاکستان وچ بولی جاندی اے ۔ پاکستان دے % 50 لوکاں دی ماں بولی پنجابی اے تے % 70 لوک پنجابی بولی نوں پہلی، دوسری تے کچھ تیسری بولی وجوں بولدے نیں ۔ لہور، جو کہ پاکستان پنجاب دا راجگڑھ اے، وچ سبھ توں زیادہ لوک پنجابی بولدے نیں ۔ لہور دی % 86 آبادی تے اسلام آباد دی % 74 آبادی پنجابی نوں ماں بولی وجہوں بولدی اے ۔ کراچی وچ وی کافی زیادہ لوک پنجابی بولی بولدے نیں ۔

لوک گݨت دی بنیاد تے پاکستان وچ پنجابی بولݨہاراں دی گݨتی

سال	پاکستان دی آبادی	قیصد	پنجابی بولݨہار گݨتی
1951	33,740,167	57.08%	22,632,905
1961	42,880,378	56.39%	28,468,282
1972	65,309,340	56.11%	43,176,004
1981	84,253,644	48.17%	40,584,980
1998	132,352,279	44.15%	58,433,431

لوک گݨت دی بنیاد تے پاکستانی صوبےآں وچ پنجابی بولن والیاں دی گنتی (2008)

تھاں	بلاک	پنجابی بولݨہار گݨتی	فیصد
–	پاکستان	106,335,300	% 60
1	پنجاب	70,671,704	% 75.23
2	سندھ	4,592,261	% 10
3	اسلام آباد راجگڑھ	1,343,625	% 71.66
4	خیبر	7,396,085	% 21
5	بلوچستان	318,745	% 2.52

پنجابی پاکستان وچ سبھ توں زیادہ بولی جاݨ والی بولی اے ۔ایہہ 60 فیصد پاکستانیاں دی ماں بولی جد کہ 70 فیصد پاکستانی ایہنوں بولݨا جاݨدے نیں۔ پنجابی دیاں وکھو وکھ پڑبولیاں نیں ۔ پنجاب دے نال اے پورے ازاد کشمیر چ بولی تے سمجی جاندی اے۔ ایس توں وکھ بھارت دی صرف 3 فیصد آبادی پنجابی بولدی اے پر پنجابی نوں چڑھدے پنجاب وچ سرکاری بولی تے دلی تے ہریاݨا وچ دوجی بولی دا درجا اے ۔

پنجابی ، انگریزدے آوݨ تے ہندستان تے مل مارن توں پہلاں دلی توں لے کے پشاور تک پھیلے ہوئے پنجاب وچ لہجے دے نکے نکے فرقاں نال بولی جاݨ والی بولی سی ۔ 1901ء وچ انگریزاں نے اوس ویلے دے پنجاب دے اتلے لہندے پاسے نوں کٹ کے صوبہ سرحد بݨا دتا تے فیر 1947ء وچ رہندا پنجاب وی 2 ٹوٹیاں: چڑھدے پنجاب تے لہندے پنجاب وچ ونڈیا گیا ۔ 1960ء وچ اس چڑھدے یا چڑھدے پنجاب دے وی 3 ٹوٹے کرکے ہماچل پردیش ، ہریاݨا تے پنجاب وچ ونڈ دتا گیا۔ اینج پنجابی وی ونڈی گئی تے سیاسی فیدے لئی ایہنوں ہماچل پردیش وچ ہندی دا اک لہجا دسیا گیا جدوں کہ ہماچل پردیش وچ بولی جان والی بولی پنجابی دا کانگڑی لہجا اے ۔

اس ویلے پنجابی پاکستان دے صوبا پنجابوچ لہجے دے معمولی فرق نال تے صوبہ سرحد وچ کوہاٹ ، بنوں تے پشاور دے آل دوالے ( ہندکو دے ناں نال ) ڈیرا اسماعیل خان وچ (ڈیری دے ناں نال ) تے ایبٹ آباد ، ہری پور (ہزارا) وچ ( ہندکو دے ناں نال )) ، ازاد کشمیر دے تھاواں وچ ( پہاڑی تے گوجری دے ناں نال ) تے سندھ دے پنجاب نال لگدے علاقیاں وچ تے بھارت وچ پنجاپ ، ہماچل پردیش ، ہریاݨا دے کافی علاقیاں وچ دلی تے راجستھان دے پنجاب نال لگدے ضلعاں تے مقبوضہ جموں تے کشمیر وچ جموں دے ضلعاں وچ بولی جاندی اے ۔ ایس توں علاوا امریکا ، کینیڈا ، آسٹریلیا تے برطانیا وچ وی بولی جاندی اے ۔

بھارت

بھارت وچّ 30 ملین (3 کروڑ) لوک پنجابی بولی نوں ماں بولی اتے پہلی، دوجی جاں تیسری بولی وجوں بولدے ہن۔ پنجابی بولی بھارتی صوبےآں پنجاب، ہریاݨا تے دلی دی مکھ بولی اے۔ شمالی بھارت وچ امبالا، لدھیاݨا، امبرسر، چندی گڑھ، جلندھر تے دلی پرمکھ شہری علاقے نیں ، جتھے پنجابی بولی جاندی اے ۔

لوک گݨت دی بنیاد تے بھارت وچ پنجابی بولݨہاراں دی گݨتی

سال	بھارت دی آبادی	بھارت وچ پنجابی بولݨہار	فیصد
1971	548,159,652	14,108,443	2.57%
1981	665,287,849	19,611,199	2.95%
1991	838,583,988	23,378,744	2.79%
2001	1,028,610,328	29,102,477	2.83%
2011	1,210,193,422	33,038,280	2.73%

ولکھنتا

پنجابی دی اک خاص گلّ جو اسنوں دوجیاں انڈو یورپی تے بھارتی بولیاں توں اڈ کردی اے، اوہ اے اس دا سراتمک ہونا۔ پنجابی وچّ پنج سر دھنیاں /گھ/، /جھ/، /ڈھ/، /دھ/، /بھ/ ہن۔ اس توں علاوہ /ہ/ دھنی وی شبد وچّ اپنے تھاں مطابق سر وچّ بدل جاندی اے۔ شبداں دی مڈھلی حالت وچّ /گھ،جھ،ڈھ،دھ،بھ/ دھنیاں نیویں سر دا اچارن کردیاں ہن۔ اس حالت وچّ /ک،چ،ٹ،ت،پ/ وچّ روپانترت ہو کے، نال دی نال سۉر تے نیویں سر نوں ظاہر کردیاں ہن۔ اداہرن دے طور تے جدوں /گھ/ دھنی شبد دے شرو وچّ آؤدیں اے تاں اس دی آواز /ک/ دھنی دے نیڑے ہندی اے اتے اس نال اک ڈگدی سر دی ورتوں کیتی جاندی اے جویں 'گھوڑا' شبد وچّ /ک/ دھنی نال اک ڈگدی سر اے جس نال ایہہ /گھ/ دھنی بندی اے۔ اس طرحاں اس شبد دی IPA وچّ بناوٹ ""/kòɽa/"" ہوویگی۔ جیکر اسیں اس وچوں اس دی ڈگدی سر نوں ہٹا دئیے تاں اس دا اچار ""کوڑا" ہو جاویگا اتے جیکر اسیں /ک/ دھنی دے بعد چڑھدی سر دی ورتوں کریئے تاں اس دا اچارن ""کوہڑا"" ہو جاویگا۔ اس نوں IPA وچّ ""/kóɽa/"" لکھیا جاویگا۔ ٹھیک اسے طرحاں باقی دیاں چار دھنیاں نال وی ہندا اے۔ شبد دی انتلی حالت وچّ /گھ،جھ،ڈھ،دھ،بھ/ ترپیب مطابق /گ، ج، ڈ، ب، د/ وچّ تبدیل ہو کے نال لگدے اگلے سۉر اتے اچی سور سمیت اچاریاں جاندیاں ہن۔ جویں- /لابھ/۔

پنجابی تے مہان لوک

گرو نانک جی نے بانی لئی پنجابی بولی نوں چنیا۔ گورو نانک جی توں پہلاں بابا فرید نے وی بانی دی رچنا، ناتھاں، جوگیاں، بلھے شاہ، وارث شاہ، شاہ حسین، قادریار، شاہ محمد، دمودر وغیرہ شاعراں نے اپنی شاعری دا زریعہ پنجابی نوں بنایا۔ پروفیسر پورن سنگھ بھاویں انگریزی دے ودوان سن پر اوہناں نے پنجابی وچّ کھلھی شاعری رچ کے اتہاس سرجیا۔ پنجابی بولی دا دل انا وڈا اے کہ کشان، ہون، ترک، مغل، منگولاں وغیرہ دیاں بولیاں نوں وی پنجابی نے اپنے وچّ جذب کر کے اپنی نویکلی پچھان برقرار رکھی۔ پنجابی لوک گیت ساڈی مکمل پنجابیت دی ترجمانی کردے ہن۔ کتھا کہانیاں، واراں، قصے، جنگ نامے، کویتاواں، ماہیئے، ڈھولے، ٹپے، سٹھنیاں وغیرہ پنجابیت دا انمول خزانہ ہن۔ نانک سنگھ، گردیال سنگھ، سنت سنگھ سیکھوں، کرتار سنگھ دگل، کلونت سنگھ ورک، اجیت کور، دلیپ کور ٹوانا، امرتا پریتم، سرجیت پاتر، شو کمار بٹالوی، ہربھجن سنگھ، ڈاکٹر۔ ستندر سنگھ نور، سکھوندر امرت وغیرہ لکھاری اسے بولی صدقہ قومانتری مشہوری حاصل کر چکے ہن۔ پنجابی سنگیت تاں اج دن دگنی رات چوگنی ترقی کر رہا اے۔ اس نے پوری دنیاں نوں جھومن لا دتا اے۔ گرداس مان، کلدیپ مانک، ہنس راج ہنس، ماسٹر سلیم وغیرہ کسے جاݨ پچھان دے محتاج نہیں ۔ ایہہ پنجابی سنگیت دا عمل ہی اے کہ ایہہ بالیوڈّ وچّ وی پیر جما چکیا اے۔ ہندی فلماں وچّ نرول پنجابی گیت تے کردار عام دیکھݨ سݨݨ نوں ملدے نیں جو پنجابیاں لئی ماݨ دی گل اے ۔

تریخ

پنجابی لموچی ایشیا دیاں ہور بولیاں وانگوں اک ہند آریا‌ئی بولیاں اے۔ گیارویں صدی وچ پوری بولی بن کے اگے آوندی اے۔ پنجابی بولی دا مڈ اپ بھرمش پراکرت توں ہویا اے ۔ اُنج ایس توں پَیھلاں ناتھ جوگیاں جِنھاں دا تعلق تھلرے طُبقے توں سی نالے اُنھاں اپنا سانجھ دا سنیھا پنجاب توں بنگال تک اپڑایا سی ۔ اوہناں نے سبھ توں پہلاں پنجابی وِچ کُچھ لِکھیا سی ۔ بابا فرید الدین گنج شکر(1173-1266) نوں پنجابی دا پہلا شاعر منیا جاندا اے تے مگروں بابا گرو نانک دا ناں آوندا اے ۔ سکھاں دے 5ویں گرو ارجن دیو نے گرو گرنتھ صاحب لکھی ،ایہہ کتاب پنجابی دی گرمکھی لپی وچ لکھی گئی اے ۔ پندرہویں توں 19ویں صدی دے وشکار مسلمان صوفی بزرگاں نے پنجابی وچ بعوت لکھتاں لکھیاں۔ اینہاں بزرگاں وچ بابا بلھے شاہ دی شاعری کافیاں تے اے ۔ وارث شاہ نے ہیر رانجھے دا منظوم قصہ لکھ کے اس قصے نوں امر کردتا تے ایہہ ہن ھیر رانجھا دے بجائے ہیر وارث شاہ دے ناں توں مشہور اے۔ دوجے بزرگاں چ شاہ حسین ، سلطان باہو ۔ میاں محمد بخش تے خواجہ غلام فرید ھیگے نیں ۔ جنوری 1856 وچ پنجاب وچ اردو تے انگریزی لاگو کیتیاں گیاں۔

ہندستان دی ونڈ دا سب توں بوہتا نقصان پنجابی بولی نوں ہوئیا تے ایس دی ترقی تے بہت بُرا اثر پئیا۔ اک پاسے ہندو پنجابی جیہڑے کہ صدیاں توں پنجابی بولدے آرہے سن ہن ہندی نوں اپنی ماں بولی اکھوان لگے ایسے طرح مسلمان اردو نوں اپنی ماں بولی تون ود چاہن لگے۔ ایس دے نتارے وچ پاکستان وچ پنجابی نوں کسے وی قسم دی سرکاری حیثیت نئیں دتی گئی تے بھارت وچ وی پنجابی نوں سرکاری حیثیت دین دی راہ وچ روڑے اٹکائے گئے ۔ پر ہن پنجابی چڑھدے پنجاب وچ سرکاری زبان اے ۔

پنجابی لموچی ایشیا دیاں ہور بولیاں ونگوں اک ہند آریا بولی اے ۔

پنجابی نوں اوہناں سارے ملکاں وچّ وی گھٹّ-گنتی بولی دے طور اتے بولیا جاندا اے، جتھے وی پنجابی گئے نیں جداں انگلینڈ، امریکا، آسٹریلیا اتے خاص کر کے کینیڈا، جتھے کہ پنجابی کینیڈا دی 2011 دی مردمشماری دے مطابق تیجی عام بولی جان والی بولی اے۔ پنجابی سکھ مت دی مذہبی بولی وی اے، جس وچ گرو گرنتھ صاحب جی دی رچنا کیتی گئی اے۔ ایہہ بھنگڑا سنگیت دی بولی اے، جس نے دکھنی ایشیا اتے دنیا بھر وچّ چنگا نامنا کھٹیا اے۔

پنجابی سبھیاچار بھارت تے پاکستان وچّ ہوئی 1947 عیسوی دی ونڈ کر کے متاثر ہویا۔ پنجابی بولی اتے سبھیاچار ونڈے ہوئے دیساں اتے مذہبی تعلقاں نوں آپس وچ جوڑدا اے۔

نویں پنجابی ووکیبولری ہور بولیاں، جویں ہندی، فارسی تے انگریزی توں متاثر اے، ہور شمالی بھارتی بولیاں وانگ اس دا وی تور سنسکرت توں ہوئی اے۔ پنجابی دے کئی روپ ہن، جویں کہ لہندے پنجاب وچ لہندی تے چڑھدے تے اُبھے پاسے ہندکو، ماجھی، دھنی وغیرا ۔۔

جولائی، 1951 وچّ بھارت وچ لوک گݨت دا کم زوراں شوراں نال چل رہیا سی ۔ اس ویلے پنجاب دا مہاشا پریس پنجابی ہندو دی ماں بولی بدلݨ لئی سارا ٹلّ لا رہیا سی ۔ ہندو سکھاں و پئی ونڈ دی لکیر نوں کالے رنگ نال بھرن لئی مہاشا پریس نے پوری کوشش کیتی تے کامیابی وی حاصل کیتی۔ ہر سکھ نے پنجابی نوں تے ہر ہندو نے ہندی نوں اپنی بولی لکھایا ۔

پنجابی بولی دیاں لپیاں

پنجابی بولی نوں لکھن لئی دو لپیاں ہن، جو کہ علاقہ اتے اس دے ذیلی بولی دے نال نال بولن والے دے علاقہ اتے وی انحصار کردا اے۔ بھارت تے ہور دیساں وچ بھارتی مول دے پنجابی اس نوں گورمکھی لپی وچ لکھدے ہن۔
پاکستان (لیہندے پنجاب وچّ) شاہ مکھی لپی دے روپ وچّ لکھیا جاندا اے۔ گورمکھی اتے شاہمکھی پنجابی نوں لکھن دے دو عام ڈھنگ ہن۔بھارتی اتے پاکستانی پنجابی بولن والے پنجابی بولی نوں بولاں راہیں سمجھ سکدے ہن، پر لپی دے روپ وچ نہیں۔

انگریزی وانگ ہی، پنجابی دنیا بھر وچ پھیل گئی اتے اس وانگ ہی اتھوں دے مقامی شبداں نال مل کے اپنی ترقی کیتی۔ حالانکہ بہت شبد ہندی-اردو اتے انگریزی توں آئے ہن، پر پنجابی وچ سپینی اتے ڈچ بولی توں وی شبد آئے ہن۔

پنجابی لفظ

تھلے 10 سبھ توں بوہتے بولے جاݨ آلے پنجابی لفظ دتے گئے نیں ۔

نمبر	پنجابی شبد
1	دی
2	اے
3	دی
4	نوں
5	دا
6	تے
7	وچ
8	اتے
9	نیں
10	سی

پنجابی شبد پنڈھار

پنجابی شبد پنڈھار (Punjabi Vocabulary) پنجابی یونیورسٹی پٹیالہ دے حساب کتاب چ 1،70،000 توں اپر اے۔

پنجابی بولیاں

پنجابی بولیاں دا نقشہ

پنجابی دے بہت سارے لہجے نیں ۔ ماجھی نوں ٹکسالی منیا جاندا اے ۔ ایہہ لہجہ پاکستان وچ لہور، سیالکوٹ، قصور شیخوپورا ، گجرانوالہ تے ہندستان وچ امرتسر، گورداسپور تے ترن تارن دیاں ضلیعاں وچ بولیا جاندا اے ۔ ایس توں علاوہ ڈیروی ریاستی بلاسپوری چنبیالی کانگڑی جھنگوچی تھلوچی دھنی گھیبی چھاچھی جنڈالی چناوری پوٹھواری ہندکو ملتانی دوآبی پوادھی مالوی گوجری ڈوگری وغیرہ پنجابی لہجے نیں۔ پنجاب یونیورسٹی پٹیالہ نے پنجابی دیاں بولیاں دے اے ناں دسے نیں: ماجھی پوٹھواری ہندکو ملتانی دوآبی پوادھی مالوی گوجری ڈوگری۔تھلے ہر بولی نال اودا اک شعر دتا گیا اے۔

ماجھی

ماجھی نوں سٹینڈرڈ پنجابی سمجھیا جاندا اے۔ اے امرتسر ترن تارن گرداسپور لہور سیالکوٹ گجرانوالہ گجرات قصور چ بولی جاندی اے۔ انور مسعود دا اک شعر

ہووے پئی تقصیر کسے دی دکھ پیا کوئی جردا اے ۔ بھل چک ہوندی اکھیاں کولوں دل جرمانے بھردا اے

پنجابی بولی دے اجزائے ترکیبی

ماہرین لسانیات نے دنیا د‏‏ی زباناں نو‏‏ں نو خانداناں وچ تقسیم کيتا اے انہاں وچ انڈو یورپین سب تو‏ں وڈا خاندان اے جس وچ یورپ تے ایشیا د‏‏ی مشہور زباناں مثلاً سنسکرت، لاطینی ،فارسی، انگریزی، جرمن وغیرہ شامل نيں۔ پنجابی خالص ہند آریائی شاخ نال تعلق رکھدی اے یا اس وچ دوسرے خانداناں دے اجزا وی ملدے نيں ۔جدو‏ں تک کسی ملک د‏‏ی تریخ پیش نظر نہ ہو، ایہ جائزہ لینا محال ا‏‏ے۔ رگ وید دے مطالعہ تو‏ں پتہ چلدا اے کہ آریاواں د‏‏ی آمد تو‏ں پہلے سپت سندھوُ (پاکستان) وچ کچھ تے قوماں آباد سن ، جندے لئی ویداں وچ داس، اشورا، نشادا، پشاچہ تے راکھشش وغیرہ دے لفظاں استعمال کيتے گئے نيں۔ ایہ وی سانو‏ں دسیا گیا اے کہ اوہ عجیب بولی بولدے سن ۔ انہاں دے رسم و رواج آریاں تو‏ں قطعا مختلف سن ۔ اوہ قربانی نئيں دیندے سن تے نہ دیوتاواں د‏‏ی پرستش ہی کردے سن ۔ گذشتہ چالیس پنجاہ برس وچ ہڑپہ، موہنجودارو، کوٹ ڈیجی وغیرہ وچ جو کھدائیاں ہوئیاں نيں انہاں تو‏ں وی اس نظریہ نو‏‏ں تقویت ملی اے کہ آریاواں د‏‏ی آمد تو‏ں پیشتر ایتھ‏ے کچھ تے قوماں آباد سن۔ اکثر اصحاب کاخیال اے کہ اس رہتل دے بانی دراوڑ یا انہاں دے پیشرو سن ۔ بہرحال ایہ محض قیاس آرائی ا‏‏ے۔ چار پنج ہزار سال قدیم رہتل دے متعلق بیک جنبش قلم فیصلہ نئيں کيتا جا سکدا۔ ڈاکڑ رادھا کمود مُکر جی اپنی کتاب ( Indus Civilization) وچ اس مسئلہ اُتے خیال آرائی کردے ہوئے لکھدے نيں کہ اس علاقہ تو‏ں دستیاب ہونے والی کھوپڑیاں دا مطالعہ بے حد ضروری ا‏‏ے۔ ہندوپاک برصغیر وچ موہنجودارو ( سندھ) سیالکوٹ (پنجاب) نل( بلوچستان) بیانہ(آگرہ)تِینولی (جنوبی ہندوستان) وغیرہ تھ‏‏انو‏اں تو‏ں تھوڑے جہے کھوپڑیاں ملی نيں۔ سیتارام کوہلی دے بیان دے مطابق موہنجودارو تو‏ں پندرہ کھوپڑیاں ملی نيں۔ جو چار مختلف قسماں ٍ ظاہر کردیاں نيں۔ پہلی قسم وچ ایسی کھوپڑیاں نيں جو عراق عرب د‏‏ی دریافت شدہ کھوپڑیاں تو‏ں مشابہت رکھدی نيں،۔ اسک‏‏ے علاوہ تینولی ( جنوبی ہندوستان) وچ پائی جانے والی کھوپڑیاں تے لنکا دے ویداہا لوکاں د‏‏ی کھوپڑیاں دے نال وی کسی حد تک ملدی نيں۔دوسری قسم وچ 6 کھوپڑیاں نيں ، ایہ وی پہلی قسم د‏‏ی مانند نيں۔ لیکن انہاں وچ پہلی قسم د‏‏ی نسبت دماغی سختی کم معلوم ہُندی اے، ایہ انہاں تو‏ں بہت مشابہت رکھدی نيں جو ائنا ( ترکستان) تے سیالکوٹ تو‏ں ملی نيں۔ تیسری قسم منگولوالپائن اے جس دا صرف اک نمونہ ملیا ا‏‏ے۔ چوتھ‏ی قسم وچ چار مختلف نوع د‏‏ی کھوپڑیاں نيں، جنہاں نو‏ں الپائن قسم تو‏ں تعبیر کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اُتے ڈاکڑ مکر جی نے انہاں کھوپڑیاں دے مطالعہ تو‏ں ایہ نتیجہ اخذ کيتا اے کہ ساڈے ملک وچ سب تو‏ں پہلے حبشی ( نیگریٹو )نسل دے لوک وارد ہوئے سن ۔ان ہی لوکاں نے ایتھ‏ے کمان ایجاد کيتی سی ، انہاں دے بعد پروٹوآسٹرلائٹو نسل دے لوک آئے۔اج تو‏ں نصف صدی پیشتر ایہ نظریہ عام سی کہ ایہ لوک آسڑیلیا تو‏ں ہندوستان وچ آئے سن یا جرمن سکالر شمڈٹ دے قول دے مطابق نیوگنی تو‏ں آئے سن ۔ لیکن جدید تحقیقات د‏‏ی رو تو‏ں ایہ نسل فلسطین دے قرب وجوار تو‏ں چلی سن ۔ اس نسل دے لوک پنجاب تو‏ں لےک‏ے نیوزی لینڈ تے مڈغاسکر تو‏ں ایسٹرآئلینڈ تک پھیلی ہوئی ا‏‏ے۔ کول، بھیل، سنتھال وغیرہ قوماں اس نسل تو‏ں متعلق نيں تے مُنڈا خاندان د‏‏یاں بولیاں بولدے نيں۔ انہاں دے بعد شمال مغربی رستےآں دے ذریعہ دراوڑ نسل دے لوک برصغیر ہندوپاک وچ وارد ہوئے تے اپنے ہمراہ عراق و عرب، ایشیائے کوچک وغیرہ علاقےآں دا رہتل و تمدن لائے۔ سکلیڑ وغیرہ عالماں نے ایہ وی نظریہ پیش کيتا اے کہ شمال مغربی رستےآں د‏‏ی بجائے ایہ پہلے جنوبی ہندوستان وچ پہنچے سن، تے فیر تمام ہندوستان اُتے چھا گئے۔ انکا خیال اے کہ زمانہ ما تریخ تو‏‏ں پہلے وچ بحیرۂ عرب د‏‏ی جگہ خشکی سی، جو افریقہ تو‏ں ملی ہوئی سی تے اس علاقہ دا ناں "لیموریا" سی، لیکن ایہ نظریہ ہن جھٹلایا جا چکيا اے تے ایہی تسلیم کيتا جا چکيا اے کہ دراوڑ بلوچستان تو‏ں ہُندے ہوئے ہندوستان وچ آئے سن کیونجے بلوچستان دے کچھ علاقےآں وچ براہوئی ناں د‏‏ی اک ایسی بولی بولی جاندی اے جو دراوڑی خاندان نال تعلق رکھدی اے ، صرف سر رابرٹ رِزمے نے اپنی کتاب "ہندوستان دے باشندے" وچ تھوڑی جہی ترمیم دے نال کہ کول ، بھیل تے دراوڑ اک ہی نسل تو‏ں نيں ۔ ڈاکٹر مُکر جی د‏‏ی تحقیقات نو‏‏ں ٹھیک منیا اے،

مندرجہ بالا مختلف نسلاں د‏‏ی آمد دے زمانے دا تعین نئيں کيتا جاسکدا۔ بہر حال اج تو‏ں چار ہزار سال پیشتر آریہ ایتھ‏ے پہنچ چکے سن تے جے اسيں "ہندو ہسٹری" مصنف اکشوئے کمار مزمدار د‏‏ی گل مان لاں تاں آریاں نے 2100 ق م تک مشرقی افغانستان، کشمیر تے پنجاب وغیرہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی۔ آریاں د‏‏ی جنم بھومی دے بارے وچ شدید تر اختلافات نيں، مثلا ً ویداں وچ چند اک علاقےآں دے اشارے ملدے نيں، لیکن انہاں تھ‏‏انو‏اں نو‏‏ں تعین کرنے وچ اختلافات نيں مثلا ً اک جگہ "پری روپا" دا ذکر آیا اے، اک مصنف نے اسنو‏ں یورپ قرار دتا اے لیکن اسک‏‏ے برعکس سیتارام کوہلی اسنو‏ں ہڑپہ تو‏ں تعبیر کردے نيں ايس‏ے طرح اک گروہ ایسا اے سکنڈے نیویا دے علاقےآں نو‏‏ں آریاں دا ٹھکانہ قرار دیندا اے اس دے برعکس "رگ ویدک انڈیا" دے مصنف نے اپنا زور قلم اس اُتے صرف کر دتا اے کہ آریہ لوک ہندوستان دے اصل باشندے سن تے کدرے باہر تو‏ں نئيں آئے سن ۔ سب تو‏ں دل لگتی گل ڈاکٹر مکرجی نے د‏‏ی اے کہ جے آریہ باہر تو‏ں نہ آئے ہُندے تاں اوہ ایتھ‏ے دے باشندگان نو‏‏ں داس، راکھشش وغیرہ ناواں تو‏ں کیو‏ں پکاردے تے انہاں اُتے کڑی تنقید نہ کردے۔ بہر حال رگ وید نو‏‏ں احاطہ تحریر وچ لیانے تو‏ں پیشتر آریہ لوک کُبھ (کابل) سواستو (سوات) کرمُو (کُرم) گمدی ( گومل) سندھو (سندھ) سوسا(سوہان) وتِستا (جہلم) اسِکنی ( چناب) پُرشی (راوی) وِپاش (بیاس) شندری(ستلج) تے گنگا جمنا د‏‏ی وادیاں وچ قدم جما چکے سن ۔ جے اسيں کوشش کرن تاں ویداں تے پراناں تو‏ں بعد د‏‏ی تریخ وی مرتب ک‏ر سکدے نيں۔ سب تو‏ں آخری پران وشنو پران اے ، جس وچ رام چندر جی ، انہاں دے بھائی، بھرت تے انہاں دے معاصرین دا ذکر ملدا اے ۔اسک‏‏ے بعد ہندوستان د‏‏ی تریخ خاموش ہو جاندی ۔اس دتی شاید وجہ ایہ کہ اوہ علاقے جو ہن پاکستان کہلاندے نيں ، ایرانی سلطنت وچ شامل کرلئے گئے سن ۔ ایرانی کتاباں تواریخ دے مطابق ہنی منشی خاندان دے ایرانی بادشاہ سیروش ( 530 ق م تو‏ں 558 ق م ) نے سب تو‏ں پہلے ادھر دا رخ کيتا تے بوہت سارے علاقے نو‏‏ں زیرنگین ک‏ر ليا۔ اسک‏‏ے بعد دارا ( 486 ق م تو‏ں 522 ق م) نے 517 ق م وچ سکائیلاکس نامی اک یونانی نو‏‏ں دریائے سندھ د‏‏ی راہگذر دریافت کرنے دے لئی بھیجیا۔ سانو‏ں ایہ وی پتہ چلدا اے کہ اس وقت سپت سندھو (پاکستان) دو حصےآں وچ منقسم سی تے دریائے سندھ دے مغربی کنارے یشکلاوندی تے مشرقی کنارے اُتے ٹیکسلا ناں د‏‏ی حکومدیاں سن۔ ایرانیاں دے فورا ً بعد یونانی سکندراعظم (536 ق م) د‏‏ی سرکردگی وچ اس خطہ اُتے چڑھ دوڑدے نيں تے 100 ء تک کسی نہ کسی رنگ وچ ایتھ‏ے مسلط رہندے نيں ۔ ايس‏ے زمانہ وچ ایتھ‏ے دے باشندےآں نے آرامی، کھروشتی تے یونانی رسم الخطےآں تو‏ں آگاہی حاصل کيتی۔ یونانیاں دے بعد ساکا، پارتھین تے کشن قوماں ادھر دا رخ کردیاں نيں۔ سمدرگپت 320ء نے جدو‏ں انکھاں بندکیتیاں نيں تاں تمام غیر ملکی قوماں اپنا اقتدار کھو چکیاں سن، ايس‏ے خاندان دے بادشاہ سکندگپت د‏‏ی موت اُتے اک دفعہ فیر اک غیر ملکی قوم ساڈے ملک اُتے چڑھ آئی تے اس نے ہُن سرداراں تورمان تے مہرگل د‏‏ی سرکردگی وچ بعض علاقہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ اس مضمون وچ اِنّی گنجائش نئيں کہ اُنہاں تمام حملہ آوراں دا ذکر بالتفصیل کيتا جائے جو اَگڑ پِچھڑ ایتھ‏ے وارد ہوئے تے اپنے کچھ نشانات چھوڑگئے۔ لیکن مختصرذکر کيتے بغیر چارہ وی نئيں اے، کیونجے جدو‏ں تک اسيں ایہ تعین نہ کرلاں گے کہ کون تے کس نسل نال تعلق رکھنے والے لوک ایتھ‏ے آئے پنجابی بولی اُتے اُنہاں دے اثر د‏‏ی نشان دہی کرنا امر محال اے ۔ ہن مسلماناں د‏‏ی آمد دا مختصرا ً ذکر ک‏ر ک‏ے بولی د‏‏ی طرف آندے نيں۔ 720ء وچ محمدبن قاسم اپنے لشک‏ر ک‏ے ہمراہ سندھ وچ وارد ہويا اسک‏‏ے بعد 830ء وچ مسلماناں نے کابل فتح کيتا تاں اس جانب تو‏ں راستہ ِکھل گئے تے بزرگان دین اسلام د‏‏ی تبلیغ دے لئی جوق در جوق آنے لگے۔ 1021ء وچ محمود غزنوی نے پنجاب فتح کيتا ۔ 1526ء وچ مغل آئے تے متحدہ ہندوستان دے کونے کونے وچ اسلام د‏‏ی روشنی پھیل گئی ۔

موجودہ حالات وچ حتمی طور اُتے کچھ نئيں کہیا جا سکدا کہ آریاں د‏‏ی آمد تو‏ں پہلے ساڈے علاقہ د‏‏ی کیہڑی بولی سی۔ کیونجے ہڑپہ تے موہن جودارو تو‏ں دریافت شدہ تحریراں حالے تک نئيں پڑھیاں جاسکن۔ لیکن مندرجہ بالا تریخ د‏‏ی روشنی وچ اسيں ایہ نظریہ ضرور قائم ک‏ر سکدے نيں کہ جو وی بولی ایتھ‏ے بولی جاندی سی اس اُتے علی الترتیب مُنڈا، دراوڑ، سنسکرت، سیتھین، پہلوی، یونانی، پراکردیاں ، عربی ، فارسی، پشتو تے انگریزی زباناں اثر انداز ہوئیاں پہلی دو زباناں بذاتِ خود علحٰدہ علحٰدہ خانداناں د‏‏ی سر چشمہ نيں ۔ انہاں دتی زباناں دا ساڈا مطالعہ نفی دے برابر اے ۔ اس لئی اسيں انہاں وچو‏ں کسی نو‏‏ں بنیاد مان کر گل نئيں کرسکدے ۔ انہاں دے بعد سنسکرت بولی اے ۔ اس اُتے علمائے لسانیات نے کافی تحقیق د‏‏ی ا‏‏ے۔ اس لئی ايس‏ے بولی نو‏‏ں پیش نظر رکھ دے پنجابی بولی دے متعلق کوئی واضح گل کيتی جا سکدی ا‏‏ے۔ ڈاکٹر سیندی کمار چیٹرجی نے سنسکرت بولی نو‏‏ں تن ادوار وچ تقسیم کيتا ا‏‏ے۔

پہلا دور 1500 ق م تو‏ں 600 ق م اے انہاں دا خیال اے کہ ايس‏ے دور وچ چاراں وید لکھے گئے سن تے سنسکرت بولی بولنے والے مقامی لفظاں نو‏‏ں اپنا چکے سن، ایہی وجہ اے کہ ویداں وچ پھل، نیلا، بلق، دَل (خوبصورت) شام، پُوجنا وغیرہ لفظاں ملدے نيں۔ لطف د‏‏ی گل ایہ اے کہ ایہ تمام لفظاں تھوڑے جہے ردو بدل دے نال دراوڑ خانداناں د‏‏ی زباناں وچ وی ملدے نيں، دوسرا دور 400 ق م تو‏ں 1000 ء اے اس دور د‏‏ی سنسکرت وچ متحدہ ہندوستان د‏‏ی مقامی زباناں دے لفظاں د‏‏ی کثرت تو‏ں آمیزش پائی جاندی اے ۔ اس لئی پاننی تے ورارُچی وغیرہ نو‏‏ں سنسکرت د‏‏ی گرامر دا خیال آیا۔ تیسرے دور وچ سنسکرت بالکل نابود ہو گئی۔ مسٹرگراؤر نے "انڈین انٹی کوائری" دے اپریل 1872ء دے شمارہ وچ ہندی دے متعلق ایداں دے خیالات دا اظہار کردے ہوئے لکھیا اے کہ مذکورہ بالا سنسکرت دے گرائمر نویساں نے اس بولی وچ غیر سنسکردی لفظاں نو‏‏ں تن حصےآں وچ تقسیم کيتا سی

1۔ تدبھو یعنی جنہاں دا اشتقاق سنسکرت تو‏ں ہوئے۔ چند لفظاں د‏‏یاں مثالاں دے ک‏ے واضح کيتا جاندا اے

تتسم یعنی سنسکرت ایداں دے لفظاں جو دوسری زباناں وچ وی ملدے نيں، لیکن انکا سنسکرت تو‏ں کوئی تعلق نئيں دیسی یعنی اوہ مقامی لفظاں جو سنسکرت وچ شامل ہو گئے۔ اسد‏‏یاں مثالاں ڈاکٹر چیٹرجی دے حوالے تو‏ں اُتے دتی گئیاں نيں۔ ایتھ‏ے پہنچ ک‏ے اک دو سوال ذہن وچ اُبھردے نيں :۔

جن زباناں دا (پنجابی، ہندی ، سندھی، بنگالی وغیرہ ) ہند آریائی خاندان د‏‏ی بولیاں کہیا جاندا اے، انہاں د‏‏ی عمر کيتا اے ؟

اگر آریاں د‏‏ی آمد تو‏ں پہلے ایتھ‏ے دے باشندےآں د‏‏ی بولی سنسکرت نئيں سی تاں اس وچ تبدیلی دا طریق کار کيتا سی؟

وہ کیہڑی ایسی طاقتور بولی سی جس تو‏ں سنسکرت ایسی جامع و مکمل بولی متاثر ہوئے بغیر نہ رہ سکی؟

جان بیمز دا خیال اے کہ ایہ زباناں (پنجابی، ہندی وغیرہ) بہت قدیمی نيں تے انہاں وچ اوہ عناصر وی شامل نيں جو کلاسکی سنسکرت وچ نئيں ملدے۔ جے میور نے اپنی کتاب " اورجنل سنسکرت ٹیکسٹ" وچ بہت ساریاں مثالاں دتی نيں انہاں وچ پنجابی لفظاں دے وادھا دے نال دیکھو:۔

اس طرح ڈاکٹر ارنسٹ ٹرمپ نے اپنی کتاب "سندھی بولی د‏‏ی گرامر" وچ اس گل کودُہرایا اے کہ اسماں غیر آریائی عناصر بہت نيں۔ انکا کہنا اے کہ شاید اک دن ایسا آجائے جدو‏ں انہاں عناصر دا پتہ لگیا لیا جائے کہ اک آریائی بولی (سندھی) وچ ایہ عناصر کتھے تو‏ں آ گئے۔ خیال اے کہ ایہ انہاں قدیم لوکاں د‏‏ی زباناں تو‏ں ہون گے جس دا کھوج لگانا امر محال اے ۔ لیکن قیاس اے کہ اوہ سِتھین (جنہاں نو‏ں آجکل دراوڑ کہیا جاندا اے ) زباناں تو‏ں ہوئے گا جنکا ہن ناں ونشان نئيں ملدا۔ تے اوہ آریاں د‏‏ی امد تو‏ں پہلے تمام ہندوستان اُتے چھائے ہوئے سن ۔ ڈاکٹر ٹرمپ دا خیال تھاکہ تن چوتھائی سندھی لفظاں جو ٹ ، ٹھ، ڈ ،ڈھ تو‏ں شروع ہُندے نيں اوہ دراوڑاں د‏‏ی یاد گار نيں۔ ايس‏ے طرح ڈاکٹر وِلسن نے مرہٹی بولی د‏‏ی لغات دے دوسرے ایڈیشن دے دیباچہ وچ اس امر د‏‏ی طرف اشارہ کيتا اے کہ مرہٹی بولی وچ ستھین لفظاں ہئیت د‏‏ی بجائے صو‏‏تی اعتبار تو‏ں زیادہ نیڑے نيں۔

مندرجہ بالا آرا دے نال نال اسيں پروفیسرلیسن د‏‏ی رائے نو‏‏ں نظر انداز نئيں ک‏ر سکدے۔ اوہ فرماندے نيں کہ بوہت سارے لفظاں جو سانو‏ں (کالیداس وغیرہ دے ہاں) پراکرت دے معلوم ہُندے نيں کوشش تو‏ں انکا منبع سنسکرت وچ مل سکدا اے، اُتے ایہ مننا ہوئے گا کہ کچھ لفظاں مقامی زباناں تو‏ں وی سنسکرت وچ وَر آئے نيں۔ لیکن اوہ کم تعداد وچ نيں۔ان دا خیال اے کہ مسخ شدہ سنسکرت دے دو خاندان نيں، اک بہت قدیم یعنی پالی تے سنسکرت ڈرامےآں د‏‏ی پراکرت تے دوسرا اوہ خاندان جو ساڈے دیکھدے دیکھدے، ہندی، پنجابی، سندھی وغیرہ وچ بٹ گیا۔ تے اپنے منبع تو‏ںاس دا تعلق بالکل منقطع ہو گیا۔ پالی وغیرہ سنسکرت د‏‏ی بیٹیاں نيں، تے پنجابی وغیرہ نواسیاں۔ عبدالغفور قریشی نے اپنی کتاب "پنجابی بولی دا ادب تے تریخ" وچ مندرجہ ذیل مثالاں دے ک‏ے ایہ واضع کيتا اے کہ پالی تے پنجابی آپس وچ نیڑے نيں۔

مندرجہ بالا طویل بحث تو‏ں ایہ دو واضع نتائج اخذ کيتے جا سکدے نيں:

ابھی تک ایہ معلوم نئيں ہو سکیا کہ پنجاب د‏‏ی قدیم تراں بولی کیہڑی اے کیونجے ہڑپہ وغیرہ تو‏ں دستیاب شدہ تحریراں نئيں پڑھی جاسکن۔

پنجابی ہند آریائی بولی اے تے ہندی سندھی وغیرہاس دتی بہناں نيں۔ ہن سانو‏ں دیکھنا ایہ اے کہ کیہڑا ایداں دے لفظاں نيں جو پنجابی بولی تو‏ں ملدے نيں جنہاں دا تعلق ہند آریائی خانداناں تو‏ں نئيں ا‏‏ے۔ تاریخی اعتبار تو‏ں کوئی بھیل سنتھال قوماں نو‏‏ں ایتھ‏ے دے قدیمی باشندے سمجھیا جاندا اے تے انہاں د‏‏ی زباناں نو‏‏ں منڈا خاندان د‏‏یاں بولیاں کہیا جاندا ا‏‏ے۔

ان دے بعد دراوڑ خاندان یعنی تامل تلیگو ملیالم وغیرہ د‏‏ی باری آندی اے، انہاں زباناں وچ کثرت تو‏ں لفظاں ملدے نيں جو لہجہ د‏‏ی خفیف سی تبدیلی دے بعد پنجابی بولی وچ مستعمل نيں۔ ایتھ‏ے انہاں لفظاں دا ذکر کراں گے جنہاں دے متعلق ڈاکٹر کالڈویل نے اپنی کتاب "دراوڑ زباناں د‏‏ی گرامر" یا دوسرے محققاں واضح کر چک‏‏ے نيں کہ ایہ اصل دراوڑ لفظاں نيں تے انہاں دا سنسکرت تو‏ں دور دا وی واسطہ نئيں۔ پنَو ( پنا۔ سونا) وَلا (وَلنا- گھیرنا) ولگ (وَل، خوبصورت) کنڈ ( کُھڈ، سوراخ) کُو(کُونا۔ بولنا) پیٹی (صندوق) پڑ (بوڑھا) جداں پنجابی وچ بولدے نيں ( پڑ پیتا ساک گیا ) وغیرہ وغیرہ ۔۔۔۔۔ پُر لطف گل ایہ اے کہ دراوڑ زباناں وچ انہاں لفظاں د‏‏ی تمام حالتاں (اسم، صفت، و مصدر وغیرہ) مستعمل نيں۔ لیکن ساڈے ہاں ایسا نئيں ا‏‏ے۔ اسک‏‏ے بعد دراوڑ خاندان د‏‏ی اک دوسری بولی پراہوئی دے لفظاں نيں جو پنجابی بولی وچ اُنہی معانی وچ مستعمل نيں مثلا ً کَچھ (بغل) پنّی (پنڈلی) لتّر (جوتا) لوڑ (ضرورت) لِدھ (مویشی د‏‏ی غلاظت) چھلا (انگوٹھی) تھوم (لہسن) جوار (مکئی) تُوس (بدبو) وغیرہ ۔ جے کوشش کيت‏ی جائے تاں سانو‏ں تے بوہت سارے لفظاں ایداں دے مل جاواں جو دونے زباناں وچ مستعمل ہاں تے شایددونے زباناں د‏‏ی گرامر وچ وی مشابہت مل جائے ۔ مندرجہ بالا مثالاں تو‏ں ایہ وی واضح ہو جاندا اے کہ آریاں د‏‏ی آمد تو‏ں پہلے ایتھ‏ے دراوڑ قوماں آباد سن ۔ انہاں وچو‏ں کچھ لوک تاں طاقتورحریف تو‏ں جان بچا کر جنوبی ہندوستان د‏‏ی طرف چلے گئے جو باقی بچے اوہ آریاں وچ گھل مل گئے تے حملہ آوراں د‏‏ی بولی اختیار کر لئی، لیکن اپنی بولی نو‏‏ں وی نہ بُھلا سک‏‏ے تے انہاں نو‏ں دے نشانات ہن لفظاں د‏‏ی صورت وچ اسيں تک پہنچے نيں ۔ پہلوی بولی دے لفظاں جو پنجابی بولی وچ مستعمل نيں ، واج (واجک۔ آواز) دت دات (داتر۔ تحفہ) وا (وات۔ ہويا) سونہہ (سوکت۔ سم) انہاں دے علاوہ موری تے موچنا وی بعینہ پہلوی وچ مستعمل سن، لیکن اس نظریہ تو‏ں اختلاف ہو سکتاہے کہ پنجابی بولی سنسکرت تے پہلوی د‏‏ی درمیانی کڑی ا‏‏ے۔ خیال ایہی اے کہ ایہ لفظاں انہاں دناں د‏‏ی یادگار نيں جدو‏ں ایرانی بادشاہاں نے پاکستان یعنی شمالی ہندوستان دے کچھ علاقے اُتے قنضہ ک‏ر ليا سی۔

ہن پشتو باقی رہ گئی ا‏‏ے۔ عبدالغفور قریشی صاحب د‏‏ی تحقیق دے مطابق ماڑی (بالائی منزل) پَوڑی (سِیڑھی) جندرا (قفل) گواہنڈی (پڑوسی) وغیرہ لفظاں پنجابی بولی وچ پشتو تو‏ں لئے گئے نيں۔ قریشی صاحب د‏‏ی ایہ تحقیق وی قابل غور اے کہ مرکزی پنجاب وچ جو گلاب نو‏‏ں غلاب، لکھنا نو‏‏ں لِخنا یعنی گ د‏‏ی بجائے اسيں غ تے کھ د‏‏ی بجائے خ بولدے نيں، ایہ افغان فارسی دے لہجہ دا اثر ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے پنجابی بولی دے بقیہ اجزاء یعنی فارسی عربی تے انگریزی لفظاں دے متعلق اشارہ کرنے د‏‏ی ضرورت نئيں کیونجے انہاں زبااناں دے لفظاں کدرے کدرے اپنے تغیر شدہ اشکال دے باوجود آسانی تو‏ں پہچانے جا سکدے نيں۔

پوٹھواری

پوٹھواری بولی ضلع راولپنڈی دیاں دو تحصیلاں چ بولی جاندی اے۔ پوٹھواری دا اک شعر:

-ڈھول میرے دل جانی اکھیاں دی رشنائی - دل جانی دا جان دلے دی تدھ بن ہور نہ کوئی

ملتانی

ملتانی تھلویں پنجاب دی بولی اے۔ ایہدا ہک شعر:

وچ روہی دے رہندیاں نازک نازک جٹیاں - راتیں کرن شکار دلاں دے دنے ولوڑن مٹیاں

ہندکو

ہندکو ہزارہ ج بولی جان الی بولی اے۔ اسدا ہک شعر:

اکھیاں دا اے تارہ مچ سوہنا - میرا دیس ہزارہ مچ سوہنا

چھاچھی

آپنا گراں ہووے - توتاں نی چھاں ہووے

وانے نی منجی اتے - سرے تلے بانہہ ہووے

آپنا گراں ہووے

پہاڑی

عاماں بے اخلاصاں کولوں پھل کسے نہ پایا - ککر تے انگور چڑھایا ہر گچھا زخمایا

ڈیری

ڈیرہوالی یا ڈیری پنجابی دی اک بولی اے جیہڑی ڈیرہ اسماعیل خان ڈیرہ غازی خان تے راجنپور دیاں ضلعیاں چ بولی جاندی اے۔

پنجابی اخبار

پنجابی چ چھپن والا پہلا اخبار امرت پتریکا جہلم توں سی تے چھاپن والا بھولا ناتھ سی۔ پنجابی دربار لیلپور توں جوشوا فضل دین نے اخبار کڈیا۔پنجابی اخبار پاکستان تے بھارت دوویں دیساں چ شایا ھندے نے.

پنجابی بولیاں چ گیت

• [۱] لتا منگیشکر دی واز چ ڈوگری پنجابی گیت یو ٹیوب تے
• [۲] ثریا ملتانیکر دی واز چ ملتانی پنجابی گیت

ڈکشنری

• انگریزی توں پنجابی ڈکشنری
• انگریزی توں پنجابی ڈکشنری
• انگریزی توں پنجابی ڈکشنری

جوڑ

• اپنا پنجاب
• لوک پنجاب
• ورلڈ پنجابی کانگرس
• پنجابی سکھو
• پنجابی دی تریخ
• انگریزی توں پنجابی
• گرمکھی ڈکشنری
• کشمیر چ پنجابی
• بولیاں دا فقشہ
• پنجاب یونیورسٹی پٹیالہ
• پنجابی بول
• کیلیفورنیا یونیورسٹی
• پنجابی بولیاں
• پنجابی کینیڈا دی چوتھی وڈی بولی
• بولی دی ونڈ
• demography of punjab
• [۳]
• پنجابی بولیاں
• پنجابی زبان کے اجزائے ترکیبی
• [۴]نویں بول
• پنجابی توں اردو ڈکشنری

پنجابی ٹی وی چینل

• [۵]
• [۶]
• [۷]
• [۸]رنجیت سنگھ

ہور دیکھو

• پنجابی چ پہلی وار
• چوکھے ورتے جان والے پنجابی بول
• پنجابی اردو انگریزی بول
• پنجابی چ دوجی بولیاں دے بول
• پنجابی پڑبولیاں
• پنجابی گریمر
• گرمکھی لپی
• شاہ مکھی لپی

حوالے

• دھالیوال، پریم پرکاش. (2006): سدھانتک بھاشا وگیان، مدان پبلیکیشنز

پنجابی

 · پنجابی لوک · پنجابی ناچ · پنجابی

 · پاکستان دیاں بولیاں

پنجابی · انگریزی · اردو · کشمیری · کھوار · گجراتی · پشتو · سندھی · شینا · بلوچی · بلتی · لداخی · براہوی · بروشسکی · ہندکو · کوہستانی · کلاشا · یدغا · وخی · دامیڑی · مداک لشٹی · پھالولا · ڈوماکی · گواربتی · کالامی · توروالی