نزار قبانی
معروف عربی شاعر نزارقبانی دا عملی دورانیہ ویہويں صدی دے نصفِ ثانی نوں محیط اے، انہاں دے اشعار،نقوشِ فکر تے انہاں دے رنگارنگ تخیلات مسلسل اک نسل توں دوسری نسل دی طرف منتقل ہورہے نيں، نزارقبانی 30؍ اپریل 1998 نوں وفات پاگئے، مگر انہاں دا ادبی، شعری و تخلیقی کارنامہ اپنی قوت وانفرادیت دی بہ دولت ہنوزتازہ و شاداب اے۔ نزارقبانی نے اپنے باہم متناقض افکار وشعریات دے ذریعے پوری زندگی ادبی و فکری سطح اُتے اک قسم دا ہیجان برپا کیتے رکھیا، اوہ ویہويں صدی دے نصفِ آخر دے عربی معاشرے دے تضادات کوان دی حقیقی شکل وصورت وچ بیان کردے سن ،وہ واحد ایداں دے عربی شاعر سن ،جس نے اک طویل زمانے توں قائم معاشرتی رسم و رواج دے خلاف پوری جرأت و ہمت توں ہلہ بولا،اس نے بھرپور آزادی تے باغیانہ تیور دے نال جتھے اک طرف فکری، عملی تے شعوری سطح اُتے اس وقت دے عالمِ عرب نوں درپیش مسائل اُتے اظہارِ خیال کيتا، اوتھے معاشرتی منکرات تے حرام و حلال جداں نازک موضوعات وی اس دی ناوک افگنی توں محفوظ نہ رہے۔قبانی نے’ صنفِ لطیف‘ نوں نہ صرف اپنی شاعری کامستقل موضوع بنایا؛بلکہ اسنوں انساناں دی ہور اصناف دی بجاے کسی خوب صورت نمائشی چیز دے طور اُتے پیش کيتا، اسنوں اپنے تخیلات دے پاؤڈرکریم تے رنگاں توں آراستہ کيتا تے نہایت بے باکانہ انداز تے واضح اسلوب وچ اس دے جسم دے نشیب و فراز، جمالیاتی اوصاف و خصوصیات نوں بیان کرکے لوکاں نوں اس دی طرف متوجہ کرتارہیا۔ اس دی شاعرانہ مہارت تے فضل و کمال وچ کِسے کواختلاف نئيں ہوسکدا،جب لوک اس دی شاعری سندے نيں، توان دی سماعتاں جھومنے لگتاں تے دل مچلنے لگدے نيں، اس دا شعری اسلوب ایسا اے کہ قلب ووجدان اُتے چھا جاندا اے۔ نزار نوں جدوں لوک ’شاعر المرأۃ‘ (شاعرِ نسواں) کہندے سن ،تو اوہ مست ہوجاندے سن تے ہن وی عام طورپر جدوں لوکاں دی بولی اُتے نزار کانام آتاہے یا کوئی انہاں دی شاعری پڑھدا یا سندا اے، تاں بے ساختہ اس دا ذہن انہاں دے اس لقب دی طرف چلاجاندا اے ،مگر اس دے نال نال ایہ وی اک حقیقت اے کہ نزار اپنی قومی نظماں،ملی ترانےآں، واضح تنقیدی تصورات تے اپنے مختلف مقالات وچ اک ایداں دے دانشور نظر آندے نيں،جو نہ صرف عورتاں نال محبت کردا اے ؛بلکہ اوہ اپنے وطن دی مٹی تے اس دی آب و ہوا توں وی قلبی انس رکھدا اے۔
نزاربن توفیق قبانی آقبیق دی پیدائش 21؍ مارچ 1923 نوں اک مڈل کلاس شامی فیملی وچ ہوئی، انہاں دے گھروالے دمشق دے ’مئذنۃ الشحم‘ نامی محلے وچ رہندے سن، اوتھے انہاں دی ابتدائی پرورش ہوئی، انہاں دے والد حلوائی سن تے ايسے توں پورے گھر دا خرچہ چلدا سی، مشہور اے کہ جدید شامی ڈرامے دے سرخیلاں وچوں اک ابوخلیل قبانی انہاں دے چچا سن ؛ لیکن نزار نے اپنے اک دوست دے دریافت کرنے اُتے بتایاتھاکہ ابوخلیل قبانی انہاں دی والدہ دے چچا سن ۔ نزار نے یونیورسٹی آف سیریا توں 1944ء وچ لاکی ڈگری حاصل کيتی، مگر انھاں نے تازندگی کدی قانون،وکالت یا ججی نوں اپنا پیشہ نئيں بنایا؛ بلکہ 1945 توں لے کے1966 تک سیرین ڈپلومیسی توں وابستہ رہے تے اس دوران مصر،ترکی،لندن،سپین تے چین وغیرہ وچ شام دی سفارت کیتی۔انھاں نے عنفوانِ شباب وچ ہی شاعری شروع کردتی سی تے جدوں اوہ طالب علم سن ،تبھی انہاں دا اپنے اک استاذ خلیل مردم بک نال تعلق قائم ہويا، انھاں نے نزار دی بے پناہ حوصلہ افزائی کی،حتی کہ انہاں دا پہلا دیوان ’قالت لي السمراء‘اپنے ذاتی صرفے توں شائع کروایا، انہاں دی شاعری ابتداہی توں عام عربی شاعری دے مزاج و منہاج توں وکھ سی؛چنانچہ بہت جلد روایات توں انحراف اوران دا باغیانہ تیور ادبی دنیا دے سامنے نمایاں ہوگیا، حتی کہ جدوں 1945 وچ انہاں دا قصیدہ ’خبز و حشیش و قمر‘ (روٹی، حشیش تے چاند) منظرِ عام اُتے آیا، جس وچ انھاں نے شامی معاشرے دے توہمات اُتے مبنی مذہبی رسوم، عوام دی کاہلی وکسل مندی اوربزرگاں دی قبراں، مزاراں توں استعانت دے رواج پرجم کرتنقیدکی سی، تاں علماکی اک جماعت دی طرف توں نزارکو شدید احتجاج دا سامنا کرنا پيا، اس احتجاج دی گونج شامی پارلیمنٹ تک پہنچی تے اس قصیدے دی اشاعت اُتے پابندی لگادتی گئی، حتی کہ انہاں دے قتل دا مطالبہ کيتا گیا،اس طرح انہاں دی شاعری تے معاشرے توں انہاں دی بغاوت دونے نال نال سفر کردی رہیاں۔ملازمت توں سبک دوشی دے بعد نزار نے بیروت(لبنان)ماں رہائش اختیارکرلئی،اس دوران باقاعدگی توں شاعری کردے رہے،اک اشاعتی ادارہ قائم کيتا،جس دے تحت اپنے 35دیوان شائع کیتے،ایہ انہاں دا پنجاہ سالہ تخلیقی سرمایہ تھا،مضامین و مقالات دے وی کئی مجموعے شائع کیتے، انہاں دی بہت ساریاں غزلاں،نظماں اورقصیدےآں نوں عالمِ عرب دے معروف گلوکاراں نے گایا، جنہاں وچ ام کلثوم، نجاۃالصغیرہ، عبدالحلیم حافظ، فائزہ احمد، فیروز، کاظم الساحر، ماجدہ الرومی تے اصالہ نصری وغیرہ قابلِ ذکر نيں، نزار اکثر و بیشتر عراق دا سفر کردے تے اوتھے مشاعراں وچ شرکت دے علاوہ ادبا و دانشوران توں انہاں دیاں ملاقاتاں رہدیاں سن،اک سفر دے دوران انہاں دی ملاقات بلقیس الراوی نال ہوئی، فیر دونے دی اک دوسرے توں شناسائی ہوئی،جو عشق وچ بدل گئی،دونے شادی کرنا چاہندے سن، مگر بلقیس دے اہل خانہ اس دے لئی تیار نہ ہوئے تے بالآخر دونے جدا ہوگئے، نزارکی پہلی شادی چچازاد بہن زہراعقبیق نال ہوئی،جس توں اک لڑکا تے اک لڑکی ہوئے،فیر انہاں دی اہلیہ اک مہلک مرض وچ مبتلاہوکے وفات پاگئی، بیٹاجو قاہرہ وچ طب دی تعلیم حاصل کررہاتھا،عین نوجوانی وچ وفات پاگیا،اس توں نزارکے ذہن و دماغ اُتے خاصا اثر پيا تے انھاں نے اپنے بیٹے دا اک دردناک مرثیہ کہیا۔ اک عرصے دے بعد نزارکی ملاقات فیر بلقیس نال ہوئی، دونے نے1969ماں شادی وی کی، اس بیوی توں وی دوبچے ہوئے،مگر 1981 وچ بیروت دے عراقی سفارت خانے اُتے ہونے والی بمباری وچ بلقیس وی ماری گئی،وہ اس سفارت خانے وچ ملازمہ سی،اس حادثے نے نزارکو نفسیاتی و ذہنی طورپر توڑ کر رکھ دتا،بلقیس دی وفات اُتے انھاں نے جو مرثیہ کہاہے ،وہ وی نہایت دردانگیز تے متاثرکن اے، لفظ لفظ وچ کرب وحزن دی کائنات سمودی اے ۔اس دے بعدوہ اطمینان و سکون دی تلاش تے دنیا دے ہنگامےآں توں دور رہنے دی کوشش وچ پیرس و جینواکے چکر کٹتے رہے، بالآخر لندن وچ اقامت گزاں ہوئے تے زندگی دے آخری پندرہ سال اوتھے گزارے۔
نزار دی زندگی دا مطالعہ کرن،تو پتا چلدا اے کہ انھاں ذاتی زندگی وچ اَگڑ پِچھڑ کئی غیر معمولی حادثات توں دوچار ہونا پيا، نو عمری وچ ہی والدہ دی وفات ہوگئی، اک بہن دل دی بیماری دا شکار ہوکے جاں ہار ہوگئی،دوسری بہن دی شادی اس دی مرضی دے خلاف کردتی گئی،جس دی وجہ توں اس نے خود کشی کرلئی، نوجوان بیٹا مرگیا،پہلی بیوی رحلت کر گئی، دوسری بیوی اک سانحے وچ جاں بحق ہوگئی، ایہ سب حادثے متعددزمانی مرحلےآں وچ رونماہوئے، جنہاں دی وجہ توں اوہ تاعمرذہنی آسودگی توں تقریبامحروم رہے، شایداسی وجہ توں انھاں نے رومانوی شاعری دے ذریعے وقتی اورغیرحقیقی طورپرہی سہی، اپنی نفسیاتی وذہنی آسودگی تلاش کرنے دی کوشش کيتی ، دوسری طرف ویہويں صدی دے نصفِ آخر وچ عالمِ عرب دے تیزی توں بدلدے ہوئے حالات نے وی انہاں دے فکر و تخلیق اُتے خاصا اثر ڈالیا؛ چنانچہ خاص طورپر نوے دی دہائی وچ انھاں نے معاصر عربی سیاست دے خلاف لگاتار کئی گرماگرم نظماں لکھياں، جنھاں نے اک وڈے عربی سیاسی حلقے کوچکراکررکھ دتا، نزارقبانی دا فکری و شعوری پس منظر اپنے وطن تے مٹی توں جڑا ہويا سی تے اوہ دنیا وچ جتھے کدرے وی رہے، اپنے وطن دی محبت دے اسیر رہے،ایہی وجہ سی کہ67ء دی عرب۔ اسرائیل جنگ وچ عرباں دی شرمناک شکست نے انھاں جھنجھوڑ کررکھ دتا،فیر بعد وچ بعض حکمراناں دا اعلانیہ اسرائیل دے سامنے گھٹنے ٹیک دینا تے اس ناجائز حکومت توں پینگاں بڑھانا نزارکے دل وچ چھید کرگیا؛چنانچہ انھاں نے جتھے اسرائیل کوللکاردے ہوئے ’منشورات فدائیۃ علی جدران إسرائیل‘‘ ورگی ولولہ انگیز نظم لکھی، اوتھے ’’المہرولون، المتنبي، العشق والبترول، متی یعلنون وفاۃ العرب؟‘‘ ورگی نظماں وچ عرباں دے سیاسی افلاس تے قومی بے غیرتی پرتازیانے برساندے رہے۔
بے شبہ نزاراپنے شاعرانہ فضل و کمال تے تعبیرات دی جدت و انفرادیت دی وجہ توں اک ممتازشاعر نيں،مگر ایہ وی حقیقت اے کہ انھاں نے تاعمر محض شعری و ادبی تحرک اُتے زور دتا،بعض ایداں دے لفظاں و تعبیرات نوں گنگناتے رہے،جو انسانی احساست نوں برانگیخت کردے اورنفسانی جذبات وچ ہیجان برپاکردے سن، اک ایداں دے عربی معاشرے وچ ،جو بے شعوری و فکری محدودیت دی انتہا اُتے تھا،انھاں لوکاں دے جذبات توں کھل کرکھیلنے دا موقع ملا، اُس وقت عالمِ عرب دے حالات ایداں دے دریدہ سن کہ جنس و جسم و شہوات،حتی کہ نسوانی پیکر کے مختلف اعضا دی اعلانیہ تصویر کشی وچ نزارکومددملی تے نزارنے پوری عربی شاعری وچ اک ایسا انقلاب برپاکیا،جس توں اک طرف بے شمار لوکاں نوں جذباتی آسودگی حاصل ہوئی تے نوجوان نسل نے انہاں دے اشعار نوں آویزۂ گوش بنالیا،تو دوسری طرف اس انقلاب دی آنچ بسااوقات خود شاعر دے دامنِ حیات تک جا پہنچی،البتہ انہاں دی زندگی دے اخیر دے ویہہ سالاں وچ چاں کہ عرب دنیا دے حالات یکسر بدل چکے سن ،پھراُسی دوران انہاں دی دوسری بیوی دی رحلت کاسانحہ وی پیش آگیا، جس دی وجہ توں انہاں دے شعری موضوعات،حتی کہ لفظاں و تعبیرات وچ وی نمایاں تبدیلی آگئی سی تے مجموعی طور اُتے اخیر عمر وچ انھاں نے جو اشعار کہے،جو قصائد لکھے، انہاں دا موضوعی ارتکاز زیادہ ترعالمِ عرب دے سیاسی نشیب و فراز،مسئلۂ فلسطین تے عرب قومیت دے تحفظ وغیرہ اُتے رہیا۔
بہر کیف عربی ادب و شعرکا ذوق رکھنے والےآں دے لئی نزارقبانی دی شاعری نوں پڑھنااور سننااک دلچسپ تجربہ اے، انہاں دے دورِ اول دی شاعری وچ جتھے رومان انگیز و سروربخش خیالات دی فراوانی اے ،اوتھے دورِ آخر دی شاعری وچ عالمِ عرب دی سیاست پربے باکانہ تبصرہ، آزادیِ فلسطین دی تڑپ تے قومی وملی معاملات وچ عرباں نوں متحدہونے دی بے مثال دعوت اے ،اس دے علاوہ لفظاں دی کہکشاں تے تعبیرات دا جہان اِنّا دل فریب اے کہ دل دماغ انہاں دے سحر وچ کھوجاندے نيں۔
نزارقبانی دے شاعرانہ امتیازاورتخلیقی تفوق کواہلِ ادب ونقد نے جی کھول دے سراہاہے تے انہاں دی بعض فکری لغزشاں دی نشان دہی دے باوجود انہاں دی مرتبہ شناسی وچ کِسے بخل توں کم نئيں لیااے، عام طورپرقبانی کوعربی شاعری دا ’دبستان‘کہاجاتااے، حسین بن حمزہ نے انھاں ’ریاستِ شعروادب دا صدر نشیں‘ قرار دتا اے، مصری ادیب احمد عبدالمعطی حجازی نے انھاں ’’اک ایساحقیقی شاعر قرار دتا، جس دی اپنی خاص بولی اے تے جو اپنے شعری موضوع دے انتخاب وچ بے باک وجری اے ‘‘ البتہ انھاں نے بعض دفعہ انہاں دی ’جرأتِ بے جا‘ اُتے تنقید وی دی اے، معروف عربی شاعرعلی منصورنے کہیا کہ ’’نزارعربی ادب دے اجتماعی حافظے کاحصہ بن چکے نيں تے انھاں لوکاں وچ ایساخاص مقام ومرتبہ حاصل ہوگیا اے کہ انہاں کودورِ جدیدکاعمربن ربیعہ قراردیاجاسکتاہے‘‘ فلسطینی شاعر عزالدین المناصرہ نے کہاکہ ’’ان کاسب توں بڑاکارنامہ ایہ اے کہ انھاں نے عشق دے موضوع کوخارجی وصف نگاری توں کڈ کے جدیدعربی شاعری کااک مخصوص موضوع بنادیا‘‘۔
نزارقبانی دی وفات دے بعد انہاں دی شخصیت اورادبی وشعری خدمات اُتے متعدد تحقیقی مقالات اورکتاباں لکھی گئیاں نيں، جنہاں وچ احمد الخوص اورہناء برہان دی تالیف ’عروبۃ نزارقباني‘ قابل ذکرہے،اس کتاب وچ انھاں نے نزارقبانی دی شاعری وچ وطن دوستی اورعالمِ عرب توں انہاں دی قلبی محبت دے عناصرکی نشان دہی دی اے ،اس دے علاوہ عبداللہ الجعفری دی ’نزارقباني: آخرسیوف الأمویین‘‘ جس وچ انہاں دی شخصیت، حیات اورشعری امتیازات پرروشنی پائی گئی اے، ڈاکٹرخالدحسین دی کتاب ’نزار قباني: قندیل أخضرعلی باب دمشق‘ جس وچ شاعرکی شخصیت دے علاوہ انہاں دے دواہم شعری موضوع ’دمشق ‘اور’عورت‘ پرگفتگو کيتی گئی اے، ايسے طرح یونیورسٹی طہران دی اک طالبہ آزادہ کریوانی دا ’الوطنیۃ والشعر السیاسي لدی نزارقبان‘ دے عنوان توں لکھاگیا قیمتی تحقیقی مقالہ قابلِ ذکرہیاں، نزارقبانی دی شخصیت وشاعری دے مختلف پہلواں پران دے علاوہ وی متعدد کتاباں ،تحقیقی و تنقیدی مقالات لکھے گئے نيں ، انہاں دی شاعری دا اک وڈا حصہ انگریزی وہور زباناں وچ وی منتقل ہوچکاہے۔اس دے نال نال موجودہ ڈیجیٹل علمی و ادبی دور سے’ نزاریات‘ نوں ہم آہنگ کرنے دے لئی انہاں دے بیشتر شعری و نثری ذخائر تے انہاں دی حیات و سانحات تے خدمات اُتے لکھی گئی منتخب تحریراں نوں انٹرنیٹ دی مختلف ویب سائٹس (مثلاً:www.adab.com www. nizariat. com, nizarq.com,) اُتے اپلوڈ کردیاگیا اے ؛ تاکہ عربی ادب و شعر توں دلچسپی رکھنے والے دنیابھر دے لوک براہِ راست نزارقبانی دے نتائجِ فکر توں استفادہ کرسکن،نال ہی یوٹیوب وغیرہ پرویڈیو، آڈیوکی شکل وچ خود نزارقبانی تے ہور گلوکاراں دی آواز وچ وی انہاں دا کلام سنیاجاسکدا اے۔