نظرنامہ
محمود نظامی دا ”نظر نامہ“ ویہويں صدی وچ سفر نامے دے اس موڑ دی نشان دہی کر توں اے جتھے قدیم روايتی انداز توں صرف ِنظر کرکے فنی طور اُتے سفر نامے نوں جدید دور دے تقاضاں توں ہم آہنگ کيتا گیا ۔ڈاکٹر انور سدید نے جدید سفر نامے دی تعریف ایويں دی اے،
”سفر نامے دا شمار ادب دے بیانیہ اصناف وچ ہُندا اے اس صنف وچ مشاہدے دا عمل دخل زیادہ تے تخلیق دا عنصر بے حد کم اے سفر نامہ چونکہ چشم دید واقعات تے حالات دا بیانیہ ہُندا اے اس ليے سفر اس دی اساسی شرط اے ۔“ نظر نامہ دے بارے وچ مولانا صلاح الدین فرماندے نيں،
”کہنے نوں تاں ایہ سفر نامہ اے لیکن اصل وچ ایہ انہاں چند نادر تاثرات دا مجموعہ اے جو صاحب مضمون نے اپنی عمر دے مختلف حصےآں وچ اپنے وطن توں دور دیار ِ فرنگ دی جلوتاں تے خلوتاں وچ قبول کیتے ۔“
یہ سفر نامہ فنی اعتبار توں کیواں دا اے ؟ اس دا ادبی معیار کيتا اے ؟ کن خوبیاں توں متصف تے کن خامیاں دا مرتکب ہويا اے ؟ مصنف نے انہاں مباحث وچ پڑنے دی بجائے اُسنوں ”نظر نامہ“ دا ناں دے دتا۔ تے نہایت صاف گوئی توں ایہ وی کہہ دتا۔
”سیاحت میرا مستقل مشغلہ اے نہ کہ سفر نامہ لکھنا میرا مقصدِ حیات ایہ تاں اک اتفاق سی کہ اکتوبر 1952 ء وچ مینوں زندگی دا بیشتر حصہ گھر دی چاردیواری وچ بسر کر چکنے دے بعد باہر نکلنے دا موقع ہتھ آگیا۔“
مصنف دے اس اعتراف دے باوجود جدوں اسيں برصغیر دے سفر ناواں دا جائزہ لیندے نيں تاں سانوں ایہ تسلیم کرنا پڑدا اے کہ نظر نامہ اردو ادب دا پہلا باقاعدہ سفر نامہ اے جو جدید دور دے تقاضاں اُتے پور ا اتردا اے۔ ویہويں صدی دے نصف اول وچ جو سفر نامے لکھے گئے نيں انہاں وچ سر عبد القادر دے سفر نامے ”مقام خلافت“ کوقدیم تے جدید سفر ناواں دی درمیانی کڑی کہیا جاندا رہیا اے لیکن سفر نامہ نگاری دا تیسرا دور جو 1950ءکے بعد شروع ہويا اس دور دا پہلا باقاعدہ سفر نامہ بلاشبہ محمود نظامی دا ”نظر نامہ ‘ ‘ اے۔
نظر نامہ محمود نظامی دے عالیٰ ذوق تے ادیبانہ اسلوب دی عکاسی کردا اے اوہ کوئی باقاعد ہ ادیب نہ سن تے نہ نظر نامہ توں پہلے انہاں دی کوئی ادبی کاوش منظر عام اُتے آئی سی۔ اوہ ریڈیوپاکستان دے ملازم سن تے اپنے فرائض منصبی دے سلسلے وچ اکتوبر 1952ءکو یونیسکو دے زیر اہتمام دوسرے ملکاں دی نشرگاہاں دا جائزہ لینے دے ليے ملک توں باہر جانے دا موقع ملیا چونکہ اوہ ادب دا عمدہ ذوق رکھدے سن اس ليے اس سفر توں واپسی اُتے انہاں نے اس دی روداد لکھ کے ہر خاص تے عا م دی داد حاصل کيتی۔ نظامی دا اصل ناں مرزا محمود بیگ سی اوہ زمانہ طالب علمی ہی توں خواجہ حسن نظامی توں بہت متاثر سن اک دفعہ اپنے والد دے نال خواجہ دی خدمت وچ حاضر ہوئے تاں خواجہ اپنے نوجوان عقیدت مند دی ذہانت تے صلاحیت توں بہت خوش ہوئے تے ازرائے شفقت انہاں نوں اپنی کتاباں داں تے کہیا
کہ”صاحبزادے اج توں تسيں نظامی ہو۔“ محمود بیگ نے اس نسبت نوں وڈی خوشی تے فخر توں قبول کيتا تے مرزا محمود بیگ دی بجائے محمود نظامی کہلانے لگے۔ آؤ نظر نامہ کاجائزہ لیندے نيں تے دیکھدے نيں اوہ کیہڑی خصوصیات نيں جنہاں دی وجہ توں اس سفر نامے نوں اردو ادب دا پہلاباقاعدہ سفر نامہ منیا جاندا اے۔
قدیم تے جدید دا امتزاج[سودھو]
سفر نامے دا شمار اردو دی بیانیہ اصناف وچ ہُندا اے تے ایہ خارج دی اک ایسی تصویر اے جسنوں سفر نامہ نگار اپنے تخیل دی آمیزش توں رنگین بنا دیندا اے۔ جدید سفر نامہ وچ خالق اپنا فلسفہ حیات اس وچ شامل کے دیندا اے اس طرح سفر نامے دی تخلیقی تے ادبی حیثیت ودھ گئی اے۔ محمود نظامی دا ایہ سفر نامہ وی انہاں دے مکمل نظریہ حیات دی ترجمانی کردا ہويا نظر آندا اے۔ کتابی شکل وچ شائع ہونے توں پہلے ایہ سفر نامہ قیوم نظر دے ادبی رسالے ”نويں تحریراں ’ ’ وچ قسط وار چھپدا رہیا اس ليے اس سفر نامے وچ کدرے کدرے ربط تے وحدت ِ تاثر دی کمی دا احساس ہُندا اے۔ چونکہ ایہ سفر نامہ اک دفعہ نئيں لکھیا گیا اس لئی ایسا ہونا ہی سی۔ دراصل نظر نامے دی اک جداگانہ اہمیت تے حیثیت اس ليے وی اے کہ مصنف نے مروجہ روش توں ہٹ کر اسنوں تحریر کيتا اے۔ ایہ سفر نامہ قدیم تے جدید دا حسین امتزاج اے مثلاً قدیم سفر ناواں دی طرح نظر نامے وچ تریخ نوں زیادہ اہمیت دتی گئی اے۔ تے جدید سفر نامے دی طرح اس وچ اک سچی سیاحت مخصوص مشاہدات تے فلسفہ زندگی ملدی اے۔
شخصیت دی چھاپ[سودھو]
اس سفر نامے وچ مختلف ملکاں دے شہراں دے آبادی دے اعداد تے شمار تے سیاسی حالات نئيں ملدے بلکہ سفر دے دوران جو نقوش محمود نظامی دے دل تے دماغ اُتے مسلط ہوئے انہاں نوں موضو ع بنایاگیا اے۔ شائد ایہی وجہ اے کہ انہاں نوں خود احساس اے کہ اسنوں سفر نامے دی حیثیت نئيں مل سکے گی کیونجے ایہ تاں انہاں دی ذاتی آراءیاداں، پسند تے ناپسند اُتے مشتمل اک مجموعہ اے۔ لیکن ایہ حقیقت اے کہ مصنف دے ذوق نظر ذاتی تاثرات تے حسن بیان نے مل جل کے نظر نامے نوں اک دلچسپ کہانی دی طرح اُتے لطف بنا دتا اے۔ نظر نامہ محض جگ بیندی نئيں بلکہ آپ بيتی وی اے تے ہر جگہ مصنف دی شخصیت چھائی ہوئی اے۔ اس ليے قاری نوں نظر نامے وچ ”ماں “ دا احساس ہُندا اے۔ اس سلسلے وچ مصنف دا احساس قابل غور اے اوہ لکھدے نيں،
”ميں نے مختلف ملکاں دے حالات پیش کرنے توں زیادہ انہاں مختلف آئینہ خاناں وچ خود نوں دیکھنے دی کوشش کيتی اے۔ کیونجے ایہ اک حقیقت اے کہ جتھے وچ سفر وچ بوہت سارے شہر اں توں گزریا ہاں اوتھے کئی شہر ایداں دے وی سن جو میر دل توں گزرے۔“
سچے سیاح دا دل[سودھو]
مصنف نے دل توں گزرے ہوئے انہاں شہراں دی روداد دا ناں ”نظر نامہ “ اے۔ محمود نظامی نے سفر نامے دا رخ خارج توں داخل دی طرف موڑ دتا تے ہر منظر اُتے اک ادیب دی نگاہ ڈال کر سوچ دے زاویاں نوں ابھارنے دی کوشش کيتی اے۔ محمود نظامی فرماندے نيں کہ ”سیاحت میرا مستقل مشغلہ اے نہ سفر نامہ لکھنا میرا مقصد حیات“ اُتے انہاں نے جس باریک بینی توں روم مصر لندن تے میکسیکو دا مشاہدہ کيتا اے اس توں ظاہر ہُندا اے کہ اک اچھے سیاح دی بہت ساریاں خوبیاں انہاں وچ موجود سن۔ 22 اکتوبر 1952ءسے 24 اپریل 1953ءتک اوہ حالت سفر وچ رہے۔ انکا سفر فرائض منصبی دے سلسلے وچ سی اس ليے اوہ سیاح دی جملہ آزادیاں توں بحرور نہ سن ۔ لیکن انہاں نے اسنوں اس طرح پورا کيتا کہ شہراں دے نقوش نوں دل وچ اتار دتا تے اس طرح ایہی شہر انہاں دے ذوق تے وجدان دا حصہ بن گئے۔ انہاں دا سفر نامہ اک ”گائیڈ بک “ نظر نئيں آندا بلکہ ہر جگہ انہاں دا دلی رابطہ محسوس ہُندا اے۔
تخلیقی ادیب:۔[سودھو]
دوران سفر مصنف نے محض نوٹس لینے اُتے اکتفا کيتا لیکن واپسی اُتے اشفا ق احمد قیوم نظر تے نصیر انور جداں دوستاں دے بے حداصرار اُتے انہاں نے انہاں یاداشتاں نوں سفر نامے دی شکل دی۔ یاد آفرینی دے اس عمل وچ انہاں دے متحرک تخیل نے وڈی خوبی توں کم کيتا اے تے قاری ایہ محسوس کردا اے جداں اوہ اُنہاں واقعات تے تھاںواں نوں نہ صرف اپنی اکھاں توں دیکھ رہیا اے بلکہ اوہ مقام اس دے دل توں وی گزرے رہے نيں۔
چونکہ نظامی نے ہر شہر نوں اک تخلیقی ادیب دے حیثیت توں دیکھیا اے تے اس دی نادر کیفیات نوں گرفت وچ لینے دی کوشش کيتی اے اس ليے نظر نامہ اک کامیاب کاوش نظر آندی اے۔ مثلاً لندن دے بارے وچ لکھدے نيں،
”کتنا حسین نظارہ اے لندن دتی کیہ گل اے کيتا فضا اے لندن دا منظر ہمیشہ اس قدر دلفریب ہُندا اے ميں نے اسنوں ہمیشہ ایسا ہی دلکش پایا اے لندن تے اس دے مناظر کدی نئيں بدلدے ۔“
شہراں دی انفرادیت[سودھو]
چھ ماہ دے مختصر عرصے وچ محمود نظامی نے مصر لبنان روم اٹلی سویٹزر لینڈ فرانس برطانیہ کینڈا ریاست ہائے متحدہ کیوبا تے مکسیکو دا چکر لگایا۔ اگرچہ سفر نامے وچ اس سفر دی روداد زیادہ نظرآندی اے جو 1952ء وچ روالپنڈی توں شروع ہويا تے اپریل 1953ء وچ میکسکو توں پاکستان آنے اُتے ختم ہويا لیکن ضمنی طور اُتے اس سفر دے حالات وی ملدے نيں جو مصنف نے 20 سال پہلے تعلیم دے سلسلے وچ لندن دے ليے کيتا سی۔ انہاں مختصر سیاحتاں دے علاوہ محمود نظامی سفر حیات دے تجربات تے مشاہدات دا عکس وی نظر نامے وچ ملدا اے۔ انہاں نے جس انداز وچ ماضی تے حال مشرق تے مغرب دی رہتل تے ثقافتی سطح دا موازنہ کيتا اے اس توں انہاں دے ذوق جمال دا اندازہ لگایا جا سکدا اے۔ اوہ ہر شہر تے مقام نوں وکھ حیثیت توں جاندے نيں تے اس دی انفرادیت نوں نمایاں کرنے دی سفری کوشش کردے نيں۔ اس سلسلے وچ انہاں دا کہنا قابل غور اے۔
ہر شہر وچ کوئی نہ کوئی خصوصیت ہُندی اے جو نہ صرف اسنوں دوسرےآں توں مہمیز کردے بلکہ اس دی پہچان بن جاندی اے ۔“
وطن دی یاد[سودھو]
محمود نظامی دی بحیثیت سفر نامہ نگار ایہ وڈی خوبی اے کہ اوہ ہر شہر کواک سچے سیاح دی نظر توں دیکھدے نيں لیکن چشم تصور وچ وطن عزیز دے گلی کوچے انہاں دی یاداں وچ روشن دیکھے جا سکدے نيں اوہ بظاہر موجودہ منظر توں منسوب اے۔ وطن دی یاد نوں پورے سفر نامے وچ نہ صرف محسوس کيتا جاسکدا اے۔ بلکہ کئی مثالاں نوں بطور نمونہ پیش کيتا جا سکدا اے۔
” روم وچ ، ميں نے کئی مناظر ایداں دے دیکھے تے کئی ایسی کیفیات توں دوچار ہويا جنہاں نے لاہور تے پنڈی دی یاد توں مینوں تڑپایا ميں نے دیکھیا کہ روم وچ آسمان دی پیلاہٹ اس قدر گہر ی، دُھپ اِنّی ہی شفاف تے زمین ایسی ہی سرسبز سی جو لاہور وچ نظرآندی اے ۔“
” اس کمرے نوں دیکھ کے مینوں اکرم خان دا گائاں نور ڈھری یاد آگیا جو پشاور توں دس بارہ میل باہر اک ہرے بھرے علاقے وچ واقع اے ۔
ماضی پرستی[سودھو]
وہ نہ صرف وطن دی یاد بلکہ مسلماناں دے عظیم ماضی وچ وی جھانکنے دی کوشش کردے نيں۔ دراصل محمود نظامی ماضی پرست انسان نيں۔ چشم تصور توں ماضی دی سیر انہاں دا محبوب مشغلہ اے تے جدوں انہاں نوں ماضی دے جھرنکاں توں حال دی طرف لُٹنا پڑدا اے تاں انہاں دے دل تے دماغ تے بیان اُتے اداسی تے افسردگی دی کیفیت نوں صاف محسوس کيتا جا سکدا اے۔ پورے سفر نامے وچ محمود نظامی مسلماناں دی عظمت رفتہ دا قصہ دہراندے رہے نيں۔ اوہ ماضی دے اک ایداں دے سیاح معلوم ہُندے نيں جس دے دل اُتے اپنی قوم دی تریخ رقم اے تے اوہ حال دی ہر کروٹ دا موازنہ اس قدیم تریخ دے نال کردے کفِ افسوس ملدے نيں کہ نويں رہتل نے ماضی دی قدیم تے اصلی شکل تے صورت دا کتنا بگاڑ دتا اے اوہ نظر تے منظر دے موجود زاویاں تے اس دی گمشدہ تریخ توں آگاہ کردے نيں لیکن جتھے ایہ سفر نامے دی اک خوبی اے اوتھے اس دا اک نقصان ایہ اے کہ نويں عہد دا قاری جو منظر دی تریخ توں پوری طرح واقف نئيں اوہ مصنف دی تخیل دی بلند پروازی دا نال نئيں دے سکدا تے اسنوں ایہ اک افسانوی داستان معلوم ہونے لگدا اے۔
تاریخی واقعات[سودھو]
تاریخی واقعات اس سفر نامے دی اک اہم خاصیت اے محمود نظامی دا تاریخی شعور پختہ تے اسلوب فنکارانہ اے اوہ زمانہ گردش ایام دے آئینے وچ ماضی دی جھلک نوں نمایاں کرنے اُتے قدرت رکھدے نيں۔ مثلاً جدوں اوہ بذریعہ ٹرین قاہر ہ جانے لگدے نيں تاں قاہر ہ دے قدیم شہر دے تصور وچ کھو جاندے نيں تے فیر الف لیلیٰ دی داستان دی طرح اک اک ورق ساڈی اکھاں دے سامنے آجاندا اے۔ قاہرہ توں باہر دریائے نیل دے کنارے حضرت موسی دا فرعون دے محل وچ پہنچنے دا پورا واقع وی متحرک ہوئے کے اکھاں دے سامنے گزرنے لگدا اے ايسے طرح اہرام مصر دی تعمیر دے سلسلے وچ اوتھے دے مزدوراں نے جو تکالیف اٹھائی نيں اس دی جیندی جاگتی تصویر اس سفر نامے وچ دیکھی جا سکدی اے۔
اسلوب[سودھو]
دراصل محمود نظامی دے بیان وچ ایسا اثر تے انہاں دے اظہار وچ ایسا سحر اے کہ اسيں بچنے دی چاہے کِنّی ہی کوشش کرن دامن نئيں بچا سکدے۔ اسلوب تے قدرت بیان دے حوالے توں نظر نامہ اول توں آخر اک بھر پور سفر نامہ اے کتاب دے اوہ حصے جتھے مصنف کسی مقام توں وابستہ تاثرات نوں ابھارنا چاہندا اے نہایت عمدہ تے بھر پور نيں بالخصوص جدوں اوہ Venusکا ذکر کردے نيں تاں انہاں دا ذوق نظر تے باریک بینی دن تے رات دے فرق وچ Venusکی خوبصورتی نوں محسوس کرنے اُتے قادر اے اوہ لکھدے نيں،
”ماں سوچنے لگیا کہ وینس Venusکا حسن دن دی نسبت رات نوں کس قدر نکھر آندا اے اس وقت اس وچ اک بے پنا ہ کشش پیدا ہوئے جاندی اے جس دے سامنے باہر توں آنے والا مسافر اپنے آپ نوں بے بس محسوس کردا اے۔۔۔۔۔ جداں جداں شام لنگھدی اے تے تاریکی دی گہرائی خود وینس دے حسین چہر ے نوں اس طرح اُتے کشش بنا دیندی اے۔ جس طرح بعض اوقات سیا ہ ہلکاں وچ لپٹی شفاف اکھاں دا حسن کاجل دی سیاہی توں اُ بھر اآندا اے ۔“
ایداں دے مناظر دے بیان وچ اوہ شاعرانہ اسلوب برمحل تشبیہات تے دلکش لفظاں دا استعمال کردے نيں حسن جتھے کدرے تے جس رنگ وچ وی اے محمود نظامی دی توجہ جذب کیتے بغیر نئيں رہ سکدا اوہ حسن دے جلوئاں نوں سرسر ی نئيں دیکھدے بلکہ اس دی کیفیات وچ ڈُب جاندے نيں۔ بقول حفیظ ہوشیار پوری، اپنی بھر پور شخصیت دے پورے اظہار دے ليے بولی تے قلم دی بے ساختگی تے روانی دے نال اُنہاں دے حصے وچ آئی سی بولدے تاں سننے والےآں دے کان اکھاں بن دے رہ جاندے۔ لکھدے تاں قلم توں موقلم دا کم لیندے ۔“
نظر نامے نوں پنج ابواب وچ تقسیم کيتا گیاہے بازار مصر، روم نامچہ، برسبیل تذکرہ، سب طلوع پیرس، بلاخر میکسکو اس دے علاوہ عذر گناہ دے عنوان توں اک دیباچہ وی سفرنامے دی زینت اے۔ یورپ دے شہراں دی گہما گہمی تے جلوہ سامانی ہوئے یا مصر دے چھوٹے چھوٹے گروندے روم دی فنی عظمت دے نمونے ہاں یا میکسیکو دے قدرتی مناظر انہاں نے ہر مقام دے بیان وچ ایسا انداز اختیار کيتا اے کہ قاری خود نوں اس جگہ محسوس کردا اے ایہی اک کامیاب سفر نامہ نگار دی نشانی اے کہ اوہ قاری دا ہتھ پھڑ کر انہاں تھاںواں تک لے جاندا اے جتھے اوہ خود گھُمیا پھرا اے۔ جے محمود نظامی نے مختلف ملکاں تے شہراں دا درمیانی فاصلہ آناً فاناً طے کيتا اے مگر جتھے کدرے انہاں نوں قیام دا موقع ملیا انہاں نے شہر اں دی تہذیبی زندگی تاریخی تھاںواں تے شہراں دے مضافات خصوصاً قاہر ہ روم پیرس تے میکسیکو جداں شہراں دے معاشرتی حالات دا اچھی طرح چل فیر کر گہری نگاہ توں مشاہدہ کيتا اے۔
اک سچے سیاح دی طرح انہاں نوں سیاسی تے معاشی تقسیم توں سخت نفرت اے۔ تے اوہ ہر تعصب توں بالا تر ہوئے کے کسی جگہ نوں دیکھدے نيں تے بیان کردے نيں۔ شائد ایہی وجہ اے کہ اس سفر نامے وچ کرداراں دے حوالے توں کوئی شخصیت سامنے نئيں آندی۔ کیونجے اوہ شخصیتاں نوں پرکھنے دی بجائے مناظر قدرت تے مظاہر انسانی دے ذریعے عظیم خالق دی تخلیقات نوں جاننے دی کوشش کردے نيں انہاں دے دل وچ بے انتہا محبت تے خلوص اے اس دے نال نال اوہ بنی نوع انسان دی بہتری دی شدید خواہش وی رکھدے نيں، اوہ تمام تفریقات ختم کردینا چاہندے نيں۔ کیونجے سماجی معاشی تے مذہبی تفریقات بنی نوع انسان دی فلاح تے بہبود دے راستے وچ سب توں وڈی رکاوٹاں نيں۔ تے مصنف نے اس تلخ حقیقت کووڈی عمدگی توں سفر نامے دا حصہ بنایا اے۔
مجموعی جائزہ[سودھو]
محمود نظامی دا ایہ سفر نامہ جدید سفر نامے دی طرف پہلا باقاعدہ قدم اے تے اس وچ پیش کردہ جہتاں دی وجہ توں آنے والے سفر نامہ نگاراں دے ليے راہاں کشادہ ہوئیاں نيں تے اج دے سفرنامے وچ جو دلچسپ انداز اسلوب دی ندرت کہانی پن تے تخیل دی آمیزش نظر آندی اے اس دی ابتدائی شکل نظر نامے وچ بخوبی دیکھی جا سکدی اے۔ نظر نامہ دی بولی نہات شگفتہ اے۔ خوبصور ت لفظاں، برجستہ تشبیہات تے خوبصورت اسلوب نے اس سفر نامے نوں اک مرصع تصنیف بنا دتا اے۔ اس لحاظ توں ”نظر نامہ “ اردو سفر ناواں وچ قابل ِ قدر وادھا اے۔