نِکیاں ذاتاں دا ارتقاء
برصغیر وچ پست ترین طبقات وچ انہاں وچ شکاری ، سیلانی یا آورہ گرد ، جرائم پیشہ ، ، خاکروب ، چمڑا ساز ، جولاہے ، ماشکی ، ماچھی ، ملاح ، ترکھان ، لوہار ، پتھر دا کم کرنے والے ، ظروف ساز ، سنار ، نمک بنانے والے ، دھوبی ، رنگساز ، درزی ، تیل نکالنے والے ، قصاب ، کتان کوپ ، شراب کشید کرنے والے تے ہور دستگار ، مخصوص خدمت گار شامل نيں ۔ ایہ بشتر چند نسلی گروپ مثلاً چوہرا ، ڈوم تے نٹ وغیرہ نال تعلق رکھدے سن ۔
معاشرتی مقام
[سودھو]ایہ معاشرے دے پست ترین طبقات یعنی سیلانی ، جرائم پیشہ ، خدمت گار تے دست گار شامل نيں ۔ ایہ سیاسی طور اُتے غیر اہم رہے نيں تے انہاں دی روایات اس گل دا اشارہ کردیاں نيں کہ اوہ قدیم عنصر دا اک غیر آریائی انبوہ کثیر شامل نيں جو ہن پورے برصغیر وچ ہن موجود اے ۔ انہاں دی روایات دلچسپ وی نيں قدیم حوالہ فراہم کردیاں نيں ۔ دوسری طرف ایہ عہد قدیم توں بیشتر دستکاری دا کم کرنے دے نال نال کھیتاں وچ مزدوری دا کٹھن کم انجام دیندے رہے نيں ۔ معاشرے دے بشتر طبقات دا خیال اے انہاں دے نال قریبی تعلق تے شناخت دی صورت وچ انہاں دی تحقیر ہوئے گی ۔
سیلانی قبیلے جو ابتدا وچ جنگلی یا جنگل وچ رہنا پسند کردے سن تے ہن وی ایہ پنڈ یا آبادی دے باہر رہائش رکھدے نيں ۔ ایہ لوک اپنی خوراک دے لئی چھوٹے موٹے جانور جنہاں وچ گیڈر ، لومڑیاں تے رینگنے والے جانوراں دے علاوہ مرے ہوئے جانوراں دی نعشاں وی کھالیندے سن ۔ ایہ جوہراں دے کنارے اگی گھاس توں اپنے لئی بھدے توں چھپر تے عام استعمال کیتی اشیا بناتے سن ۔ ایہ اپنی عورتاں دی جسم فروشی وی کروانے وچ انہاں نوں کوئی عار نئيں سی ۔ اس دے علاوہ ایہ ہمیشہ چھوٹی موٹی چوریاں وی کردے سن ۔ ایہ خانہ بدوش تے سیلانی قبیلے دی ادنیٰ ترین قسم نيں ۔
ارتقا
[سودھو]جے کوئی قبیلہ اپنی خانہ بدوشی نوں چھڈ کے کسی پنڈ وچ آباد ہوجانے دی صورت وچ انہاں دا جانوراں شکار تے کھانا چھڈ کے اوہ فضلہ اٹھانے دا کم شروع کر دیندا اے ۔ لیکن نعش یا مردار جانور بدستور کھاندا رہیا سی تے اس لئی اوہ خاکروبی کہلایا ۔ ایہ خاکروب یا چوہڑا زات بن گئی اُتے اوہ مطمعین سی اس دا اک مستقل روزگار لگ گیا ۔ انہاں چوہڑاں دی اک شاخ نے خاکروبی دا کم چھڈ کے چمڑا رنگنے لگیا یا اس تے اس دے متعلق ہور امور جو اس پیشے دے متعلق نيں اپنا لئی ۔ جو خاکروبی دی نسبت کم غلیظ کم اے ۔ لیکن اوہ مردار خوری بدستور کردے رہے ۔ کیوں کہ مردہ جانوراں توں اس دا تعلق بدستور رہیا اے تے ہن اوہ چمار بن گیا ۔ جے ایہی چمار چمڑے کم چھڈ کے کپڑا بننے دا کم اپنا لیندا اے تے مردار خوری وی چھڈ دیندا اے تاں اوہ جولادھ یعنی جولاہا بن جاندا اے تے اوہ ہندو مذہب وچ وی شامل ہوجاندا اے ۔
ضروری نئيں اے چمار خاکروب توں چمار بنے ۔ جدوں خاکروب یا چوہڑے نے فضلے نوں چھونے توں انکار کر دتا تاں اوہ مصلیٰ یا چمڑے دا کم چھڈ کے جدوں اس نے خاکروبی اختیار کيتی تاں اوہ رنگریٹا بن گیا ۔ کھیتک جو مشرق وچ خاکروب اے اوہ مشرق وچ چمڑا رنگنے والا بن گیا ۔ اس طرح کوئی چمار نے جدوں کپڑا بننا شروع کیہ تاں اوہ جولاہا یا بونیا بن گیا ۔ یعنی کوئی قطعی خط نئيں کھنچا جاسکدا اے اک کم کرنے والے پہلے کون سا کم کردے سن ۔ لیکن ہر پست ذات وچ اپنی حثیت بہتر کرنے دے لئی ارتقائی عمل جاری رہیا تے اس وچوں شاخاں نکلتی رہیاں ۔
پیشہ دی تبیلی
[سودھو]ہم دیکھدے نيں کچھ سیلانی ذاتاں نے مردم خوری چھڈ دتی ۔ مثلاً باوریاں نے تے اوہ اعلیٰ شکاری بن گئے ۔ انہاں وچوں کچھ نے خانہ بدوشی نئيں چھڈی لیکن مختلف پیشہ اپنالئی ۔ مثلاً اوڈ یا چنگڑ تے کچھ ہور کاشت کاری کرنے لگے ۔ ماتہم جرائم پیشہ ہو گئے ۔ بنجاریاں دی طرح کچھ نے تجارتی سامان دی نقل و حرکت یا پھیری لا کے مال فروخت کرنا شروع کر دتا ۔
ان پست قبیلے وچ کچھ پانی دے شکاری نيں ۔ ایہ ہرن یا گیڈر نئيں بلکہ مرغابی ، مچھلی ، مگر مچھ تے کچھوے پکڑتے نيں ۔ ایہ نشیبی علاقےآں یا دریا دے کنارے رہندے نيں ۔ ایہ پودےآں دی لچکیلی شاخاں توں چھوپئے بناتے تے دریا دے کنارے اگی گھاس توں اپنے جالےآں دے لئی رسے تے ستلیاں بندے نيں ۔ کہیل ، مور تے جھیل اس قسم دے نيں ۔ انہاں دے ۔ کچھوا تے مگرمچھ خوری کرنے اُتے انہاں نوں معاشرے نے قبول کر ليا اے ۔ جداں کہ کہیل تے جھیل ملاحاں تے مچھراں دا اک باعزت طبقہ اے ہن انہاں نے خود مو مچھلی کھانے تک محدود کر ليا اے ۔ ہن جھنیور ، کہار تے ماچھی زات ٹوکری ساز ، کشتی بان ، مجھلیاں پھڑنے والے ، پانی بردار تے مسلمان آبادی دے درمیان کھانا پکانے والے نيں ۔
تبدیلی مذہب
[سودھو]جدوں سماجی حثیت وچ ترقی ہونے دے نال نال حقیقی مذہب دے درجہ وچ وی تبدیلی ہُندی اے کہ اسنوں باعزت طبقات دے مذہب توں زیادہ ہم آہنگ کیتا جاس دے ۔ اکثر خدمت گاراں دا حقیقی مذہب تاں نئيں اس دے قاعدے قانون کس قدر پنڈ والےآں دے قاعدے قانون توں سے مطابقت اختیار کرلیندے نيں ۔ مثلاً مسلماناں دے پنڈاں وچ چوہڑے اپنے مردے دفن کردے نيں ۔ جدوں کہ ہندو پنڈ وچ چتا جلائاں گے ۔ اُتے انہاں نوں ہندو تے مسلمان دونے قبول نئيں کردے نيں ۔ کیوں کہ اک خاص عقیدے دی کھلی پیروی ، نصف ہندو ، نصف قدیمی مذہب ۔ جو بشتر اچھوت طبقات نوں جدا کردا اے ۔ اسلام یا سکھ مذہب دے نال تبدیلی برتر طبقات وچ آنے دی جدوجہد اے تے اس دے نال نال عموماً پرانہ پیشہ ترک کرکے ذرا بہتر رتبہ والا پیشہ اختیار کر ليا جاندا اے ۔ مسلمان ہونے والا خاکروب فضلہ اٹھانے توں انکار کر دے گا تے سکھ ہونے دی صورت وچ اوہ چمڑے دا کم کرنے لگے گا ۔ کوئی چمڑے دا مزدور مسلمان ہونے دی صورت وچ ایہ کم چھڈ کے کوئی تے کم اپنالے گا تے سکھ پاہل لے کے کھڈی اُتے کم کرنے لگے گا ۔ ایہ سکھ رام داسیا یا روداسیا کہلاندا اے تے اوہ کدی اس چمار دے ہتھ دا پانی نئيں پیے گا جدوں تک اوہ سکھ نئيں ہوجائے ۔
سماجی رتبہ
[سودھو]اگرچہ ایہ متنازع اے کہ تبدیلی مذہب توں انہاں سماجی رتبہ وچ اضافہ ہويا اے کہ نئيں ۔ لیکن اس وچ کوئی شک نئيں اے کہ اوہ مستقبل وچ اک ایسی ذات بن جان گے جو اس ذات توں برتر ہوئے گی جس توں اوہ نکلے سن ۔ ممکن اے اوہ ترقی کردے ہوئے اس ذات دی نسلیاندی ناں وچ شامل ہوجان جس دا موروثی پیشہ انہاں نے اختیار کیتا ۔ ہوسکدا اے ایہ انہاں ذاتاں دی علحیدہ شاخاں بنائاں تے علحیدہ شاخاں دے ناں توں جانے جان ۔ اس وچ کوئی شک نئيں اے انہاں پیشہ ورانہ زاتاں دے حصے بالکل اسی انداز وچ تشکیل پاندی نيں ۔ کمتر نسل تے روایت کيتی نسل زندہ رہے گے تے ایہ خود وی اپنے دور دراز ماخذ توں نکلی ہوئی ہور شاخاں وی انہاں دے نال بھائی بندی نئيں رکھن گاں ۔
جے انہاں پیشہ ورانہ ذاتاں وچ تھلے اُتے آنے والے شاخاں وچ بھرتی ہوئی اے تاں اس وچ اُتے توں اضافے وی ہوئے نيں ۔ خصوصاً جولاہاں دے کہیا جاسکدا اے کہ اوہ اعلیٰ تے ادنیٰ دستکاراں دے درمیان اک حد رکھدی اے ۔ کیوں کہ غربت یا ہور حالات و واقعات دے درمیان اک ہی قسم بحث کيتی صورت رکھدی اے ۔ کیوں کہ غربت یا ہور واقعات دے باعث نشیب وچ چلی جانے والی کسی اعلیٰ ذات دا شخص اکثر جولاہے دا پیشہ اختیار کرلیندا اے ۔ اُتے کدی کدائيں اس توں زیادہ پستی وچ چلا جاندا اے ۔ اگرچہ ایسا ہونا ممکن اے کہ حجام ، ترکھان تے لوہار زراعتی ذاتاں توں آئے ہاں ۔
پہلے معاشرے وچ جنگو قبیلے بالا دست کہلاندا سی ۔ اس دے بعد جاگیردار نوں اہمیت حاصل سی ۔ معاشرے وچ جداں جداں تبدیلی واقع ہوئی جنگجو طبقہ جاگیردار طبقہ وچ بن گیا ۔ بعد دے دور وچ کاشت کاراں دی اہمیت بڑھی تے زمین دار قابل عزت تے مھترم ہو گیا ۔ لیکن ایہ گل زیر نظر رہے ہر کاشت کاری دا کم کرنے والا قابل عزت نئيں ہُندا سی ۔ اس وچ صرف اوہ قابل عزت ہُندے سن جو زمیناں رکھدے سن ۔ چاہے اوہ کِنّی قلیل کیوں نہ ہو ۔ جدوں کہ کھیتاں دے مزدور کمتر یا پست سمجھے جاندے ۔ اس لئی انہاں نوں کمی کہیا جاندا سی ۔
ماخذ
[سودھو]- سر ڈیزل ایپسن;7; ;7; ۔ پنجاب دی ذاتاں
- ای ڈی میکلین ، ایچ روز۔ ذاتاں دا انسائیکلوپیڈیا ۔