نہج البلاغہ غیر شیعہ مفکراں دی نگاہ وچ
نہج البلاغہ یقینی طور اُتے امیر المؤمنین دے کلام دا ایسا عظیم تے قابل قدر مجموعہ اے کہ اپنے پرائے سب ہی اس دی عظمت تے بلندی تے علوِ معارف دا کلمہ پڑھدے ہوئے نظر آندے نيں لہذا اس مختصر تحریر وچ ايسے مسئلہ نوں پیش کيتا گیا اے۔
اصلی سوال[سودھو]
نہج البلاغہ دی عظمت تے اس دے کلام امیر المؤمنین ہونے دے بارے وچ غیر شیعہ مفکرین دا نظرایہ کیہ اے ؟
اہمیت تے ضرورت تحقیق[سودھو]
نہج البلاغہ دی عظمت تے رفعت نوں دیکھدے ہوئے یا بعض عناد پرست تے مغرض افراد یا نادان اس دی عظمت توں ناواقفیت دی بنا اُتے اس دی عظمت تے رفعت تے اس دے کلام امیر المؤمنین ہونے توں انکار کردیندے نيں لہذا ضرورت پیش آئی کہ انہاں دا جواب دینے دے لئی تریخ دے صفحات توں چھان بین کرکے چند غیر شیعہ مفکرین دے اقوال تے افادات نوں نہایت اختصار دے نال ایتھے پیش کيتا جائے۔
ہدف تحقیق[سودھو]
غیر شیعہ مفکرین دی رائے معلوم کردے ہوئے نہج البلاغہ دی عظمت تے اس دا کلام امیر المؤمنین ہونا ثابت کرنا اے۔
ساڈی روش تے طریقہ[سودھو]
اس تحقیق وچ ساڈی روش تے طریقہ کار ایہ اے کہ اساں پہلے ایتھے مفکرین دے بیان نقل کيتے نيں، فیر انہاں اُتے مختصر تنقید دے بعد جنہاں غیر شیعہ (سنی تے غیر مسلم) مفکرین نے اس دی عظمت تے کلام امیر المؤمنین ہونے دا اعتراف کيتا اے انہاں دے اقوال تے اسماء نقل کيتے نيں فیر بحث دے آخر وچ نتیجہ اخذ کيتا اے۔
نہج البلاغہ دے کلام امیر المؤمنین ہونے توں انکار کرنے والے علماء[سودھو]
جب اسيں تریخ دے آئینے وچ نہج البلاغہ دے بارے وچ علمائے اہل سنت دے تاثرات تے خیالات تے نظریات دا جائزہ لیندے نيں تاں اسيں دیکھدے نيں کہ نہج البلاغہ دی تالیف دے بعد تمام اہل سنت محققاں تے متفکرین تے علم شناس افراد اسنوں متفقہ طور اُتے کلام امیرالمؤمنین ہی تسلیم کردے رہے نيں تے ڈھائی سو برس تک اس دے خلاف کوئی آواز اٹھدے ہوئے محسوس نئيں ہُندی بلکہ متعدد علمائے اہل سنت نے اپنے اپنے فہم تے فراست تے ذوق دے مطابق اس دی شرحاں لکھایاں نيں جداں ابو الحسن علی بن ابی القاسم بیہقی متوفی ۵٦۵ ھ، امام فخر الدین ٦۰٦ ھ، ابن ابی الحدید متوفی ٦۵۵ ھ، علامہ سعد الدین تفتازانی وغیرہ۔
غالباً انہاں علمائے اہل سنت دے شروح وغیرہ لکھنے دی وجہ توں نہج البلاغہ دی اہل سنت معاشرے وچ کافی تشہیر ہوئی تے اس دے انہاں مضامین دے بارے وچ جو خلفائے ثلاثہ دے بارے وچ نيں چہ می گوئیاں شروع ہوگئياں تے اس دی وجہ توں بعض علمائے اہل سنت نوں اپنے اصول عقائد سنبھالنے دے لئی تے عوام نوں تسلی دینے دے لئی حقائق توں آگاہ کرنے دی بجائے نہج البلاغہ دے بارے وچ شکوک تے شبہات تے رفتہ رفتہ انکار دی ضرورت پئی۔ لہذا ذیل وچ بعض ایداں دے ہی علماء دا تذکرہ کيتا جارہیا اے:
۱ ۔ ابن خلکان متوفی ٦۸۱ ھ[سودھو]
جن لوکاں نے نہج البلاغہ نوں کلام امیرالمؤمنین مننے توں انکار کيتا اے انہاں دی تعداد انگلیاں اُتے شمار کرنے دے قابل اے تے انہاں نے اپنے انکار دے لئی جنہاں دلیلاں دا سہارا لیا اے اوہ خانۂ عنکبوت توں وی زیادہ کمزور نيں۔ انہاں وچ سب توں پہلے ابن خلکان دا ناں نظر آندا اے، ایہ سید مرتضی علم الہدی دے حالات تحریر کردے ہوئے لکھدے نيں:
"قد اختلف الناس فی کتاب نهج البلاغه المجموعة من کلام علی بن ابی طالب هل هو جمعه اَواَخوه الرضی تے قد قیل: انّه لیس من کلام علی ابن ابی طالب تے انّما الذی جمعه تے نسبه الیه هو الذی وضعه تے الله اعلم"
لوکاں وچ کتاب نہج البلاغہ دے بارے وچ جو امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب‘ دے کلام دا مجموعہ اے، اختلاف اے کہ اوہ انہاں (یعنی سید مرتضی رح) دا جمع کردہ اے یا انہاں دے بھائی سید رضی دا تے بعض کہندے نيں کہ ایہ جناب امیر دا کلام ہی نئيں اے، بلکہ جسنوں جامع سمجھیا جاندا اے، ايسے دی ایہ تصنیف اے۔ واللہ اعلم۔
ابن خلکان دے قول اُتے تنقیدی نظر[سودھو]
جب اسيں ابن خلکان دے قول دا نگاہِ غائر توں جائزہ لیندے نيں تاں سانوں اس وچ چند قابل اعتراض گوشے نظر آندے نيں۔ مثلاً:
۱ ۔ انہاں دا کہنا اے کہ "لوک نہج البلاغہ دے بارے وچ جو امیر المؤمنین دے کلام دا مجموعہ اے اختلاف اے کہ اوہ سید مرتضی دا کلام اے یا انہاں دے بھائی سید رضی دا کلام اے۔"
ہم ایتھے انہاں توں ایہ سوال کرنا چاہن گے کہ نہج البلاغہ دے بارے وچ ایہ اختلاف کرنے والے کون لوک نيں؟ کیونجے نہج البلاغہ دی جمع آوری دے بعد ڈھائی صدی تک اس دے خلاف کوئی آواز اس دے مرکز تالیف یعنی بغداد یا عراق دے کسی تے شہر توں بلند نئيں ہُندی، فیر آپ کن لوکاں دے اختلاف دا حوالہ دے رہے نيں؟
ظاہر اے ابن خلکان مغربی جسے“اختلف الناس” دا ناں دے رہے نيں ایہ کسی اسلامی مرکز دے محققاں تے مفکرین نئيں نيں بلکہ مغربی مملکت جتھے بنو امیہ دی سلطنت سی اوتھے دے عوام نيں جنہاں نوں ایہ تک نئيں معلوم کہ ایہ کتاب سید رضی دی اے یا سید مرتضی دی ورنہ اوہ اختلف الناس دی بجائےاختلف العلماء یا اختلف المحققون (یعنی علماء تے محققاں اختلاف کردے نيں) کہندے۔ جدوں کہ انہاں دے ضمیر دی آواز تاں خود انہاں دی عبارت توں محسوس کيتی جاسکدی اے کہ انہاں نے کہیا اے کہ لوک نہج البلاغہ جو امیرالمؤمنین دے کلام دا مجموعہ اے اس توں اختلاف کردے نيں یعنی جمع کرنے والا کوئی وی ہوئے لیکن کلام امیر المومنین ہی دا اے۔ لیکن اوہ اس حقیقت توں پردہ پوشی کردے ہوئے اپنے عوام دی تسلی دے لئی اختلف الناس دا حوالہ دیدیندے نيں۔
۲ ۔ دوسری گل ایہ کہ ایہ کلام سید رضی دا اے یا سید مرتضیٰ کا۔ ابن خلکان دا ایہ بیان کرنا تحقیق دے بلند معیار توں بالکل گرا ہويا اے تے صاحبان تحقیق دے لئی بالکل ناقابل قبول اے کیونجے علاوہ بر اس دے کہ اہل علم دی اک وڈی جماعت اس امر اُتے متفق الرائے اے کہ ایہ کلام سید رضی دی تالیف اے خود سید رضی نے اپنے مقدمے وچ اس دی وضاحت وی کردتی اے کہ اوہ خود ہی اس دے مؤلف تے جمع کرنے والے نيں۔ ممکن اے کہ ابن خلکان نوں ایہ اشتباہ اس لئی ہويا ہوئے کہ انہاں نے انہاں دے ناں وچ اشتباہ کيتا ہوئے کیونجے سید رضی اپنے دادا ابراہیم دے لقب مرتضی توں معروف سن ايسے لئے اوہ لقب مرتضی دی وجہ توں سید رضی دے بجائے انہاں دے بھائی سید مرتضی دی تالیف سمجھ بیٹھے۔
۳ ۔ تیسری گل ایہ اے کہ"و قد قیل" یعنی کہیا گیا اے ایہ جناب امیرالمؤمنین دا کلام ہی نئيں اے۔ یاد رہے کہ "قیل" اس قول دے بیان وچ کہیا جاندا اے جو صاحب قلم دی نظر وچ ضعیف تے کمزور قول ہُندا اے۔ پس درحقیقت ابن خلکان خود اس لفظ نوں بیان کرکے اس دے ضعیف تے کمزور ہونے دا اظہار کر رہے نيں۔
لیکن انہاں نے مجموعی طور اُتے اس بیان نوں صادر کرکے نہج البلاغہ دے کلام امیرالمؤمنین ہونے نوں مشکوک بنانے دی بہرحال کوشش کيتی اے تے آخر وچ واللہ اعلم دی لفظ استعمال کرکے اوہ اس وچ ہور شک تے شبہ دا اظہار کردینا چاہندے نيں۔
۲ ۔ علامہ ذہبی[سودھو]
ابن خلکان نے نہج البلاغہ دے کلام امیرالمؤمنین ہونے دے بارے وچ شکوک تے شبہات ایجاد کرنے والے اپنے بیان دے ذریعے دوسرےآں دے لئی میدان ہموار کردتا تے میدان مناظرہ دے پہلواناں نوں ایہ گُر سکھا دتا کہ اوہ نہج البلاغہ دے کلام امیرالمؤمنین ہونے توں انکار کردتیاں لہذا اک صدی دے بعد ذہبی نے کتاب میزان الاعتدال وچ انہاں دی آرزو نوں جامہ تکمیل پہناتے ہوئے سید شریف مرتضی دے حالات وچ تحریر کيتا اے کہ:
"الشریف المرتضیٰ هو المتهم بوضع کتاب نهج البلاغه" شریف رضی اُتے ایہ الزام عائد اے کہ انہاں نے نہج البلاغہ نوں وضع کيتا اے "۔
فیر تحریر کردے نيں:
" من طالع کتابه نهج البلاغه جزم بانّه مکذوبٌ علیٰ امیر المؤمنین ففیه السَّب الصریح بل حَط علی السیدین ابی بکر تے عمر تے فیه التناقض تے الاشیاء الرکیکة تے العبارات فنم بعد هم له معرفة بنفس القرشیّین تے بنفس غیرهم ممن بعدهم حزم بان اکثره باطلٌ"
"جو شخص انہاں دی کتاب نہج البلاغہ دا مطالعہ کرے اسنوں معلوم ہوجائے گا کہ امیرالمؤمنین علیہ السلام دی طرف اس دی نسبت بالکل جھوٹھ اے کیونجے اس وچ کھلی سب تے شتم تے ساڈے دونے سرداراں ابوبکر تے عمر دی تنقیص اے، تے تناقص عبارات دے علاوہ اوہ رکیک چیزاں نيں جنہاں نوں دیکھ کے اک ایسا شخص جو قرشی صحابہ تے انہاں دے علاوہ تے دوسرے متاخرین دے نفوس اُتے اطلاع رکھدا اے ایہ قطعی فیصلہ کرسکدا اے کہ اس دا اکثر حصہ باطل اُتے مشتمل اے "۔
ذہبی دے قول اُتے تنقیدی نظر[سودھو]
ذہبی دے قول دے مطالعہ کرنے والے حضرات بآسانی انہاں دے قول دے ضعف تے ناتوانی نوں محسوس کرسکدے نيں مثلاً
۱ ۔ انہاں دا کہنا اے کہ جو شخص وی نہج البلاغہ دا مطالعہ کريں گا اسنوں یقین ہوجائے گا کہ اوہ امیرالمؤمنین دا کلام نئيں اے۔
ان دے اس جملہ توں معلوم ہُندا اے کہ گویا انہاں توں پہلے تن سو سال توں ودھ عرصہ تک کسی نے نہج البلاغہ دا مطالعہ ہی نئيں کيتا تے اوہ گمنامی دا شکار رہی اے حالانکہ انہاں توں پہلے اہل سنت دے متعدد بزرگ تے مایۂ ناز علماء اس دی شرحاں لکھ چکے سن تے انہاں دے نزدیک ایہ گل بالکل واضح تے مسلم الثبوت سی کہ یقیناً ایہ امیرالمؤمنین علیہ السلام ہی دا کلام اے تے سید رضی ہی نے اسنوں جمع کيتا اے۔
۲ ۔ جدوں ایہ گل طے شدہ سی کہ نہج البلاغہ امیرالمؤمنین علیہ السلام ہی دا کلام اے تے سید مرتضیٰ اس دے جمع کرنے والے وی نئيں نيں بلکہ انہاں دے بھائی سید رضی نے اسنوں جمع کيتا اے تاں فیر ذہبی نے اس دے کلام امیرالمؤمنین ہونے توں انکار کیوں کيتا اے ؟
جب اسيں انہاں دے بیان اُتے نظر ڈالدے نيں تاں اس وچ اوہ دلیل نظر نئيں آندی جو اک محقق تے منصف مزاج صاحب قلم نوں پیش کرنا چاہیے مثلاً انہاں نوں اپنے انکار دے ثبوت وچ حضرت علی علیہ السلام دا مسلم الثبوت کلام پیش کرنا چاہیے سی تاکہ لوک سید رضی تے حضرت علی علیہ السلام دے کلام وچ موازنہ کرکے سمجھ جاندے کہ ایہ سید رضی دا کلام اے یا حضرت علی ؑ دا یا فیر انہاں نوں سید رضی دے معاصر علماء تے افاضل دے اوہ بیانات پیش کرنے چاہن سن جو انہاں نے سید اُتے بطور تنقید پیش کيتے ہُندے لیکن انہاں دے دامن انکار وچ کوئی معقول شئ موجود نئيں جسنوں بطور دلیل پیش کردیندے لہذا انہاں نے اپنے انکار دی عمارت دی بنیاد صرف دو چیزاں اُتے قائم کيتی اے پہلی ایہ کہ اس وچ ساڈے دو سرداراں اُتے سب تے شتم موجود اے تے دوسرے ایہ کہ اس وچ رکیک عبارتاں موجود نيں۔
جتھے تک نہج البلاغہ وچ سب تے شتم دا تعلق اے تاں اس وچ چند چیزاں قابل غور نيں مثلاً پہلی گل تاں ایہ اے کہ کیہ کسی شخص دی زندگی دی واقعی شرح حال بیان کرنا سب تے شتم دے مترادف اے ؟ اس دا تاں ایہ مطلب اے کہ فیر کوئی مؤرخ کسی دی زندگی دے تاریک پہلو دا کوئی تذکرہ ہی نہ کرے۔ جدوں کہ حقیقت ایہ اے کہ حضرت علی علیہ السلام نے وی خوف نہ کرنے والے دیانتدار سیرت نگار دی طرح مختلف افراد دی شرح زندگانی بیان کرکے سیرت نگاری دا مقدس فریضہ انجام دتا اے۔ جس خطبہ وچ انہاں دے سرداراں دی خصوصیات دی عکاسی کيتی گئی اے تے ایہی انہاں دے لئی نہج البلاغہ دے کلام امیرالمؤمنین ہونے توں انکار دا سبب بنا اے اوہ خطبہ شقشقیہ اے، حالانکہ اس خطبہ دی بنیاد اُتے کل نہج البلاغہ دے کلام امیرالمؤمنین توں انکار کرنا وی مناسب نئيں سی جدوں کہ اس خطبہ دا تواتر دے نال کلام امیر المومنین ہونا وی ثابت اے تے تمام شیعہ تے سنی محققاں نے اسنوں قطعی طور اُتے کلام امیر المومنین تسلیم کيتا اے۔
خطبہ شقشقیہ دی اسناد: مندرجہ ذیل بزرگ علماء نے اسنوں کلام امیرالمؤمنین تسلیم کيتا:
۱ ۔ ابن ابی الحدید
۲ ۔ ابن اثیر جزری متوفی ٦۰٦ ھ، نہایہ فی غریب الحدیث
۳ ۔ سبط ابن جوزی، کتاب تذکرہ الخواص الامّہ
۴ ۔ علاء الدولہ سمنانی، کتاب عروۃ الوثقی
اگر علامہ ذہبی دے اس استدلال نوں مان لیا جائے کہ کیونجے اس وچ انہاں دے سرداراں دی تنقیص تے مذمت کيتی گئی اے لہذا ایہ کلام امیرالمؤمنین نئيں اے تے ايسے بنیاد اُتے اس دا انکار کردتا جائے تاں ایہ بالکل ایسا ہی اے کہ قرآن نازل ہونے دے چند صدی بعد کوئی مشرکین دا طبقہ قرآن دے کلام الٰہی ہونے توں صرف اس لئی انکار کردے کہ اس وچ انہاں دے الہہ دی تنقیص تے مذمت کيتی گئی اے۔ ايسے طرح قرآن کریم دی بعض آیات وچ بعض اصحاب دی تنقیص کيتی گئی اے تاں کيتا اس بنا اُتے انہاں دے کلام الٰہی ہونے توں انکار کردینا مناسب اے ؟ ايسے طرح کتاباں تریخ تے حدیث اس گل کيتی گواہی دے رہیاں نيں کہ بعض صحابہ نے بعض صحابہ دی مذمت کيتی اے تاں کیہ تسيں انہاں دے کلام دے بارے وچ وی ایہی کدرے گے کہ ایہ انہاں دا کلام نئيں اے ؟!
اس دے علاوہ علامہ ذہبی نے جو ایہ کہیا اے کہ اس وچ رکیک عبارتاں موجود نيں اس سلسلہ وچ ہن اسيں انہاں علماء تے افاضل دے افادات پیش کر رہے نيں جنہاں نے نہج البلاغہ دی عظمت تے رفعت تے بلند پائیگی دا اعتراف کردے ہوئے نہج البلاغہ دے کلام امیرالمؤمنین ہونے دا وی اعتراف کيتا اے۔
نہج البلاغہ دی عظمت تے اسنوں کلام امیرالمؤمنین تسلیم کرنے والے غیر شیعہ مفکرین
الف: بعض شارحاں نہج البلاغہ دے تاثرات
۱ ۔ مفتی دیار مصر علامہ شیخ محمد عبدہ (متوفی ۱۳۲۳ ھ)
شیخ محمد عبدہ اہل سنت دے اوہ عظیم تے معتبر عالم دین نيں جنہاں نے نہج البلاغہ دی شرح وی لکھی اے تے جنہاں دی سعی جمیل دی بدولت مصر تے بیروت وغیرہ وچ اہل سنت دے علمی مراکز وچ اس دے فیوضات توں بہرہ مند ہونے دا سامان وی مہیا ہويا اے۔
وہ نہج البلاغہ دی شرح کردے ہوئے اس دے بلند پایہ علوم تے معارف دے مطالعہ دے دوران اپنی حیرت تے استعجاب دا اظہار خیال کردے ہوئے شرح دے مقدمہ وچ تحریر کردے نيں:
کان یخیل لی فی کل مقامٍ اَن حروباً شبت تے غارات شنت تے اِنہاں للبلاغة دولة، تے للفصاحة صولة تے اِنہاں للاوهام عرامة تے للریب دعارة تے اِنہاں محافل الخطابة تے کتائب الذرابة فی عقود النظام تے صفوف الانتظام تنافح بالصفیح الابلج تے القویم الابلج تے تمتلح المهج برواضح الحجج فتفل من دعارة الوساوس تے تصیب مقاتل الخوانس فما اَنا الّا تے الحق منتصر وَ الباطل منکسر تے مرج الشک فی خمرد تے هرج الریب فی رکود تے انہاں مدبّر تلک الدولة تے باسل تلک الصولة هو حامل لوائها الغالب امیر المومنین علی بن ابی طالب بل کنت کلّما انتقلب من موضع اِلی موضع احسن بتغیر المشاهد تے تحول المعاهد فتارَةٌ کنت اجدنی فی عالم یعمره من المعانی ارواح عالیه فی حلل من العبارات الزاهیه تطوف علی النفوس الزاکیه تے تدنوا من القلوب الصافیه توحی الیها رشادها تے تقوم منها مرادها تے تنفر بها عن مداحض المزال اِلی جواد الفضل تے الکمال تے طوراً کانت تنکشف لی الجمل عن وجوهٍ باسرة تے انیاب کاشرة تے ارواح فی اشباح المنمور تے مخالب النسور قد تخصرت للوثاب ثم انقضت للاختلاف فخلبت القلوب عن هواها تے اخذت الخواطر دون مرماها تے اغتالت فاسد الاهواء تے باطل الاراء تے احیاناً کنت اشهد انہاں عقلاً نورانیاً لایشبه خلقا جسدانیا فصل عن الموکب الالهی تے اتصل بالروح الانسانی فخلعه عن غایشات الطبیعة تے سما به الی الملکوت الاعلیٰ تے نما به الی مشهد النور الاجلیٰ تے سکن به اِلیٰ جانب التقدیس بعد استخلاصه من شوائب التلبیس تے اٰنات کانی اسمع خطیب الحکمة ینادی با علیآء الکلمة تے اولیاء امر الامّة یعرفهم مواقع الصواب تے یبصرهم مواضع الارتیاب تے یحذرهم مزلق الاضطراب تے یرشدهم اِلیٰ دقائق السیاسة تے یهدیهم طرق الکیاسة تے یرتفع بهم اِلی منصّات الریاسة تے یصعدهم شرف التدبیر تے یشرف بهم علیٰ حسن المصیر
ذالک الکتاب الجلیل هُو جملة باختاره الشریف الرضی رحمه الله من کلام سیدنا تے مولانا امیر المومنین علی بن ابی طالب علیه السلام جمع متفرقه تے سماه بهذا الاسم نهج البلاغه تے لا اعلم اسماً الیق بالدلالة علی معناه
ہر مقام اُتے (اس دے اثنائے مطالعہ وچ ) مینوں ایسا تصور ہوئے رہیا سی کہ جداں لڑائیاں چھڑی ہوئیاں نيں۔ نبرد آزمائیاں ہورہیاں نيں ، بلاغت دا زور اے تے فصاحت پوری قوت توں حملہ آور اے، توہمات شکست کھا رہے نيں، شکوک تے شبہات پِچھے ہٹ رہے نيں، خطابت دے لشکر صف بستہ نيں، طلاقت لسان دیاں فوجاں شمشیر زنی تے نیزہ بازی وچ مصروف نيں، وسوساں دا خون بہایا جا رہیا اے تے توہمات دی لاشاں گر رہیاں نيں تے اک دفعہ ایہ محسوس ہُندا اے کہ بس حق غالب آگیا تے باطل دی شکست ہوگئی تے شک تے شبہ دی اگ بجھ گئی تے تصورات باطل دا زور ختم ہوگیا تے اس فتح تے نصرت دا سہرا اس دے علمبردار اسد اللہ الغالب علی ابن ابی طالب دے سر اے، بلکہ اس کتاب دے مطالعہ وچ جِنّا جِنّا وچ اک جگہ توں دوسری جگہ منتقل ہويا ميں نے مناظرہ دی تبدیلی تے مواقف دی تغیّر نوں محسوس کيتا۔ کدی وچ اپنے نوں ایداں دے عالم وچ پاندا سی جتھے معانی دی بلندی، روحاں خوشنما عبارتاں دے جامے پہنے ہوئے پاکیزہ نفوس دے گرد چکر لگاندی تے صاف دلاں دے نزدیک آکے انہاں نوں سِدھے راستہ اُتے چلنے دا اشارہ کردی تے نفسانی خواہشاں دا قلع قمع کردی تے لغزش تھاںواں توں متنفر بناکر فضیلت تے کمال دے رستےآں دا سالک بناندی نيں تے کدی ایداں دے جملے سامنے آجاندے نيں جو معلوم ہُندا اے کہ تیوریاں چڑھائے ہوئے تے دانت کڈے ہوئے ہولناک شکلاں وچ اگے ودھ رہے نيں تے ایسی روحاں نيں جو چیتاں دے پیکراں وچ تے شکاری پرندےآں دے پنجاں دے نال حملہ اُتے آمادہ نيں تے اک دم شکار اُتے ٹُٹ پڑدے نيں تے دلاں نوں انہاں دے ہويا تے ہوس دے مرکزاں توں جھپٹ کر لے جاندے نيں تے ضمیراں نوں پست جذبات توں زبردستی علیحدہ کردیندے تے غلط خواہشاں تے باطل عقیدےآں دا قلع قمع کردیندے نيں۔ فیر کسی محل اُتے ایہ دیکھدا سی کہ اک نورانی عقل جس نوں کسی جسمانی چیز توں کوئی مشابہت ہی نئيں اے خداوندی بارگاہ توں وکھ ہوئی تے انسانی روح توں متصل ہوکے اسنوں طبیعت دے پردےآں توں تے مادیت دے حجاباں توں کڈ لیا تے اسنوں عالم ملکوت تک پہنچیا دتا تے تجلیات ربانی دے مرکز تک بلند کردتا تے لے جاکے عالم قدس وچ اسنوں ساکن بنادتا تے بعض لمحات وچ معلوم ہُندا اے کہ حکمت دا خطیب صاحبانِ اقتدار تے قوم دے اہل حل تے عقد نوں للکار رہیا اے تے انہاں نوں صحیح راستے اُتے چلنے دی دعوت دے رہیا اے تے انہاں دی غلطیاں اُتے متنبہ کر رہیا اے تے انہاں نوں سیاست دی باریکیاں تے تدبر تے حکمت دے دقیق نکتے سمجھیا رہیا اے تے انہاں دی صلاحیتاں نوں حکومت دے منصب تے تدبر تے سیاست دی اہلیت پیدا کرکے مکمل بنا رہیا اے۔
وہ کتاب جس وچ انہاں اوصاف دا خزانہ اے اوہی مجموعہ اے جسنوں سید رضی نے حضرت علی بن ابی طالب‘ دے پراکندہ تے متفرق کلام دے منتخب تے پیچیدہ حصےآں توں تالیف کرکے نہج البلاغہ دے مبارک ناں دے نال موسوم قرار دتا اے تے اس توں زیادہ کوئی تے موزاں ناں نئيں اے۔
اس وچ علامہ محمد عبدہ نے جس طرح یقینی طور اُتے اسنوں کلام امیرالمؤمنین تسلیم کيتا اے ايسے طرح اس دے مضامین دی حقانیت تے اس دے مندرجات دی سچائی دا اعتراف وی کيتا اے۔ اوہ کہہ رہے نيں کہ اس کتاب کےمضامین حق دی فتح تے باطل دی شکست تے شکوک تے اوہام دی فضا تے توہمات تے وسواس دی بیخ کنی دا سبب نيں تے اوہ شروع توں آخر تک انسانی روح دے لئی روحانیت تے طہارت تے جلال تے کمال دی تعلیمات دے حامل نيں۔
علامہ محمد عبدہ نوں نہج البلاغہ توں اِنّی عقیدت سی کہ اوہ اسنوں قرآن مجید دے بعد ہر کتاب دے مقابلہ وچ ترجیح دا مستحق سمجھدے سن تے انہاں نے اپنا ایہ اعتقاد دسیا اے کہ یونیورسٹی اسلامیہ وچ اس کتاب دی زیادہ توں زیادہ اشاعت ہونا اسلام دی اک صحیح خدمت اے تے ایہ صرف اس لئی کہ اوہ امیرالمؤمنین علیہ السلام ایداں دے بلند مرتبہ مصلح عالم دا کلام اے۔ پس اوہ لکھدے نيں:
"لیس فی اهل هٰذه اللغة الاقائل بان کلام الامام علی بن ابی طالب هو اشرف الکلام تے ابلغه بعد کلام الله تعالیٰ تے کلامل نبیّه تے اغزره مادة تے ارفعه اسلوباً تے اجمعه لجلائل المعانی فاجدر بالطالبین لنفائس اللغة تے الطامعین فی التدرج لمراقیها اَن یجعلوا هذا الکتاب اهم محفوظهم تے افضل مأثورهم مع تفهم معانیه فی الأغراض الّتی جاءت لأجلها تے تامل الفاظه فی المعانی الّتی صیغت للدلالة علیها لیصیبوا بذالک افضل غایه تے ینتهوا الی خیر نهایة"
اس عربی بولی والےآں وچ کوئی ایسا نئيں جو اس دا قائل نہ ہوئے کہ امیر المؤمنین علی بن ابی طالب‘ دا کلام، کلام خدا تے کلام رسولﷺ دے بعد ہر کلام توں بلند، زیاہ پُرمعانی تے زیادہ فائدے دا حامل اے لہذا بولی عربی دے نفیس ذخیراں دے طالب علماں دے لئی ایہ کتاب سب توں زیادہ مستحق اے کہ اوہ اسنوں اپنے محفوظات تے منقولات وچ اہم درجہ اُتے رکھن تے اس دے نال انہاں معانی تے مقاصد دے سمجھنے دی کوشش کرن جو اس کتاب دے لفظاں وچ مضمر نيں۔
۲ ۔ شیخ محمد حسن نائل مرصفی مدرس المنان لکلیۃ العزیر الکبری بمصر[سودھو]
انہاں نے وی نہج البلاغہ دی اک شرح لکھی اے جو دار الکتب العربیہ توں شائع ہوئی اے۔ اس دے مقدمے وچ "کلمۃ فی اللغۃ العربیہ" دا عنوان قائم کرکے لکھدے نيں:
ولقد کان المجلّی فی هذه الحلبة علیٌ صلوات الله علیه وما احسبنی احتاج فی اثبات هذا الامر اِلی دلیل اکثر من نهج البلاغة ذالک الکتاب الذی اقامه الله حجة واضحة علیٰ انّ علیاً رضی الله عنه قد کان احسن مثال حی لنور القرآن تے اعجازة تے حکمته تے بلاغته تے علمه تے هدایته تے فصاحته اجتمع لعلی فی هذا الکتاب مالم یجتمع لکبار الحکماء تے افذاذ الفلاسفة تے نوابغ الربانیین من اٰیات الحکمة السیاسیة تے قواعد السیاسة المستقیمة" (۱)
میدان فصاحت تے بلاغت وچ سب توں اگے حضرت علی بن ابیطالب‘ سن، تے اس دعوے دا سب توں وڈا ثبوت نہج البلاغہ اے۔ ایہ اوہ کتاب اے جسنوں اللہ نے اس امر دی واضح حجت قرار دتا اے کہ حضرت علی قرآن دے نور تے اعجاز، اس دی حکمت تے بلاغت تے علم تے ہدایت دی زندہ مثال سن، اس کتاب وچ اوہ سب کچھ موجود اے جسنوں آپ بلند تے بالا حکمت دی آیات تے مستقیم سیاست دے قواعد دی حیثیت توں وڈے وڈے حکماء، شہرہ آفاق بلغاء تے باکمال ربانی فلاسفہ دے ایتھے وی نہ پاسکن گے۔
فاضل موصوف دے اس بیان نے نہج البلاغہ دی عظمت دے نال نال ایہ وی ثابت کردتا اے کہ ایہ مجموعہ درحقیقت حضرت علی علیہ السلام ہی دا کلام اے تے اسنوں سید رضی یا کسی تے دی تالیف قرار دینا قطعی غلط اے۔
۳ ۔ استاد محمد محی الدین عبد الحمید، استاد دانشگاہ الازہر مصر[سودھو]
انہاں نے نہج البلاغہ اُتے تعلیقات تحریر کيتے نيں تے علامہ شیخ محمد عبدہ دے حواشی برقرار رکھدے ہوئے بوہت سارے تحقیقات تے شرح دا وادھا کيتا اے تے انہاں حواشی دے نال ایہ کتاب مطبعہ استقامۃ مصر وچ طبع ہوئی اے۔ انہاں نے اس ایڈیشن دے شروع وچ اپنی جانب توں اک مقدمہ وی تحریر کيتا اے۔ جس وچ نہج البلاغہ دے استناد تے اعتبار اُتے اک سیر حاصل بحث کيتی اے۔ موصوف تحریر کردے نيں:
فهذا کتاب نهج البلاغه وهو ما اختاره الشریف الرضی ابو الحسن محمد بن الحسن الموسوی من کلام امیر المومنین علی بن ابی طالب الذی جمع بین دفتیه عیون البلاغة تے فنونها تے تهیاءت به للناظر فیه اسباب الفصاحة تے دنامنه قطافها اذا کان کلام افصح الخلق بعد الرسول صلی الله علیه وسلم منطقاً تے اشدهم اقتدار او ابرعهم حجة تے املکهم لغة یدیرها کیف شاء الحکیم الذی تصدر الحکمة عن بیانه تے الخطیب الذی یملأ القلب سحر لسانه العالم الذی تهیّا له من خلاط الرسول تے کتابة الوحی تے الکفاح عن الدین بسیفه تے لسانه منذ حداثته مالم یتهیّا لاحدٍ سواه هذا کتاب نهج البلاغة تے انا به حفی منذ طراءة السن تے صیعة الشباب فلقد کنت اجد ولدی کثیر القرائة فیه تے کنت اجد عمی الاکبر یقضی معه طویل الساعات یردد عباراته تے یستخرج معانیها تے یتپہلے اسلوبه تے کان لهما من عظیم التاثیر علی نفسی ما جعلنی اقفو اثرهما فاحله من قلبی المحلّ الاوّل تے اجعله سمیری الذی لا یمل تے انیسی الذی اخلو الیه اِذا عز الانیس ۔
یہ کتاب نہج البلاغہ امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب‘ دے کلام دا اوہ انتخاب اے جو شریف رضی ابو الحسن محمد بن حسن موسوی نے کيتا اے۔ ایہ اوہ کتاب اے جو اپنے دامن وچ بلاغت دے نمایاں جوہر تے فصاحت دے بہترین مرقعے رکھدی اے تے ایسا ہونا ہی چاہیے، کیونجے اوہ ایداں دے شخص دا کلام اے جو رسول اللہﷺ دے بعد تمام خلق وچ سب توں زیادہ فصیح البیان، سب توں زیادہ قدرت کلام دا مالک تے قدرت استدلال وچ زیادہ تے عربی بولی دے لفظاں اُتے سب توں زیادہ تسلط رکھدا سی کہ جس صورت وچ چاہندا انہاں نوں گردش دینے تے تصرف کرنے دی صلاحیت رکھدا سی۔ اوہ بلند مرتبہ حکیم جس دے بیان توں حکمت دے سوندے پھوٹتے نيں۔ ایسا خطیب جس دا سحر بیان دلاں نوں مالا مال کردیندا اے۔ اوہ عالم جسنوں رسول اللہﷺ دے نال انتہائی روابط تے وحی دی کتابت تے دین دی نصرت وچ شمشیر تے بولی دونے توں جہاد دے ابتدائی عمر توں اوہ مواقع حاصل ہوئے جو کسی دوسرے نوں حاصل نئيں ہوئے، ایہ اے کتاب نہج البلاغہ ! تے وچ اپنے عنفوان شباب تے ابتدائے عمر ہی توں اس دا گرویدہ رہیا ہون، کیونجے وچ اپنے والد نوں دیکھدا سی کہ اوہ اکثر اس کتاب نوں پڑھدے سن تے اپنے وڈے چچا نوں وی دیکھدا سی کہ اوہ گھنٹےآں پڑھدے رہندے، اس دے معانی نوں سمجھدے رہندے تے اس دے انداز بیاں اُتے غور کردے رہندے تے انہاں دونے بزرگواراں دا میرے دل اُتے اِنّا وڈا اثر سی، جس نے مینوں وی انہاں دے نقش قدم اُتے چلنے اُتے مجبور کردتا تے ميں نے اس کتاب نوں اپنے قلب وچ سب توں مقدم درجہ دیدتا۔ اسنوں اپنا مونس تنہائی قرار دتا جو ہمیشہ میرے لئے دلبستگی دا باعث اے۔
اس دے بعد علامہ مذکورہ نے انہاں لوک دا ذکر کيتا اے، جنہاں دا رجحان ایہ اے کہ اوہ اسنوں خود شریف رضی دا کلام قرار دیندے نيں۔ انہاں دے خیالات دا جائزہ لیندے ہوئے موصوف رقمطراز نيں، کہندے نيں کہ سب توں اہم اسباب جو اس کتاب دے کلام امیرالمؤمنین ہونے توں متعلق پیش کيتے جاندے نيں، صرف چار نيں۔
پہلے ایہ کہ اس وچ اصحاب رسول دی نسبت ایداں دے تعریضات نيں، جنہاں دا حضرت علی علیہ السلام توں صادر ہونا تسلیم نئيں کيتا جاسکدا، خصوصاً معاویہ، طلحہ، زبیر، عمرو بن عاص تے انہاں دے اتباع دے بارے وچ سب تے شتم تک موجود اے۔
دوسرے اس وچ لفظی آرائش تے عبارت وچ صنعت گری اس حد اُتے اے، جو حضرت علی علیہ السلام دے زمانے وچ مفقود سی۔
تیسرے اس وچ تشبیہات تے استعارات تے واقعات تے مناظر دی صورت کشی اِنّی مکمل اے جس دا پتہ صدر اسلام وچ کدرے نئيں ملدا۔ اس دے نال حکمت تے فلسفہ دی اصطلاحاں تے مسائل دے بیان وچ اعداد دا پیش کرنا، ایہ گلاں اس زمانے وچ رائج نئيں سن۔
چوتھے اس کتاب دی اکثر عبارتاں توں علم غیب دے ادّعا دا پتہ چلدا اے۔ جو حضرت علی علیہ السلام ایداں دے پاکباز انسان توں بعید اے۔
موصوف انہاں خیالات نوں رَد کردے ہوئےلکھدے نيں:
خدا گواہ اے کہ سانوں انہاں اسباب توں کسی اک وچ تے انہاں وچ مجموعی طور اُتے وی کوئی واقعی دلیل، بلکہ دلیل نما شکل وی اس دعوے دے ثبوت وچ نظر نئيں آندی جو انہاں لوکاں دا مدعا اے، بلکہ انہاں نوں تاں ایداں دے شکوک تے شبہات دا درجہ وی نئيں دتا جاسکدا جو کسی حقیقت دے مننے وچ تھوڑا سا دغدغہ وی پیدا کرسکدے ہاں تے جنہاں دے رفع کرنے دی ضرورت ہوئے۔ فیر انہاں نے اک اک کرکے ہر گل نوں رَد وی کيتا اے۔ پہلی گل دے متعلق جو کچھ انہاں نے کہیا اے کہ اس دا خلاصہ ایہ اے کہ رسولﷺ دے بعد مسئلہ خلافت وچ طرز عمل ہی ایسا اختیار کيتا گیا، جس توں فطرتاً حضرت علی علیہ السلام نوں شکایت ہونا ہی چاہیے سی تے آپ دی خلافت دے دور وچ اہل شام نے آپ دے خلاف جو بغاوت کی، اس توں آپ نوں تکلیف ہونا ہی چاہیے سی۔ ہر دور دے متعلق آپ دے جس طرح دے لفظاں نيں اوہ بالکل تاریخی حالات دے مطابق نيں۔ اس لئی اس وچ شک تے شبہ دا کیہ محل اے۔
دوسری تے تیسری دلیل دا جواب ایہ اے کہ حضرت علی بن ابی طالب‘ کاسا مرتبہ فصاحت تے حکمت دونے وچ کِسے تے شخص نوں حاصل نئيں سی، تاں فیر آپ دے کلام دی خصوصیتاں اس دور وچ کِسے تے دے ایتھے مل ہی کِداں سکدیاں نيں ۔ رہ گیا سجع تے قافیہ دا التزام، اوہ آپ دے ایتھے اس طرح نئيں جس توں آورد ظاہر ہوئے یا معانی اُتے اس دا اثر پئے تے اس حد تک قافیہ وغیرہ دا التزام اس دور وچ عموماً رائج نيں۔
چوتھی دلیل دے جواب وچ علامہ مذکورا نے جو کہیا اے، اوہ ساڈے مذہبی عقائد دے بے شک مطابق نئيں اے مگر اوہ خود انہاں دے نقطۂ نظر دا حامل اے۔ اوہ کہندے نيں کہ جسنوں علم غیب توں تعبیر کيتا جاندا اے اسنوں اسيں فراست تے زمانہ دی نبض شناسی دا نتیجہ سمجھدے نيں۔ جو علی ایداں دے حکیم انسان توں بعید نئيں اے۔ جداں کہ اساں کہیا، ایہ جواب انہاں نے مادی ذہنیت دے مطابق دتا اے تے حقیقت ایہ اے کہ جے خدا دے دتے ہوئے علم غیب دا مظاہرہ باعثِ انکار قرار دتا جائے تاں اکثر احادیث نبوی وی اس زد وچ آجاواں گی تے خدا دی طرف توں علم غیب دا مظاہرہ تاں اکثر قرآن دی آیات توں نمودار ہی اے۔ فیر قرآن دی آیتاں دا وی انکار کرنا چاہیے۔ تے جے علم الٰہی دی بناء اُتے انہاں آیات نوں تسلیم کيتا جائے تاں اس دے عطا کردہ علم توں علی ایداں دے عالم ربانی دے کلام وچ اس طرح دیاں گلاں دے تذکرہ اُتے وی کسی حرف گیری دا موضوع نئيں اے۔
۴ ۔ ابن ابی الحدید معتزلی، معروف دانشمند، مؤرّخ تے شارح نہج البلاغہ[سودھو]
امام علی علیہ السلام سخنوراں تے بلغاء تے فصحاء دے سید تے سردار نيں، اس وچ کوئی شک نئيں اے کہ انہاں دا کلام، کلامِ خداوندی توں کم تر تے مخلوقات دے کلام توں بالاتر اے انہاں دے کلام دی بالادستی دی ایہی علامت کافی اے کہ لوکاں نے فنون سخنوری تے تحریر انہاں حضرت توں سیکھدے نيں۔
مختلف علمائے اہل سنت[سودھو]
۱ ۔ علامہ شیخ کمال الدین محمد بن طلحہ قریشی شافعی (متوفی ٦۵۲ ھ)
یہ مشہور تے معروف عالم اہل سنت اپنی معرکۃ الآراء کتاب مطالب السئول فی مناقب آل الرسول وچ جو لکھنو وچ وی طبع ہوچکی اے۔ علوم امیرالمؤمنین دے بیان وچ لکھدے نيں:
"وَ رَابعها علم البلاغه تے الفصاحة تے کان فیها اماماً لا یشق غباره تے مقدماً لا تلحق اثارة تے من وقف علی کلامه المرقوم الوسوم بنهج البلاغة صار الخبر عنده عن فصاحة عیاناً تے الظن بعلو مقامه فیه ایقانا"؛
چوتھے علم فصاحت تے بلاغت آپ اس وچ امام دا درجہ رکھدے نيں جنہاں دی گرد قدم تک پہنچنا ناممکن اے تے ایداں دے پیش رو سن جنہاں دے نشان قدم دا مقابلہ نئيں ہوسکدا تے جو حضرت دے اس کلام اُتے مطلع ہوئے جو نہج البلاغہ دے ناں توں موجود ہوئے اس دے لئی آپ دی فصاحت دی سماعی خبر مشاہدہ بن جاندی اے تے آپ دی بلندی دا مرتبہ اس باب وچ گمان یقین دی شکل اختیار کرلیندا اے۔
اس دے علاوہ دوسری جگہ ایہ وی تحریر کردے نيں:
"پنجويں قسم انہاں خطب تے مواعظ دی شکل وچ جس نوں راویاں نے بیان کيتا اے تے ثقات نے حضرت توں انہاں نوں نقل کيتا اے تے نہج البلاغہ کتاب جس دی نسبت حضرت علی علیہ السلام دی طرف دتی جاندی اے، اوہ آپ دے مختلف قسم دے خطبےآں تے مواعظ اُتے مشتمل اے جو اپنے اوامر تے نواہی نوں مکمل طور اُتے ظاہر کردے تے فصاحت تے بلاغت دے انوار نوں اپنے لفظاں تے معانی دے اصولاں تے اسرار نوں اپنے مختلف انداز بیان وچ ہمہ گیر صورت توں ظاہر کردیاں نيں"۔
اس وچ مندرجات نہج البلاغہ نوں معتبر تے ثقہ راویاں دے بیانات دا حوالہ دیندے ہوئے یقینی طور اُتے کلام امیرالمؤمنین تسلیم کيتا اے۔ اک جگہ جو منسوب دا لفظ اے اس توں کوئی غلط فہمی نئيں ہونا چاہیے۔ اوہ بحیثیت مجموعی کتاب بشکل کتاب توں متعلق اے تے ایہ ظاہر اے کہ ایہ کتاب، امیرالمؤمنین علیہ السلام دی جمع کردہ نئيں اے بلکہ کتاب تاں حقیقت وچ سید رضی ہی دی اے مگر عوام مجازی طور اُتے ناواقفیت دی بنا اُتے یونہی کہندے نيں کہ ایہ امیرالمؤمنین علیہ السلام دی کتاب اے تے ايسے لئے اس محل اُتے علامہ ابن طلحہ نے منسوب دا لفظ استعمال کيتا اے جو بالکل درست اے اس توں اصلِ کلام دے بارے وچ انہاں دے وثوق تے اطمینان نوں کوئی دھچکيا نئيں پہنچدا۔
۲ ۔ استاد ناصیف یازجی
قرآن تے نہج البلاغہ دی جامعیت تے ہمہ گیری نوں دیکھدے ہوئے جناب استاد ناصیف یازجی کہندے نيں جے تسيں علم تے ادب تے انشاء پردازی دے میدان وچ اپنے رقیباں اُتے برتری حاصل کرنا چاہندے ہوئے تاں قرآن تے نہج البلاغہ حفظ کرلو۔(۲)
اور دوسرے مقام اُتے کہندے نيں کہ فنِّ تحریر وچ میری مہارت قرآن کریم تے نہج البلاغہ دے بہترین خطبات دے مطالعہ تے تحقیق دا اثر اے کیونجے ایہ دونے باعظمت کتاباں عربی بولی دے گنج لامتناہی تے ادب دے جاودانہ ذخیرہ توں مالا مال نيں۔(۳ )
۳ ۔ شہاب الدین محمود آلوسی بغدادی ( ۱۲۱٧ ۔ ۱۲٧۰ ھ)
آلوسی کہندے نيں: ۔۔۔ نہج البلاغہ جو کہ خطبات علی بن ابی طالب‘ دا مجموعہ اے، ایہ کلام الٰہی دے نور دا پرتو اے جس وچ منطق نبوی دی فصاحت دا خورشید درخشان اے۔(۴)
۴ ۔ ڈاکٹرز دی نجیب
جب اسيں امام علی علیہ السلام دے انہاں منتخب کلمات کہ جنہاں نوں شریف رضی نے منتخب کرکے نہج البلاغہ ناں رکھیا اے، غور تے فکر تے تدبر کردے نيں تاں شگفت آور تعبیر تے عمیق معنی دیکھ کے حیرت زدہ ہوجاندے نيں۔(۵)
حکمت دی نشانیاں، صحیح قوانین سیاست، روشن تے دلنشین نصیحتاں تے جو محکم برہان پیش کيتے نيں ایہ خود تصور توں بالاتر فضیلت تے برحق پیشوا دے بہترین آثار دی علامت نيں کہ بزرگ تے عالی مقام حکماء تے فلاسفہ تے نابغۂ روزگار وی اس دی مثال پیش نئيں کرسکے۔(٦)
فاضل موصوف دے اس بیان نے نہج البلاغہ دی اہمیت دے نال نال ایہ وی ثابت کردتا اے کہ ایہ مجموعہ درحقیقت حضرت علی علیہ السلام ہی دا کلام اے تے اسنوں سید رضی یا کسی تے دی تالیف قرار دینا قطعی غلط اے۔
۵ ۔ علی الجندی، رئیس دانشکدہ علوم (قاہرہ یونیورسٹی)
نہج البلاغہ دے بارے وچ اپنے خیالات دا اظہار کردے ہوئے کہندے نيں: نہج البلاغہ دا مطالعہ انسان دے احساست دی گہرائیاں اُتے اک خاص آہنگ موسیقی اثر قائم کردا اے۔ اس وچ کلمات تے جملات اس انداز توں مرتب کيتے گئے نيں کہ انہاں نوں شعر منثور دا ناں دتا جاسکدا اے۔(٧)
٦ ۔ عباس محمود عقاد، معروف صاحب قلم تے مورّخ مصری
کتاب نہج البلاغہ وچ نور توحید تے حکمت الٰہی اس انداز توں درخشاں تے تابندہ اے کہ تمام محققاں معارف الٰہی دی تحقیقات اُتے سایہ فگن اے ۔۔۔ اس دے لفظاں تے سطور شخصیت علوی دی آئینہ دار نيں جے آپ اس وچ تدبر کرن تے اسنوں غور توں سناں تاں اس دے کلمات دے پس پردہ صرف تے صرف انہاں ہی دی آواز تے لب تے لہجہ نوں محسوس کرن گے۔(۸)
٧ ۔ ابو السعادات مبارک مجد الدین ابن اثیر جزری متوفی ٦۰٦ ھ
انہاں نے احادیث تے آثار دے لغات دی شرح دے سلسلہ وچ اپنی معروف کتاب نہایہ ترتیب دتی اے۔ اس وچ مولانا موصوف نے کثیر التعداد تھاںواں اُتے نہج البلاغہ دے لفظاں نوں حل کيتا اے۔ ابن اثیر دی حیثیت اک عام لغوی دی نئيں اے بلکہ اوہ محدث وی نيں۔ جے صرف ادبی اہمیت دے لحاظ توں انہاں نوں انہاں لفظاں دا حل کرنا ہی ضروری سی تاں اوہ اسنوں نہج البلاغہ دا ناں لکھ کے درج کردیندے تے واقعہ تاں ایہ اے کہ جے اوہ اسنوں کلام امیرالمؤمنین ہی نہ سمجھدے تاں انہاں نوں اس کتاب وچ جو صرف احادیث تے آثار دے حل دے لئی لکھی گئی اے، انہاں لغات نوں جگہ ہی نئيں دینا چاہیئے سی، کیونجے اصطلاحی طور اُتے اثر صرف صحابہ تے ممتاز تابعین دی بولی توں نکلے ہوئے اقوال نوں کہندے نيں۔ کسی متاخر عالم دی کتاب دے لفظاں نہ حدیث وچ داخل نيں تے نہ اثر وچ ۔ انہاں دا انہاں لفظاں نوں جگہ دینا ہی اس دا ثبوت اے کہ اوہ اسنوں سید رضی دا کلام نئيں سمجھدے، بلکہ کلام امیر المومنین قرار دیندے نيں۔ فیر ایہ کہ انہاں لغات نوں درج کرنے وچ ہر مقام اُتے تصریحاً اوہ حدیثِ علی دا لفظ استعمال کردے نيں، جداں: لغت جوی وچ منہ حدیث علی یونہی فتق الاجواء تے شق الارجاء وچ زیادہ تر انہاں لفظاں دا تذکرہ حدیث علی دے لفظاں دے نال اے تے کدرے اُتے خطبہ علی علیہ السلام اے جداں لغت لوط وچ خطبہ علی ولاطھا بالبلۃ حتی لزبت اک جگہ لغت ایم ایہ لفظاں نيں: کلام علی مات قیّھا تے طالَ تایّمھا، ايسے طرح لغت اصل وچ فی کلام علی دے لفظاں نيں تے ایداں دے ہی دو اک جگہ تے باقی تمام تھاںواں اُتے حدیث علی لکھیا اے، تے جو مکاتب دے لفظاں نيں، انہاں نوں کتاب علی کہہ کے درج کيتا اے۔
۸ ۔ علامہ سعد الدین تفتازانی (متوفی ٧۹۱ ھ)
یہ معروف عالم اہل سنت اپنی شرح مقاصد وچ فصاحت امیرالمؤمنین دے بارے وچ اظہار نظر کردے نيں رقمطراز نيں:و ایضاً هُوَ أفصحهم لساناً علی ما یشهد به کتاب نهج البلاغة؛ علاوہ تے فضیلتاں دے حضرت علی علیہ السلام دی نمایاں فضیلت ایہ وی اے کہ آپ سب توں زیادہ فصیح سن جس دی گواہی کتاب نہج البلاغہ دے رہی اے۔
۹ ۔ جمال الدین ابو الفضل محمد بن مکرم بن علی افریقی مصری متوفی ٧۱۱۲ ھ
انہاں نے وی نہایہ دی طرح اپنی عظیم الشان کتاب لسان العرب وچ مندرجہ لفظاں نوں کلام علی ؑ کہندے ہوئے حل کيتا اے۔
۱۰ ۔ محمد بن علی طباطبائی معروف بن ابن طقطقی
موصوف لکھدے نيں کہ:عدل ناس اِلی نهج البلاغه من کلام امیر المومنین علی بن أبی طالب فانّه الکتاب یتعلّم منه الحکم تے المواعظ تے الخطب تے التوحید تے الشجاعة تے الزهد تے علوّ الهمّة تے أدنی فوائده الفصاحة والبلاغة ؛(۹) بوہت سارے لوکاں نے کتاب نہج البلاغہ دی طرف توجہ دی جو امیرالمؤمنین حضرت علی بن ابی طالب‘ دا کلام اے کیونجے ایہ اوہ کتاب اے جس توں حکم تے مواعظ تے توحید تے زہد تے علوِّ ہمت انہاں تمام گلاں دی تعلیم حاصل ہُندی اے، تے اس دا سب توں ادنٰی فیض فصاحت تے بلاغت اے۔
۱۱ ۔ علامہ احمد بن منصور کازدرنی
یہ عالم اہل سنت اپنی کتاب مفتاح الفتوح وچ امیرالمؤمنین دے حالات وچ لکھدے نيں:
و مَن تأمَّل فی کلامه تے کتبه تے خطبه تے رسالاته عَلِمَ انّ علمَه لا یواذی علم احدٍ تے فضائله لا تشاکل فضائل احدٍ تے فضائله لا تشاکل فضائل احدٍ محمد صلی الله علیه وسلم تے مِن جملتها کتاب نهج البلاغه لقد وقف دونه فصاحة الفصحاء تے بلاغه البلغاء تے حکمة الحکماء ؛ جس شخص نے حضرت علی علیہ السلام دے کلام انہاں دے کتاباں تے رسالے تے خطب تے حکم دا بغور مطالعہ کيتا اے اوہ اس امر دے تسلیم کرنے اُتے مجبور اے کہ آنحضرت دا علم اوہ اے جس دا کوئی علم تے آپ دے فضائل اوہ نيں جنہاں دا عالم وچ کِسے دے فضائل مقابلہ نئيں کرسکدے۔ انہاں فضیلتاں وچ سب توں نمایاں فضیلت دا ثبوت آپ دی کتاب نہج البلاغہ اے، ایہی اوہ کتاب اے جس دے سامنے فصحاءِ زمانہ دی فصاحت، ارباب بلاغت دی بلاغت تے تمام حکماءِ روزگار دی حکمت پست نظر آندی اے۔"
۱۲ ۔ علامہ یعقوب لاہوری
شرح تہذیب الکلام وچ افصح دی شرح وچ لکھدے نيں:
"من ارادَ مشاهدة بلاغته تے مسامعة فصاحته فلینظر اِلی نهج البلاغه وَلا ینبغی لاحدٍ اَنۡ ینسب هذا الکلام اِلی رجلٍ شیعی تے ما ذکی فیه من بعض اللفظاں الموهم بخلاف اهل السنّة فعل تقدیر ثبوتِه له محامل تے تاویلات تے قال البلغاء انہاں کلامه تحت کلام الخلاق تے فوق کلام المخلوق"
جو شخص حضرت علی علیہ السلام دی فصاحت نوں دیکھنا تے انہاں دی بلاغت نوں سننا چاہے اس دے لئی مناسب اے کہ اوہ نہج البلاغہ دا مطالعہ کرے، بلاشبہ کسی دے لئی ایہ مناسب نئيں کہ اوہ ایداں دے فصیح تے بلیغ کم نوں اک شیعہ شخص دی جانب نسبت دے۔ رہی ایہ گل کہ اس وچ کدرے کدرے ایداں دے لفظاں موجود نيں جو سنی عقیدے دے خلاف نيں۔ تے انہاں توں مذہب اہل سنت مخالفت دا وہم پیدا ہُندا اے تاں ایہ کوئی ایسی گل نئيں کہ جس دی وجہ توں نہج البلاغہ دے کلام علی ؑ ہونے توں انکار کردتا جائے، انہاں نوں بر تقدیر تسلیم مختلف توجیہات تے تاویلات توں درست ثابت کيتا جاسکدا اے تے بلغاء دا ایہ مسلمہ اے کہ علی بن ابیطالب‘ دا ایہ مجموعہ خدا دے کلام توں ماتحت تے مخلوق دے کلام توں بالاتر اے۔
۱۳ ۔ شیخ احمد ابن المصطفیٰ معروف بہ طاشکیری زادہ
یہ اپنی کتاب"شقائق النعمانیه فی علماء دولة العثمانیه" وچ قاضی قوام الدین یوسف دی تصانیت دی لسٹ وچ رقمطراز نيں:
"و شرح نهج البلاغة للامام الهمام علی بن ابی طالب کرم الله تعالیٰ وجهه ؛ عالم ، فاضل تے کامل مولی قوام الدین جو کہ قاضی بغداد دے لقب دے نال مشہور نيں، انہاں نے حضرت علی علیہ السلام دی کتاب نہج البلاغہ دی شرح وی لکھی اے "۔
۱۴ ۔ استاد محمد کرم علی رئیس مجمع علمی دمشق
انہاں نے الہلال دے چار سوالات دے جواب وچ ، جنہاں وچوں تیسرا سوال ایہ سی کہ"ما هی الکتاب الدی تنصحون لشبان الیوم بقرأتها" ؛ اوہ کیہڑی کتاباں نيں جنہاں دے پڑھنے دی موجودہ زمانہ دے نوجواناں نوں آپ ہدایت کردے نيں؟ انہاں نے اس سوال دے جواب وچ لکھیا:
" اِذا طلب البلاغه فی اتم مظاهرها تے الفصاحة الدی لم تشبهها عجمة فعلیک بنهج البلاغه دیوان خطب امیر المومنین علی بن ابی طالب تے رسائله اِلی عماله یرجع اِلی فصل الانشاء تے المنشئین فی کتابی "القدیم تے الحدیث " طبع بمصر ۱۹۲۵ ء"
اگر بلاغت دا اس دے مکمل ترین مظاہرات دے نال مشاہدہ مطلوب ہوئے تے اس فصاحت نوں جس وچ ذرہ بھر وی بولی دی کوتاہی شامل نئيں اے، دیکھنا ہوئے تاں تسيں نوں نہج البلاغہ دا مطالعہ کرنا چاہیے جو امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب‘ دے خط تے مکاتیب دا مجموعہ اے۔ تفصیل دے لئی ساڈی کتاب "القدیم تے الحدیث" مطبوعہ مصر ۱۹۲۵ ء دی فصل الانشاء والمنشؤن دیکھنا چاہیے۔ (۱۰)
ذیل وچ کچھ ہور علماءے اہل سنت دے اسامی ذکر کیئے جا رہے نيں:
۱۵ ۔ علامہ قوشجی متوفی ۸٧۵ ھ، کتاب شرح تجرید۔
۱٦ ۔ علامہ محدث طاہر فتنی گجراتی، کتاب مجمع بحار الانوار۔
۱٧ ۔ عرب دے مشہور مصنف خطیب تے انشاء پرداز شیخ مصطفیٰ غلائنی (بیروت) کتاب اریج الزہر
۱۸ ۔ استاد محمد زہری غمراوی۔ کتاب شرح نہج البلاغہ مرصفی (مقدمہ وچ لکھیا اے )
۱۹ ۔ استاد عبد الوہاب حمودہ استاد الادب تے الحدیث بکلیۃ الاٰداب یونیورسٹی فواد الاول مصر۔ مقالہ الآرا لاجتماعیہ فی نہج البلاغہ وچ جو رسالۃ الاسلام قاہرہ دی جلد ۳ ، عدد ۳ بابت ماہ رمضان ۱۳٧۰ ، جولائی ۱۹۵۱ ء۔
۲۰ ۔ علامہ ابو نصر پروفیسر بیروت یونیورسٹی، کتاب علی بن ابی طلاب‘ ، فصل۳۱۔
۲۱ ۔ قاضی علی ابن محمد شوکانی صاحب نیل الاوطاری۔ کتاب"الاتحاف الاکابر باسانید الدفاتر" طبع حیدر آباد، باب النون۔
نہج البلاغہ غیر مسلم دانشمنداں دی نگاہ وچ[سودھو]
جہاں نہج البلاغہ دے بلند مایہ معارف تے علوم نے مسلم دنیا توں اپنی عظمت تے رفعت دا کلمہ پڑھوایا اے، اوتھے غیر مسلم منصف مزاج دنیا نے اس دی بلند پائیگی تے عظمت دا اعتراف کيتا اے تے اس سلسلہ وچ بوہت سارے غیر مسلم دانشمنداں نے مستقل کتاباں رقمکیتیاں نيں یا مختلف کتاباں وچ اپنے متین بیانات دا اظہار کيتا اے جنہاں وچوں اسيں ایتھے بعض اجمالی طور اُتے پیش کر رہے نيں:
۱ ۔ عبد المسیح انطاکی[سودھو]
انہاں نے امیرالمؤمنین دی سیرت اُتے اپنی مشہور کتاب "شرح قصیدۂ علویہ" تحریر کيتی اے تے اوہ مطبع رعمیس فجالہ مصر وچ شایع ہوئی اے۔ ایہ جریدۂ العمران دے ص ۵۳ اُتے تحریر کردے نيں:
لاجدال انّ سیدنا علیاً امیرالمؤمنین هو امام الفصحآء تے استاذ البلغاء تے اعظم من خطب تے کتاباں فی اهل هذه الصناعة، تے هذا کلام قد قیل فیه بحق انه فوق کلام المخلوق تے تحت کلام الخلاق قال هذا کلُّ من عرف فنون الکتابة تے اشتغل فی صناعة التحریر بل هو استاذ کتاب العرب تے معلهم بلا مراءٍ فما من ادیب لبیب حاول اتقان صناعة التحریر اِلّاوَبَین یدیه القرآن تے نهج البلاغة ذاک کلام الخالق تے هذا کلام اشرف المخلوقین"
اس امر وچ کِسے لڑنے جھگڑنے دا امکان نئيں اے کہ حضرت علی علیہ السلام فصحائے عالم دے رئیس تے بلغائے روزگار دے استاد نيں تے تمام خطیباں تے انشاء پردازاں توں انہاں دا مرتبہ بلند تے برتر اے تے ایہ نہج البلاغہ اوہی کلام اے جس دے بارے وچ بالکل صحیح کہیا گیا اے کہ خالق دے کلام توں تھلے تے مخلوق دے کلام توں بلند اے۔ ایہ معمولی لوکاں دا نئيں بلکہ انہاں لوکاں دا مقولہ اے جو فنون انشاء پردازی وچ کمال رکھدے نيں۔ بلکہ درحقیقت حضرت علی علیہ السلام عرب دے تمام انشاء پردازاں دے استاد نيں تے اس وچ کِسے اختلاف دی گنجائش نئيں کہ دنیا وچ جو شخص وی سرحد کمال تک پہنچنا چاہندا ہوئے اس دے لئی قرآن مجید تے نہج البلاغہ نوں اپنے سامنے رکھنا ضروری اے۔ ایہ قرآن خالق دا تے نہج البلاغہ بہترین مخلوقات عالم حضرت علی علیہ السلام دا کلام اے۔
اس دے بعد انہاں نے شیخ محمد عبدہ دی رائے بیان کيتی اے کہ انہاں نے میرے توں فرمایا کہ جے تسيں چاہندے ہوئے کہ انشاء پردازی دا درجہ حاصل کرو، تاں امیرالمؤمنین حضرت علی علیہ السلام نوں اپنا استاد بناؤ تے انہاں دے کلام نوں اپنے لئے چراغ ہدایت قرار دو، تے اس دے بعد لکھیا اے کہ اک مرتبہ شیخ ابراہیم یازجی نے جو اس آخری دور وچ متفقہ طور اُتے عربی دے مل انشاء پرداز تے امام استاتذہ لغت منے گئے نيں میرے توں فرمایا کہ مینوں اس فن وچ جو مہارت حاصل ہوئی اے اوہ صرف قرآنِ مجید تے نہج البلاغہ دے مطالعہ تاں، ایہ دونے عربی بولی دے اوہ خزانہ عامرہ نيں جو کدی ختم نئيں ہوسکدے۔
۲ ۔ فواد افرام البستانی، استاذ الآداب العربیہ فی کلیۃ القدیس یوسف (بیروت)[سودھو]
انہاں نے تعلیمی کتاباں دا اک سلسلہ "روائع" دے ناں توں شروع کيتا اے جس وچ مختلف جلیل القدر مصنفاں دے آثار قلمی، تے لکھتاں توں مختصر انتخابات، مصنف دے حالات، کمالات کتاب دی تریخ تحقیقات وغیرہ دے نال چھوٹے چھوٹے مجموعےآں دی صورت وچ ترتیب دتے نيں تے اوہ کیتھلک عیسائی پریس (بیروت) وچ شائع ہوئے نيں۔ اس سلسلہ دا پہلا مجموعہ امیرالمؤمنین تے نہج البلاغہ توں متعلق اے جس دے بارے وچ مؤلف نے اپنے مقدمے وچ تحریر کيتا اے:
"اننا نبداء الیوم بنشر منتخبات من نهج البلاغه للامام علی بن ابیطالب‘ اول مکفری الاسلام" ؛
ہم سب توں پہلے اس سلسلہ دی ابتداء کردے نيں کہ کچھ انتخابات دے نال نہج البلاغہ دے جو اسلام دے سب توں پہلے مفکر امام علی بن ابی طالب‘ دی کتاب اے "۔
فیر اس سلسلہ روائع دی پہلی قسط وچ اوہ پہلے حضرت علی علیہ السلام دی سیرت اُتے روشنی ڈالدے نيں تے فیر اس دے بعد نہج البلاغہ اُتے سیر حاصل تبصرہ کردے ہوئے اک "جمعہ" یعنی اس دی جمع آوری کرنے والے تے دوسرا عنوان "صحۃ نسبتہٖ" یعنی اس دی نسبت دی صحت دے بیان وچ " قائم کردے نيں تے اس دے ذیل وچ لکھدے نيں: کہ حالے نہج البلاغہ دی جمع تے تالیف نوں بہت زمانہ نئيں گذرا سی کہ بعض اہل نظر تے مؤرخین نے اس دی صحت وچ شک کرنا شروع کردتا۔ انہاں دا پیشرو ابن خلکان اے جس نے اس کتاب نوں اس دے جامع دی طرف منسوب کيتا اے تے فیر صفدی وغیرہ نے اس دی پیروی دی اے۔ تے فیر شریف رضی دے بسا اوقات اپنے دادا مرتضی دے لقب توں یاد کيتے جانے دی وجہ توں بعض لوکاں نوں دھوکھا ہوگیا تے اوہ انہاں وچ تے انہاں دے بھائی علی بن باہر معروف بہ سید مرتضیٰ متولد ۹٦٦ ء متوفی ۱۰۴۴ ء وچ تفرقہ نہ سمجھ سکے تے انہاں نے نہج البلاغہ دے جمع نوں ثانی الذکر کيتی طرف منسوب کردتا جداں کہ جرجی زیدانی نے کيتا اے تے بعض لوکاں نے جداں متشرمق کلیمان نے ایہ طرّہ کيتا کہ کتاب دا اصل مصنف سید مرتضی ہی نوں قرار دے دتا اے۔ اسيں جدوں اس شک دے وجوہ اسباب اُتے غور کردے نيں تاں اوہ گھوم گھام دے پنج امر ہُندے نيں۔
اس دے بعد انہاں نے شک دے تقریباً اوہ ہی اسباب تحریر کيتے نيں جو اس دے پہلے محی الدین عبد الحمید شارح نہج البلاغہ دے بیان وچ گذر چکے نيں تے فیر انہاں انہاں وجوہ نوں رد کيتا اے۔
ذیل وچ ہور بعض ہور غیر مسلم جنہاں نے نہج البلاغہ دی عظمت تے اس دے کلام امیر المومنین ہونے دا اعتراف کيتا اے، ذکر کيتے جا رہے نيں:
۳ ۔ پولس سلامہ[سودھو]
بیروت دے شہرہ آفاق مسیحی ادیب پولس سلامہ ۔ کتاب " اول ملحمہ عربیہ عید الغدیر" مطبعۃ النسر بیروت، مقدمہ ترجمۂ نہج البلاغہ (انگلش) مطبوعہ پاکستان۔
۴ ۔ مسیحی دانشمند امین نخلہ
۵ ۔ جرج جرداق، معروف مسیحی ادیب تے صاحب قلم
٦ ۔ لبنانی مسیحی ادیب تے مؤلف کتاب "امام علی مشعل تے مضبوطہ قلعہ"
٧ ۔ معروف فرانسیسی مستشرق تے محقق پروفیسر ہانری کُربن
۸ ۔ علی گڑھ یونیورسٹی ہندوستان دے استاد ادبیات مسٹر کرینکوی انگلستانی۔
نتیجہ گیری
غیر شیعہ مفکرین دے نظریات تے آراء دا مطالعہ تے تحقیقی جائزہ لینے دے بعد ایہ نتیجہ برآمد ہُندا اے کہ تقریباً تمام غیر شیعہ چاہے انہاں دا تعلق اسلام دے ہور فرقےآں توں ہوئے یا اوہ غیر مسلم ہی کیوں نہ ہاں انہاں نے صرف نہج البلاغہ دی عظمت تے رفعت دا کلمہ ہی نئيں پڑھیا اے بلکہ یقینی طور اُتے اسنوں کلام امیرالمؤمنین وی تسلیم کيتا اے۔
قطع نظر اس دے البتہ بعض انگشت شمار عناد پرست تے مغرض تے نادان افراد نے اس دی عظمت توں چشم پوشی کردے ہوئے اس دے کلام امیرالمؤمنین ہونے نوں مشکوک بنانے یا انکار کرنے دی کوشش کيتی اے لیکن انہاں دے دلائل نہایت درجہ کمزوری تے مزحقہ خیز ہونے دی وجہ توں تمام اہل تحقیق دی نظر وچ باطل نيں۔
ہورویکھو[سودھو]
حوالے[سودھو]
۱۔پیرامون نہج البلاغہ ، علامہ شہرستانی، ص ٦۱ ۔
۲۔ مصادر نہج البلاغہ ، عبد الزہرا حسینی، ص ۹۹ ۔
-۳پیرامون نہج البلاغہ ، ص ٧۳ ، علامہ شہرستانی۔
-۴مصادر نہج البلاغہ ، ص ۹٧ ۔
۵-نہج البلاغہ از کیست؟، ص ۱۸ ، سید حسن آل یاسین۔
٦-پیرامون نہج البلاغہ ، علامہ شہرستانی، ص ٦۱ ۔
٧-مقدمہ کتاب علی بن ابی طالب شعرہ تے حکمہ۔
۸-عبقریۃ الامام علی ؑ، ص ۱۳۳ ، ۱۳۵ ۔
۹-تریخ الفخری فی الآداب السلطانیہ تے الدول الاسلامیۃ، مطبوعہ مصر، ص ۹ ۔
۱۰-الہلال، جلد ۲۵ ، شمارہ نمبر ۵ ، بابت ماہ مارچ ۱۹۲٧ ء، ص ۵٧۲ ۔