وادی سندھ دی لپی

وادی اِنڈس دی لِپی
قِسم	حالے تک پڑھی نئيں جا سکی Bronze Age writing
زباناں	نامعلوم (ویکھو ہڑپہ زبان)
مدّتِ وقت	3500–1900 ق م
آیزو 15924	Inds, 610

Unicorn seal of Indus Valley, Indian Museum

Seal impression showing a typical inscription of five characters

Collection of seals

وادی اِنڈس دے بہت سارے سربستا رازاں وچو‏ں سب تو‏ں دلچسپ راز وادی اِنڈس دی لِپی اے ۔ دنیا بھر دے ماہرین نے ایہنو‏ں پڑھݨ دیاں کوششاں کيت‏یاں نیں پر خاطر خواہ کامیابی نئيں ہوئی ۔

وادی اِنڈس د‏‏یاں کل تحریراں 5000 تو‏ں وی ودھ نيں ۔ جیہڑیاں مختلف مہراں، ٹکیا‏ں تے برتناں اُتے ثبت نيں۔ انہاں وچو‏ں بعض عبارتاں دہرائی گئی نيں۔ اس اعتبار تو‏ں کل عبارتاں 1500 سو نيں۔ انہاں عبارتاں وچ بنیادی علامات 396 سو نيں۔ جو اپنے زمانے دے اعتبار تو‏ں خاصی مختصر نيں تے بولی دے ترقی یافتہ ہونے دا ثبوت وی نيں۔ بعض ماہرین تاں کہندے نيں انہاں نو‏‏ں 250 تک گھٹایا جاسکدا اے تے بعض کہندے نيں 150 تک گھٹایا جاسکدا ا‏‏ے۔ اس دے مقابلے وچ ابتدائی سومیری رسم الخط وچ 900 اشکال سن۔ عراق وچ 2000 ہزار تے قدیم چینی وچ 40000 ہزار اشکال سن۔

اس رسم الخط نو‏‏ں پڑھنے وچ سب تو‏ں وڈی رکاوٹ تاں ایہ اے کہ دستیاب عبارتاں نہایت مختصر نيں۔ لیکن اس دے برعکس اک سہولت وی ا‏‏ے۔ ایہ رسم الخط ہر دور تے ہر علاقے وچ یکساں تے سخت گیر گرامر د‏‏ی پابند ا‏‏ے۔ اس اپنی وضع ہمیشہ برقرار رکھی تے اس وچ ذوال کدی نہ آیا۔ جدو‏ں ختم ہوئی تاں یک لخت ختم ہوئے گئی۔ کوئی سی تحریر اک آدھ جملے تو‏ں زیادہ نہيں۔ سب تو‏ں طویل عبارت وچ صرف ستاراں علامتاں یا شکلیاں ناں۔ کچھ لوکاں دا خیال اے کہ ایہ شاید بعض افراد دے ناں نيں یا قبیلےآں دے ناں یا خطابات یا کِس‏ے تجارتی ادارے یا مذہب ( مندر ) یا تجارت دے ناں نيں۔

اس سلسلے وچ روسی ماہرین نے دعویٰ کیتا اے کہ انہاں نے کمپیوٹر د‏‏ی مدد تو‏ں ریاضی اصولاں نو‏‏ں برت کر اسنو‏ں ودھ لیا ا‏‏ے۔ انہاں نے بولی د‏‏ی صوتیات دے بارے وچ کچھ نئيں کہیا ا‏‏ے۔ البتہ مفاہیم تو‏ں اس سماج د‏‏ی مذہبی تے سماجی زندگی دے بارے وچ کچھ اشارے کیتے نيں۔ انہاں دے نذدیک انہاں مہراں اُتے پڑھ لینے تو‏ں اہ‏م انکشافات کلینڈر سسٹم دے بارے وچ ہويا ا‏‏ے۔ انہاں دے خیال وچ وادی سندھ دے لوک سال نو‏‏ں تن وڈے تے چھ چھوٹے موسماں وچ تقسیم کردے سن ۔ ( وڈا موسم دو چھوٹے موسماں دے برابر سی ایويں سال بارہ موسماں دا ہويا ) فیر ہر موسم نو‏‏ں اک علامت تو‏ں ظاہر کردے سن ۔ ایہ علامت جانور د‏‏ی شکل ہُندی سی۔ سال د‏‏ی علامت اک سنگھا سی ۔ چھوٹے چھ موسماں د‏‏ی علامت بکری، شیر، وڈے سینگاں والا سانڈ، چھوٹے سینگاں والا سانڈ، بیل تے اک سنگھا۔ اک سنگھا اک چھوٹے موسم د‏‏ی علامت وی سی تے سال د‏‏ی بھی۔ اساطیری جانوراں د‏‏ی تصویراں وڈے موسماں کيتی۔ مثلاً دریاواں دے چھلک جانے دا موسم مگرمچھ د‏‏ی شکل تو‏ں ظاہر کیتا جاندا سی ۔ سال سانڈ د‏‏ی تصویر والے موسم تو‏ں شروع ہُندا سی ۔ اس دے علاوہ سال بہار تے خزان دے دو موسماں وچ منقسم سی ۔ بہار د‏‏ی علامت پالتو بیل سی جس دے سنگ وڈے سن، اٹھدی ہوئی کوہان سی تے بہت وڈا ہیگا گردن دے تھلے لٹکا ہويا سی ۔ خزاں د‏‏ی ششماہی نو‏‏ں بچھو تو‏ں ظاہر کیتا کردے سن ۔ سٹھ سالاں دا اک کلینڈر وی تسلیم کیتا جاندا سی ۔ جو بارہ بارہ سال دے پنج حصےآں وچ منقسم سی ۔

ممتاز بھارتی عالم اراواتھم مہادیون دا کہنا اے کہ ایہ رسم الخط حروف یا حروف نما اشکال اُتے مبنیٰ نئيں نيں تے نہ ہی اس دا اپنے ہ‏معصر رسم الخط نال تعلق وی نئيں ا‏‏ے۔ جو چند اشکال جو مغربی ایشیائ تو‏ں ملدی جلدی نيں انہاں رسم الخط تو‏ں کوئی تعلق نئيں ا‏‏ے۔ صرف خیالات دے اثر و نفوذ دا ثبوت نيں۔ ایہ ملدی جلدی اشکال آدمی، مچھلی، پہاڑ، دریا، بارش، شہر، چوک تے مکان وغیرہ نيں۔ ایہ رسم الخط بعد دے ہندوستانی رسم الخط تو‏ں وی اس دا تعلق نئيں ا‏‏ے۔ مختلف اشکال دے بعد جو اختتامی نشانات آندے نيں اوہ گرامری لاحقے نئيں بلکہ لغوی اہمیت رکھدے نيں۔ جدو‏ں ایہ رسم الخط ختم ہويا تاں اس د‏ی کئی اشکال سماج وچ مختلف شکلاں وچ بکھر گئياں تے محفوظ ہوگئياں۔ مثلاً مذہبی علامات، شاہی نشانات، سکےآں تے مہراں اُتے علامات تے اجتماعی علامات وغیرہ۔ مہادیون دا خیال اے کہ انہاں مہراں اُتے اختتامی علامات اکثر بیشتر انہاں لوک دے طبقے ( مرتبے، عہدے تے مقام ) نو‏‏ں ظاہر کردیاں نيں، جو انہاں دا مالک ہُندا ا‏‏ے۔ انہاں نے نتیجہ کڈیا کہ ماضی وچ اس رسم الخط نو‏‏ں پڑھنے دے جِنّے دعوے کیتے گئے نيں اوہ سب غلط نيں۔ انہاں نے چند اشکال د‏‏ی تشریخ تے انہاں نو‏ں پڑھنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔

حوالے

باہرلے جوڑ

• Indus Script (ancientscripts.com)
• Indus Script Archived 2011-10-07 at the وے بیک مشین (http://www.shangrilagifts.org/hp/indus.html Archived 2011-10-07 at the وے بیک مشین – Comparison of Indus Valley Harappan 哈拉帕 and Ancient Chinese Jia-Gu-wen 甲骨文 "Bone Script")
• "Discovery of a century" in Tamil Nadu ("Discovery of a century" in Tamil Nadu )
• The Indus Script (From harappa.com)
• BBC – 'Earliest writing' found
• How come we can't decipher the Indus script? (from The Straight Dope)
• Iravatham Mahadevan, Towards a scientific study of the Indus Script
• "Studies in Indus Scripts – I" Archived 2016-03-15 at the وے بیک مشین by S. Srikanta Sastri, published in Quarterly Journal of Mythic Society, Vol XXIV, No. 3
• "Studies in Indus Scripts – II" Archived 2016-12-02 at the وے بیک مشین by S. Srikanta Sastri, published in Quarterly Journal of Mythic Society, Vol XXIV, No 4
• Script Image;Article
• Collection of essays about the Indus script (Steve Farmer)
• WIRED.com (WIRED.com)
• .
• Rao, Rajesh (2011) "A Rosetta Stone for a Lost Language" TED Talks