وادی انڈس دی تہذیب وچ شہری انتظام
برصغیر پاک و ہند دی قدیم وادی انڈس دی رہتل، بنیادی ڈھانچے تے ہائیڈرولک انجینئرنگ وچ نمایاں خصوصیات دی حامل سی تے ایہدے وچ پاݨی دی فراہمی تے صفائی ستھرائی دے بہت سارے آلات تے انتظامات سی جو اپݨی نوعیت دی پہلی معروف مثال نيں۔
عمومی جائزہ[سودھو]
وادی انڈس دے بوہتے گھر مٹی، مٹی دیاں اِٹاں یا معیاری سائز دیاں اِٹاں توں بݨائے گئے سن۔ وادی انڈس دی رہتل دے شہری علاقےآں وچ سرکاری تے نجی حمام شامل سن۔ موہنجو دڑو دیاں بہت ساریاں عمارتاں دیاں دو یا دو توں وَدھ منزلاں سی۔ ایہناں دے کوݪ کچرے نوں شہر توں باہر ٹھکاݨے لاؤݨ لئی نکاسی دا جدید نظام وی سی۔
شہری صفائی دے ابتدائی ثبوت ہڑپا تے موہنجوداڑو وچ دیکھے گئے نیں۔ اس شہری منصوبے وچ دنیا دا پہلا شہری صفائی دا نظام شامل سی۔ شہر دے اندر، انفرادی گھراں یا گھراں دے گروہ، کھوہ توں پاݨی حاصل کردے سی۔
پاݨی نوں سطح زمین تک چکݨ لئی سائے دار تے ساقیاں ورگے آلات استعمال کيتے جاندے سی۔
باؤلیاں بنیادی طور تے برصغیر پاک و ہند وچ استعمال ہُنداں رہیاں نيں۔
ویڑھے آݪے کئی گھراں وچ واشنگ پلیٹ فارم تے اک وقف شدہ ٹوائلٹ/فضلہ نوں ٹھکاݨے لاؤݨ دا چھیک (سوراخ) سن۔ بیت الخلا دے سوراخاں نوں پاݨی دے اک آلے ناݪ خالی کرکے گھر دے مرکزی کھوہ توں مٹی دیاں اِٹاں دے پائپ دے ذریعے کڈھیا جاندا سی۔ اکثر گھراں وچ نِجی کھوہ وی سن ۔ شہر دیاں کندھاں سیلاب دے خلاف رکاوٹ دے طور اُتے کم کردیاں سی۔
نکاسی دا نظام[سودھو]
قدیم ہڑپا دے مقام توں موجودہ دریائے راوی تقریبن چھے میل دور اے۔ پَر جدوں ایہ شہر آباد سی تاں راوی اوہدے نیڑے وگدا سی۔ اس لئی ہڑپا دے قلعے دے قدیم دور وچ ایہدے ناݪ کچیاں اِٹاں تے مٹی ناݪ اک وڈا حفاظتی بند بݨایا گیا۔ جدوں کدی راوی وچ سیلاب آؤندا سی تاں ایہ بند قلعے دی حفاظت کردا سی۔ اسے طرحاں موہنجودڑو دریائے انڈس دے نزدیک واقع سی۔ ایہدے اک پاسے دریائے انڈس سی تے دوسرے پاسے دریائے انڈس توں نکلن والا نالا نارا وگدا سی۔ ایہ اگے جا کے واپس دریا وچ مل جاندا سی۔ اسے لئی شہر دی حفاظت واسطے اک میل لمبا حفاظتی بند بنھیا گیا سی۔ موہنجودڑو وچ بار بار سیلاب دیاں تباہ کاریاں دا ثبوت ملدا اے۔ سیلاب دی لیائی ہوئی گاد توں اس شہر دی سطح زمین توں تِیہہ فٹ اُچی ہو گئی۔
ہڑپا تے موہنجودڑو دوناں شہراں دا نقشا تے ترتیب آپس وچ انتہائی مشابہت رکھدے نيں۔
سیوریج دا نظام نوں پکیاں اِٹاں نال تعمیر کردہ زیر زمین نالیاں اُتے مشتمل سی تے متعدد آبی ذخائر دے نال پاݨی دا اک جدید نظام قائم کيتا گیا سی۔ نکاسی آب دے نظام وچ گھراں توں نکلݨ والے نالیاں نوں مرکزی سڑکاں دے نال بچھائے گئے وسیع عوامی نالے نال جوڑیا گیا سی۔ نالیاں وچ وقفے وقفے توں چھیک (سوراخ) سن جو صفائی تے معائنے لئی استعمال کيتے جاندے سن۔ چھتاں تے بالائی منزلاں اُتے غسل خانیاں دا پاݨی بند ٹیراکوٹا پائپاں یا کھلیاں چوٹیاں دے ذریعے لے جایا جاندا سی جو گلیاں دیاں نالیاں وچوں خالی ہو جاندا سی۔ وادی انڈس دا نکاسی آب دا نظام 4500 سال پہلے پایا گیا سی۔
بلدیاتی انتظام[سودھو]
دوناں شہراں وچ نقشے دی مماثلت قدیم ترین زمانے توں پائی جاندی اے۔ ایہدے مقابلے وچ میسوپوٹیمیا وچ ار شہر دا نقشا اے اس وچ سارا شہر اک وڈی گلی توں شروع ہُندا اے جو ٹیڈھیاں میڈھیاں تے گُھمدیاں ہویاں جاندیاں نیں۔ گلیاں دا بے ترتیب یا گولائی وچ ہونا چھوٹے پنڈ دی خصوصیت اے تے 90 ڈگری دے زاویے اُتے بݨائیاں ہوئیاں ترتیب وار گلیاں منصوبا بند شہر دی خاصیئت ہُندیاں نیں۔ شہر تے پنڈ دے درمیان اک واضح فرق اے۔ اس معیار نوں پرکھیا جاوے تاں وادی انڈس دے سارے شہر ٹاؤن پلانگ دے پختہ دور دی پیدوار لگدے نیں۔ کوسمبی دے خیال میں ہڑپہا تے موہنجودڑو دے شہر، میسوپوٹیمیا دے بادشاہ سارگون دے عہد توں وی قدیم نیں۔ ایہناں دی ٹاؤن پلانگ تے زیر زمین نکاسی آب دا انتظام میسوپوٹیمیا وچ نئیں مِلدا۔ نسل در نسل گلیاں دیاں حد بندیاں نوں نہ توڑنا وی میسوپوٹیمیا دے برعکس اے۔
شہر دا نقشا، ایہدے بساؤ دا طریقہ، ایہدیاں سڑکاں تے دیگر انتظامات نوں دیکھ کے ایہ گَل واضح ہُندی اے کہ وادی انڈس دے باشندے بہت ای صفائی پسند، ممتدن تے خوش باش سن۔ مروجہ قوانین دی سختی نال پابندی کردے سن۔ کوئی مکان یا کِسے دی ذاتی تعمیر شاہراہ یا دیگر رفاہ عام دے مقامات اُتے نئیں ہوسکدی سی۔ ایہی وجہ اے کہ سڑکاں کشادہ نیں۔ ہر چوراہے اُتے اک سڑک دوسری نوں قائمہ زاویہ اُتے کَٹدی اے۔ شاہراہاں دی چورائی 33 فٹ اے۔ سڑکاں توں علاوہ بے انتہا کوچے تے گلیاں نیں۔ پَر سبھ سِدھیاں تے چوڑیاں نیں، ہیٹھلی منزل اُتے پاخانے وی نیں۔ غسل خانے تے پاخانے عمومن ہیٹھلی منزل اُتے نیں۔ پَر بعض مکانات وچ دوسری منزل اُتے وی ایہناں دے نشانات مِلدے نیں۔ گھراں دا گندا پاݨی کڈھݨ لئی نالیاں دا انتظام اے۔ جیہناں دی تعمیر وچ حفظان صحت دا پورا خیال رکھیا گیا اے۔ غسل خانے تے پاخانے مکان دی حدود وچ سڑک وَل واقع نیں۔ اوہناں دے فرش اک طرف نوں ڈھلویں نیں۔ اوہناں دا پاݨی نالیاں دے ذریعے باہر سڑک وَل وڈے نالے وچ گِردا اے۔ پورے شہر دا گندا پانی زمین دوز نالیاں دے ذریعے شہر توں باہر چلا جاندا اے۔ جو نالے سڑک دے کنارے توں گزردے نیں اوہ اس طرحاں پٹے گئے نیں کہ اوہناں دا سوراخ وی نظر نئیں آؤندا۔ ایہناں تعمیرات تے منصوبا بندیاں نوں دیکھ کے آثار قدیمہ دے ماہرین دنگ رہ گئے۔ ایہ گل واضح ہُندی اے کہ گھراں تے عوامی زندگی دے درمیان اِنا گہرا تعلق بلدیہ دے نظام دے بغیر ممکن نئیں۔
امیر گھراں وچ نجی کھوہ سی۔ عوام واسطے بکثرت عوامی کھوہ سن۔ عوامی کھوہاں اُتے پاݨی دیاں سبیلاں بݨائیاں ہوئیاں سن۔ کول وڈی دی تعداد وچ مٹی دے ٹُٹے ہوئے بادیے ملے نیں۔
عام طور تے ایہناں دوناں شہراں دیاں عمارتاں پکیاں اِٹاں نال بݨیان نیں۔ رہائشی مکانات چھوٹے تے وڈے کثیر تعداد وچ نیں۔ چھوٹا مکان دو کمرے دا مِلدا اے تے سبھ توں وڈے مکان دا رقبا 33000 مربع فٹ اے۔ مکانات عمومن اک دوسرے توں الگ نیں۔ گھراں وچ کُھلا ویڑھا اے۔ اکثر مکانات دو منزلہ نیں تے بلندی اُتے تعمیر کیتے گئے نیں۔ وڈے مکاناں وچ پھاٹک نال متصل اک کمرا دربان لئی مخصوص اے۔ تقریبن ہر مکان وچ اک کھوہ اے۔ ہر مکان وچ وی اک غسل خانے دا پتا چلدا اے۔ اس وچ مٹی دے وڈے وڈے مٹکے رکھے رہندے سی جیہناں نوں کھوہ دے پاݨی نال بھریا جاندا سی۔ اس توں لوٹے دے ذریعے پاݨی نوں نوں جسم اُتے پایا جاندا سی۔ غسل خانیاں دے فرش دیاں گھسیاں ہوئیاں اِٹاں عام مِلدیاں نیں۔ زمین دا فرش مسطح تے ہموار اے۔ دوسری منزل اُتے جاݨ لئی اِٹاں دیاں تنگ پوڑیاں بݨیاں ہوئیاں نیں۔ اک حیرت انگیز گَل ایہ آ ایہناں دے وڈے توں وڈے مکان دا دروازہ تنگ تے پست اے۔ عام رہائشی عمارتاں توں علاوہ وڈیاں عمارتیں نیں۔ شہر اک گوشے وچ اک وسیع اطاق پچاسی فٹ مربع نکلیا ہویا اے۔ جس وچ دکاناں ونگوں چھوٹے کمرے بݨے ہوئے نیں۔ شاید ایہ بازار سی تے لوک ایتھے خرید و فروخت لئی اکٹھے ہُندے سن۔