وادی سندھ رہتل دا مذہب
انڈس دی تہذیب سنہ 3300 توں 1700 ق م تک قائم رہݨ والی انسان دیاں چند ابتدائی تہذیباں وچوں اک اے۔ ایہ وادی انڈس دے میدان وچ دریائے انڈس تے معاون دریاواں دے کنارےآں اُتے شروع ہوئی۔ ایہدے وچ کئی مذاہب دے پیروکار وی موجود سن ۔[۱]
دیویاں
[سودھو]جدوں تک وادی انڈس وادی دیاں تحریراں پڑھیاں نئيں جاندیاں مذہب دی تفصیل نئيں جاݨی جاسکدی اے۔ ہُݨ تک جو مواد ملیا اے اس توں کچھ اندازے لائے جاسکدے نيں۔ انڈس طاس وچ بے شمار مٹی دیاں مورتیاں ملیاں نيں، جو زنانہ نيں تے دیویاں دی معلوم ہُندیاں نيں جو نیڑے نیڑے برہنہ نيں۔ صرف رومال دے برابر اک کپڑا اک ڈور دے ذریعے کمر اُتے لپٹا ہويا اے تے عجیب جہا سرجامہ سر اُتے ڈالے ہوئے نيں۔ انہاں دے دونے طرف پیالے دی قسم دی دو شکلاں بنی ہوئی نيں۔ ایہ نسوانی شکلاں زیادہ تر شکستہ حالت وچ پائی گئی نيں۔ فیر وی اوہناں نوں دیکھݨ توں بعد ایہ رائے قائم کيتی جاسکدی اے کہ انہاں دے مذہب وچ دیویاں دا تصور سی تے اہل سندھ انہاں دی پوجا کردے سن ۔ انہاں نوں یقناً دیوی ماں سمجھنا کوئی غلط نئيں اے۔ کیونکہ اس دے شواہد ملے نيں۔ بعض مہراں وچ اک عورت دی تصویر اے۔ جس دی کوکھ توں اک ٹہنی پھوٹ رہی اے۔ ایہ یقینا دھرتی ماں دی ذرخیزی دی علامت اے۔ اس توں دو گلاں طہ نيں کہ اس مذہب وچ ماں برتری نوں تسلیم کیتا گیا اے۔ دوسرے اس سماج دی بنیاد زرعی معیشت اُتے اے تے زرعی سماج وچ عملاً مرد دی بالادستی دا مرحلہ ہُندا اے۔ اس دا مطلب ایہ اے کہ ایہ مورتیاں گھراں وچ پوجی جاندی ہاں گی تے گھر دا اک کونا اس دے لئی ہوئے گا ۔
اک مہر اُتے اک سنگ والی دیوی پیپل دے درمیان کھڑی اے دوسری سنگ والی دیوی اس دے جھکی ہوئی اے۔ اک بکرا جس دا چہرہ آدمی ورگا کھڑا اے تے دوناں دی طرف عقیدت توں دیکھ رہیا اے۔ بکرے دے پِچھے اک قطار نسوانی روحاں یا دیویاں دی اے جنہاں دی تعداد ست معلوم ہُندی اے۔ ایہ دیویاں مذکورہ بالا دونے دیویاں دی طرف پشت کیتے کھڑی نيں تے اگے دی طرف دیکھ رہیاں نيں۔ ہر دیوی دے سر اُتے کوئی پودا یا درخت دی ٹہنی اے۔ پِچھے دی طرف انہاں دے بال چوٹیاں وچ گندھے ہوئے نيں تے خوبصوتی توں سنورے ہوئے نيں تے انہاں دے سراں اُتے سنگ نئيں نيں۔ شاید ایہ ہندوواں دی چیچک دی دیوی سیندا اے جو اپنی ست بہناں دے نال ایتھے دیکھادی گئی اے۔
مرد دیوتا
[سودھو]دیوی دے علاوہ چند شکلاں دیوتاواں دیاں ملیاں نيں۔ جنہاں دے سراں اُتے بیل یا بکرےآں دی طرح سنگ نيں۔ شاید بیل تے بکرے انہاں دے مذہب وچ مقدس سمجھے جاندے سن ۔ بعض مہراں اُتے مختلف جانوراں وی دیکھادی گئی نيں۔ مثلاً اک مہر اُتے تن چہراں تے سینگاں والا دیوتا آلدی پالٹی مارے بیٹھیا اے۔ اک ہور مہر اُتے اس دے ارد گرد چار جانور ہاتھی، شیر، گینڈا تے بھینس اے۔ دو ہرن اس دے تخت دے پاس بیٹھے نيں۔ دیوتا ننگا اے تے آلدی پالدی مارے بیٹھیا اے۔ اس سر اُتے سنگ اے ایہ سنگ بھینس دے نيں۔ سینگاں دے درمیان کوئی پووا اے یا مور دی کلغی اے۔ اس دا عضو استیادہ اے۔ ایہ یقیناً ذرخیزی دا دیوتا اے۔ مارشل دا خیال اے ایہ شیو دی اک پرانی شکل اے۔ ایہ شیو دی ترمکھی مورتی توں ملدی جلدی اے۔ ایہ مہراں نہایت نفیس نيں تے یقینا حکمراں طبقے نال تعلق رکھدی نيں۔ ایہ دیوتا چہرے اُتے بھیانک تاثرت رکھدا اے جو حاکم دے ہوسکدے نيں۔ بعد وچ جدوں ہندوواں وچ شیو دیوتا دا تصور عام ہويا تاں اوہ ايسے دیوتا توں ماخوذ سی ۔ شیو جانوراں دا آقا تے یوگیاں دا راجا اے۔ اس دے برعکس دیوی ماں دی مورتیاں جو پختہ مٹی دی بنی ہوئی بھدی تخلیقات نيں یقینا عوام تے نچلے طبقے دی ملکیت سن ۔
لنگ یا شیو لنگ پوجا
[سودھو]ہندو مذہب دی علامت شیو لنگ پوجا دا نشان ایتھے ملدا اے۔ موئن جو دڑو تے ہڑپا وچ کچھ مستدیر شکل دے پتھر دستیاب ہوئے نيں۔ جنہاں دے متعلق یقین کیتا جاندا اے ایہ لنگ نيں۔ ہندوواں اس دی پوچا شیو توں مخصوص اے۔ مگر وادی سندھ وچ اس دی پوچا کس دیوتا دے متعلق اے کہیا نئيں جاسکدا اے ۔
انسانی قربانی
[سودھو]ہڑپہ توں اک مہر ملی اے جس وچ اک مرد درانتی لئی کھڑا اے تے زمین اُتے اک عورت پئی ہوئی کچھ التجا کر رہی اے۔ اس توں خیال ہُندا اے کہ اس زمانے وچ انساناں دی قربانی کيتی جاندی ہوئے گی۔ لیکن ایہ معلوم نئيں ہوئے سکیا کہ کس دیوی یا دیوتا نوں راضی کرنے دے لئی کن موقعاں اُتے کيتی جاندی ہوئے گی ۔
مذہب دا انتظامی تعلق
[سودھو]اس رہتل وچ تجارت، ذرائع آمد و رفت تے مذہب وچ اک انتظامی تعلق وی محسوس ہُندا اے۔ لگدا اے کافی سارا مال تجارت مذہبی پیشواواں دی ملکیت ہُندا سی تے سارا تجارتی سامان پجاریاں دی حفاظت وچ چلدا سی ۔ جو جگہ جگہ گھاہ پھوس دی جھوپنڑاں وچ رہندے ہون گے۔ کیوں کہ پختہ مندر کدرے نئيں ملے۔ تجارتی قافلے گھٹ توں گھٹ انہاں دی دعا تے بدعا کيتی اطاعت وچ رہندے ہون گے۔ جو مہراں ملی نيں انہاں وچوں بعض مذہبی پیشواواں دی معلوم ہُندی نيں۔ ہر مہر تجارت نوں مہر بند کرنے دے کم آندی ہاں گی۔ مہر سامان تجارت نوں مہر بند کرنے دے کم آندی ہوئے گی تے متعلقہ فرد، قبیلے، اہلکار، حاکم یا سردار دی ملکیت نوں ظاہر کردی ہوئے گی۔ ہوئے سکدا اے ایہ سرکاری افسراں دی مہراں نيں جو تجارت دی بوریاں یا گٹھڑیاں نوں مہر بند کرنے دے لئی انہاں اُتے لگاندے ہاں تے منزل مقصود اُتے فیر افسر ہی انہاں گٹھڑیاں نوں کھولدے ہون گے ۔
وادتی، سندھ بنیادی طور اُتے زرعی اے۔ دیوی ماں، مْقدس درخت، شجر حیات، لنگم دیوتا، یونی دیوی ایہ سب مقامی تصورات نيں تے زرخیزی تے مذہب تعلق رکھدے نيں۔ اس دور وچ بنیادی استحصال زرعی معیشت نال تعلق رکھدا سی ۔ لہذا سماج دے غالب مذاہب ايسے جانب توں ہونا لازمی سن تے انہاں سب مذاہب دی بنیاد دیوی ماں اُتے سی ۔ اس دا ثبوت اس توں وی ملدا اے کہ وادی سندھ دی رہتل توں کوئی قد آدم یا دیو قامت مجسمے نئيں ملے۔ نہ کدرے چٹاناں اُتے کندہ عبارتاں ملیاں۔ اگرچہ مذہب دی گرفت اجتماعی سی، مگر عبادات دی ادائیگی انفردی معاملہ سی ۔ اشنان اک مذہبی عبادات سی تے مذہبی باولیاں بن چکيتیاں سن۔ کہنا مشکل اے کہ موہنجودڑو دا وڈا اشنان گھر دیوی ماں اشنان گھر سی یا کِسے تے دیوتا کا۔ لیکن شاندار تعمیر اس دے شاہی ملکیت ہونے دا ثبوت کافی اے۔ جس دی بنا اُتے اسنوں دیوتا دا اشنان گھر سمجھنا زیادہ قرین قیاس اے ۔
لگدا اے مذہب دی گرفت کافی سخت سی۔ جس دی وجہ توں ایہ رہتل تیرہ سو یا پندرہ سو سال زندگی وچ زرا بھر اندرونی تے بنیادی تبدیلی توں دوچار نئيں ہوئی۔ نہ مادی سبھیاچار وچ تبدیلی ہوئی نہ فکری۔ رسم الخط اس عرصے وچ ذرا فیر وی ارتقائ پزیر ہويا۔ اس دی وجہ ایہ سی کہ سماج اُتے غلبہ تاجر طبقے دا سی ۔ جو منافع تے مذہب دونے اُتے اجارہ رکھدا سی ۔[۲][۳]
حوالے
[سودھو]- ↑ وادیٔ سندھ دی رہتل دا مذہب: مختلف عقائد www.hinduwebsite.com۔ اخذ کردہ بتریخ 2 جولائی 2017ء
- ↑ یحیٰی امجد۔ پاکستان دی تریخ قدیم دور۔ 1989 سنگ میل پیلی کشنز لاہور
- ↑ ڈاکٹر معین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم