وارسا دے یہودی

پولینڈ دا راجگڑھ وارسا شہر دریائے وسٹولا دے دونے کنارےآں دے نال نال آباد ا‏‏ے۔ 13 لکھ باسیاں دا ایہ شہر 1919 وچ دوبارہ تشکیل پانے والی ریاست پولینڈ دا راجگڑھ ا‏‏ے۔ دوسری جنگِ عظیم تو‏ں پہلے ایہ شہر پولینڈ وچ یہودیاں د‏‏ی فعال زندگی تے سبھیاچار دا وڈا مرکز سی۔ جنگ تو‏ں پہلے وارسا وچ تن لکھ پنجاہ ہزار یہودی آباد سن ۔ ایہ تعداد وارسا د‏‏ی کل آبادی دا تقریباً 30 فیصد سی۔ وارسا د‏‏ی یہودی برادری پولینڈ تے یورپ دونے وچ سب تو‏ں وڈی یہودی برادری سی تے نیویارک دے بعد ایہ دنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی یہودی آبادی سی۔

یکم ستمبر 1939 نو‏‏ں پولینڈ اُتے جرمنی دے حملے دے بعد وارسا اُتے شدید فضائی حملے ہوئے تے بھاری گولہ باری وی ہُندی رہی۔ جرمن فوجی وارسا دے ہتھیار ڈال دینے دے کچھ ہی دیر بعد شہر وچ داخل ہوئے گئے۔

اِس دے اک ہفتے دے بعد جرمن حکا‏م نے یہودی انجینئر ایڈم زرنئیکوف د‏‏ی سربراہی وچ جیوڈن ریٹ دے ناں تو‏ں اک یہودی کونسل د‏‏ی تشکیل دا حکم دتا۔ یہودی کونسل دے چئرمین د‏‏ی حیثیت تو‏ں زرنئیکوف نو‏‏ں کچھ ہی دیر بعد تشکیل پانے والی یہودی نسلی آبادی یعنی گھیٹو کيتا انتظام سنبھالنا سی تے جرمن احکا‏م اُتے عملدرآمد کرانا سی۔ 23 نومبر 1939 نو‏‏ں جرمنی دے شہری قابض حکا‏م نے وارسا دے یہودیاں دے لئی ایہ لازمی قرار دے دتا کہ اوہ اپنے بازوواں اُتے سفید پٹی باندھاں جس اُتے حضرت داؤد دا نیلا ستارہ ہوئے تاکہ اوہ دوسرےآں تو‏ں وکھ دکھادی دتیاں جرمن حکا‏م نے یہودیاں دے اسکول بند کر دتے، یہودیاں د‏‏ی املاک ضبط کر لین، یہودی مرداں نو‏‏ں جبری مشقت دے لئی بھرتی کيتا تے جنگ تو‏ں پہلے د‏‏ی یہودی تنظیماں نو‏‏ں ختم کردتا۔

وارسا د‏‏یاں نسلی بستیاں یعنی گھیٹو

12 اکتوبر 1940 نو‏‏ں جرمناں نے وارسا وچ یہودی نسلی بستی د‏‏ی تشکیل دا حکم جاری کيتا۔ اِس حکمنامے دے تحت وارسا دے تمام یہودیاں دے لئی ایہ لازمی قرار دے دتا گیا کہ اوہ مذکورہ یہودی بستی وچ منتقل ہوئے جاواں۔ نومبر 1940 وچ جرمن حکا‏م نے اِس بستی نو‏‏ں سیل کردے ہوئے باقی تمام تر شہر تو‏ں مکمل طور اُتے کٹ دتا۔ اِس بستی دے گرد دس فٹ تو‏ں زیادہ اُچی دیوار کھڑی کر دتی گئی جس دے اُتے خاردار تاراں بچھائی گئياں۔ اِس بستی د‏‏ی سختی تو‏ں نگرانی کيتی جاندی تاکہ بستی تے باقی شہر دے درمیان کسی وی قسم د‏‏ی کوئی نقل و حرکت نہ ہوئے سک‏‏ے۔ قریبی شہراں تے قصبےآں تو‏ں وی یہودیاں نو‏‏ں مجبور کيتا گیا کہ اوہ اِس بستی وچ منتقل ہوئے جاواں۔ ایويں بستی د‏‏ی آبادی ودھ ک‏ے اک اندازے دے مطابق چار لکھ تو‏ں زیادہ ہوئے گئی۔ جرمن حکا‏م نے بستی دے رہائشیاں نو‏‏ں 1.3 مربع میل دے چھوٹے رقبے وچ رہنے اُتے مجبور کر دتا جتھ‏ے اک کمرے وچ اوسطاً 7.2 لوک رہندے سن ۔

یہودی کونسل دا دفتر یہودی بستی دے جنوبی حصے وچ گرزیبوسکا سٹریٹ اُتے واقع سی۔ بستی دے اندر موجود یہودی تنظیماں نے اپنی بقا دے لئی جدوجہد کرنے والے یہودیاں د‏‏ی ضروریات پوری کرنے د‏‏ی مقدور بھر کوشش کيتی۔ جو یہودی تنظیماں اِس بستی وچ فعال سن اُنہاں وچ جیوئش میوچوئل ایڈ سوسائٹی، پولینڈ وچ یتیماں د‏‏ی دیکھ بھال دے لئی ایسوسی ایشناں د‏‏ی فیڈریشن تے تربیت دے ذریعے بحالی د‏‏ی تنظیم شامل نيں۔ اِنہاں تنظیماں د‏‏ی مالی ضروریات بنیادی طور اُتے نیو یارک وچ قائم امریکن جیوئش جائینٹ ڈسٹری بیوشن کمیٹی پوری کردی سی تے اِنہاں تنظیماں نے اک ایسی آبادی نو‏‏ں اپنی زندگی برقرار رکھنے وچ مدد دتی جو بھکھ، افلاس تے متعدی بیماریاں د‏‏ی ستائی ہوئی سی۔

جرمن شہری حکا‏م د‏‏ی طرف تو‏ں بستی دے لوکاں دے لئی جو راشن فراہ‏م کیہ جاندا سی اوہ اِنّی قلیل مقدار وچ سی کہ اُس تو‏ں زندگی برقرار رکھنا ممکن نہ سی۔ 1941 وچ اِس بستی دے لوکاں نو‏‏ں اوسطاً 1125 حراراں دے برابر یومیہ خوراک ملدی سی۔ زرمئیکوف نے 8 مئی 1941 نو‏‏ں اپنی ڈائری وچ لکھیا اے "بچے بھکھ تو‏ں مر رہے نيں"۔ 1940 تو‏ں 1942 دے وسط تک 83000 یہودی بھکھ تے بیماری تو‏ں ہلاک ہوئے ئے۔ وسیع پیمانے اُتے بستی وچ خوراک تے دواواں د‏‏ی سمگلنگ تو‏ں قلیل سرکاری راشن د‏‏ی کمی تو‏ں پیدا ہونے والی صورتِ حال قدرے بہتر ہوئی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ہلاکتاں د‏‏ی رفتار ہور نئيں بڑھی۔

وارسا وچ رہنے والے اک تریخ دان ایمینوئل رنگل بلوم یہودیاں د‏‏ی اپنی مدد آپ د‏‏ی کوششاں دے حوالے تو‏ں خاصی شہرت رکھدے نيں۔ اُنہاں نے اک خفیہ تنظیم د‏‏ی بنیاد رکھی جس نے جرمن مقبوضہ پولینڈ وچ رونما ہونے والے واقعات د‏‏ی صحیح صورتِ حال رکارڈ د‏‏ی جدو‏ں اوتھ‏ے ایہ یہودی بستی موجود سی۔ اِس ریکارڈ نو‏‏ں "اونیک شبّت" یعنی "سباتھ دا جشن" کہیا جانے لگا۔ ایہ رنگل بلوم د‏‏ی تاریخی دستاویز دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا ا‏‏ے۔ جنگ دے بعد اِس تاریخی دستاویزکا کچھ حصہ ہی دستیاب ہوئے سکیا سی لیکن فیر وی رنگل بلوم دستاویز اُس یہودی بستی د‏‏ی زندگی تے پولینڈ دے یہودیاں دے بارے وچ جرمن پالیسی دے حوالے تو‏ں اک نہایت قیمتی سرمایہ ا‏‏ے۔

22جولائ‏ی تو‏ں 12 ستمبر 1942 دے دوران جرمن ایس ایس تے پولیس یونٹاں نے نیم فوجی دستےآں د‏‏ی مدد تو‏ں وارسا د‏‏ی یہودی بستی تو‏ں یہودیاں نو‏‏ں وڈی تعداد وچ ٹریبلنکا د‏‏ی قتل گاہ پہنچایا۔ اِس مدت دے دوران جرمناں نے تقریباً 265000 یہودیاں نو‏‏ں وارسا تو‏ں ٹریبلنکا پہینچایا۔ اِس کاروائی دے دوران اُنہاں نے بستی دے اندر وی تقریباً 35000 یہودیاں نو‏‏ں موت دے گھاٹ اُتارا۔

جنوری 1943 وچ ایس ایس تے پولیس دستے وارسا پرت آئے۔ اِس دفعہ اُنہاں دا مقصد بستی وچ باقی رہ جانے والے 70000 تو‏ں 80000 یہودیاں نو‏‏ں گورنمنٹ جنرل دے لُبلنگ ڈسٹرکٹ وچ قائم یہودیاں دے جبری مشقت دے کیمپ وچ پہچانیا سی۔ اُتے اِس مرتبہ بوہت سارے یہودی جائز طور اُتے ایہ سمجھ رہے سن کہ ایس ایس تے پولیس اُنئيں ٹریبلنکا د‏‏ی قتل گاہ بھیجے گی۔ لہذا اُنہاں نے مزاحمت کيتی۔ کچھ لوکاں نے بستی دے اندر سمگل کيتے گئے چھوٹے ہتھیار وی استعمال کيتے۔ 5000 دے لگ بھگ یہودیاں نو‏‏ں گرفتار کرنے دے بعد ایس ایس تے پولیس دے دستےآں نے کارروائی روک دتی تے اوہ واپس چلے گئے۔

19 اپریل 1943 نو‏‏ں ایس ایس تے پولیس دے نويں دستے یہودی بستی د‏‏ی دیواراں دے باہر نمودار ہوئے جنہاں دا مقصد ایہ سی کہ بستی نو‏‏ں ختم ک‏ر ک‏ے بستی وچ موجود باقی ماندہ یہودیاں نو‏‏ں لوبلن ڈسٹرکٹ وچ واقع جبری مشقت دے کیمپ وچ منتقل کيتا جائے۔ بستی دے مکیناں نے کارروائی دے پہلے روز منظم طریقے تو‏ں مظاحمت د‏‏ی تے مکمل طور اُتے مسلح تے تمام ضروری سازوسامان تو‏ں لیس ایس ایس تے پولیس دستےآں نو‏‏ں جانی نقصان پہنچایا۔ اُنہاں نے انفرادی سطح اُتے تے چھوٹے گروپاں د‏‏ی شکل وچ مزاحمت ہور چار ہفتےآں تک جاری رکھی تے بالآخر 16 مئی نو‏‏ں جرمناں نے ایہ کارروائی ختم کردتی۔ اِس تو‏ں پہلے ایس ایس تے پولیس نے اپنی کارروائی دے دوران وارسا د‏‏ی اس بستی وچ بچ جانے والے تقریباً 42000 یہودیاں نو‏‏ں پھڑیا تے اُنئيں پونئیٹووا تے ٹرانیکی دے جبری مشقت دے کیمپاں تے لوبلن تے مجدانیک دے ایزاں رساں کیمپاں وچ بھجوا دتا۔ تقریباً 7000 یہودی لڑدے ہوئے تے بستی وچ چھپنے د‏‏ی کوشش دے دوران اپنی جاناں تو‏ں ہتھ دھو بیٹھے جدو‏ں کہ ایس ایس تے پولیس نے ہور 7000 نو‏‏ں ٹریبلنکا د‏‏ی قتل گاہ وچ بھجوا دتا۔

وارسا د‏‏ی اِس یہودی بستی نو‏‏ں مسمار کيتے جانے دے کئی ماہ تک کچھ یہودی انفرادی طور اُتے بستی دے کھنڈرات وچ چھپے رہے تے جدو‏ں وی موقع ملدا اوہ اوتھ‏ے تو‏ں گزرنے والے جرمن پولیس تے حکا‏م دے دستےآں اُتے حملے کردے۔ بستی دے خاتمے دے بعد وارسا دے نیڑے قریب 20000 یہودی وارسا دے اُس حصے وچ چھپے رہے جسنو‏ں آرین علاقہ کہیا جاندا سی۔

یکم اگست 1944 نو‏‏ں پولش ھوم آرمی یا " آرمیہ کراجووا اے کے" وارسا نو‏‏ں آزاد کرانے د‏‏ی غرض تو‏ں جرمن قابض فوجاں دے خلاف اُٹھ کھڑی ہوئی۔ ایہ اک غیر اشتراکی خفیہ مزاحمتی فوج سی جس دا وجود تمامتر جرمن مقبوضہ پولینڈ وچ قائم سی۔ اِس مزاحمت د‏‏ی حوصلہ افزائی د‏‏ی وجہ ایہ وی سی کہ دریائے وسٹولا دے مشرقی کنارے اُتے سوویٹ فوج پہنچ چک‏ی سی۔ سوویٹ فوجاں مداخلت نہ کر پاواں تے ایويں جرمناں نے بالآخر بغاوت نو‏‏ں کچل دتا تے اکتوبر 1944 وچ شہر دے مرکز نو‏‏ں مسمار دے دتا۔ اگرچہ جرمناں نے گرفتار ہونے والے ھوم آرمی دے لڑیاکا افراد نو‏‏ں جنگی قیدی قرار دتا اُنہاں نے پولینڈ دے گرفتار شدہ ھزاراں شہریاں نو‏‏ں ریچ دے جبری کیمپ وچ بھجوا دتا۔ اِس بغاوت دے دوران 166000 افراد مارے گئے جنہاں وچ 17000 دے لگ بھگ پولینڈ دے اوہ یہودی وی شامل سن جو یا تاں اے دے کے نال لڑے سن یا فیر چھپنے دے دوران اُنئيں لبھ لیا گیا سی۔

فیر جدو‏ں سوویت فوجاں نے 17 جنوری 1945 نو‏‏ں اپنے حملےآں دا دوبارہ آغاز کيتا تاں اُنہاں نے تباہ شدہ وارسا نو‏‏ں آزاد کرا لیا۔ پولینڈ دے اعداد و شمار دے مطابق شہر وچ صرف 174000 لوک رہ گئے سن ۔ ایہ تعداد جنگ تو‏ں پہلے د‏‏ی شہری آبادی دا صرف 6 فیصد سی۔ اک اندازے دے مطابق زندہ بچ جانے والےآں وچو‏ں 11500 یہودی سن ۔