وجودیت

وجودیت

دنیا وچ انسان جاتی ہی اے جو چنتنشیل ہندے ہوئے انسان نوں اپنے وجود دا احساس کراؤندی اے۔ اس دی میں، میرا اس نوں باقی جگت نالوں ولکھن کردا اے۔ انسان مول روپ وچ اکلاّ ہندا اے۔ وجودیتی سموہکتا نوں پروان نہیں کردا۔ وجودیتیاں مطابق سموہکتا انسان دی انسان گت سموہکتا نوں برباد کردی اے۔ سموہکتا بندے اپر بھارو ہندی اے۔ ایہہ اس دی آزادی وچ رکاوٹ بندی اے۔ انسان وچ اجیہی اکّ طاقت ہندی اے جس نوں کدے وی ختم نہیں کیتا جا سکدا جاں اس نوں کدے بدلیا نہیں جا سکدا، اس نوں Chora آکھدے ہن۔ ایہہ مول انسانی عنصر اے جو عورتاں وچ بندیاں نوں زیادہ ہندا اے۔ ہور وستواں دی طاقت اپنے بارے کجھ نہیں جاندی ایہو کارن اے کہ انسان اس نوں قابو وچ رکھن لئی تیار رہندا اے۔

Standard Dictionary of the English Language وچ لکھیا اے

وجودیت ویہویں صدی دا فلسفی واد جو کرکیگارد اتے نیطشے کرکے وکسیا اتے فرانس وچ سارتر کرکے پھیلیا ایہہ واد کارن نالوں انسانی ارادے دی شمولیت تے بل دندا اے اتے سمسیاواں نال سنگھرششیل ہون لئی اتیجت کردا اے

وجودیت اکّ اجیہا فلسفہ اے جس نے دوجے مہانیدھّ توں بعد اوس ویلے دے انٹیکجوئل فضا نوں بے حدّ متأثر کیتا ۔ ایہہ فلاسفی ویہویں صدی وچ مارکسزم توں بعد دوجی وڈی سوچ وچار نظام اے ۔ ایہناں دوواں سوچ وچار پرنالیاں نے اگوں ساہت ، کلا ، سماج اتے سیاست نوں متأثر کیتا ۔

وجودیت سدھے طور 'تے انسانی وجود نال تعلق رکھدا اے۔ مانو دیاں منو-گرنتھیاں دی پیشکاری اتے اوہناں دا سمادھان اکّ فلسفی پد دا مقصد اے۔ وجودیت انسان دی آزادی دی گل کردا اے۔ اوہ سموہکتا نوں پروان نہیں کردا۔ وجودادی میتھالوجی وچ انسان دے سوے پچھان دے پرتھم ہمبھلے دا پچھان چنہ لبھدا اے۔

       وجودیت نوں متأثر کرنا اک جٹل مسئلہ اے۔ اس دے دو مکھ کارن ہن۔ پہلا کارن ایہہ اے کہ فلسفہ دی گمبھیرتا نوں نہ پچھاندیاں ہویاں کئی وار اس نوں اک خبط سمجھ کے چھٹیاؤن دا یتن کیتا گیا اے۔ یاں-پول سارت (Jean-Paul Sartre) دے شبداں وچ اس شبد نوں اینے وودھپکھی معنےآں وچ ورتیا جا رہا اے کہ وجودیت دے وچ ہی اجیہی الجھاہٹ نہت اے کہ وجودیت دے صحیح معنےآں نوں گرہن کرنا اوکھا ہو جاندا اے۔ وجودادی چنتکاں مطابق اجیہی الجھاہٹ جاں اسپشٹتا دا قائم رہنا اس لئی لازمی اے کیونکہ ساڈا تجربہ اتے علم ہمیشاں ہی ادھورا تے آنشک ہندا اے۔ صرف ربّ نوں ہی جے اوہ سچ مچّ اے، نظارہٹمان پاسار-جگت دا مکمل علم ہو سکدا اے؛ اتے شاید اس دے علم وچ وی کھپے تے کرمبھنگتا ہووے۔ سچ تاں ایہہ اے کہ اجیہا کوئی سانجھا اصول نہیں، جس دا سارے وجودیتی مفکر حمایت کردے رہے ہون۔ تن سپرسدھّ وجودادی مفکر سورین کرکیگارد (Soren Kierkegaard), سارت اتے ہائیڈگر (Heidegger) اس پرسپر وچار-تغیر دے ڈریکٹ نشان ہن۔ پر ایہناں ولوں اپنے وچاراں دے دارشنکیکرن لئی اپنائی گئی ودھی-سٹائل سانجھی ہون کرکے ایہناں نوں وجودیتی مفکر منیا گیا اے۔ دارشنکیکرن دی اس ودھی-سٹائل دا بنیادی پچھان-چنہ ایہہ اے کہ اس دا شروع نیچر توں نہ ہو کے انسان توں ہندا اے۔ اس اناتم نالوں ودھیرے آتم دا فلسفہ اے۔ وجودیتیاں مطابق آتم اپنے استتر دے سمچے پاسار وچ ہوندشیل اے۔ اوہ صرف سوچ وچار-منن کرن والا ہی نہیں، سگوں کم دی شروعات کرن والا اتے احساس دا مرکز اے۔

           اسیں ہنے ہی ایہہ خیال پیش کیتی اے کہ اس فلسفہ دا شروع انسان توں ہندا اے۔ اتھے ایہہ واضع کر دینا بہتر اے کہ ایہہ شروع، سوچ وچار-مننشیل انسان نالوں ودھیرے وجودشیل انسان توں ہندا اے۔ اتھے استتر اتے ودھیرے زور دین دا مطلب ایہہ اے کہ انسان دی ‘نیچر’ جاں ‘سار’ مشرق-نسچت کرکے مگروں اس بارے اندازا لاؤنا ترکسنگت نہیں۔ سارت مطابق سار دے مقابلے وچ پہل وجود دی اے۔ اس دا کارن ایہہ اے کہ سبھ توں پہلاں انسان استتر گرہن کردا اے، جوجھدا اے، دنیا وچ اپنی تھاں بناؤندا اے اتے اس توں بعد ہی اوہ اپنے آپ نوں متأثر کردا اے۔ وجودیتیاں مطابق جے انسان تشریح دے یوگ نہیں تاں اس کرکے یوگ نہیں کیونکہ شروع وچ اوہ انہوند توں ودھ کجھ وی نہیں۔ جدوں سماں پا کے اوہ انہوند والی حالت توں اپر اٹھیگا، ادوں ہی اوہ انسان اوہو کجھ بن سکیگا، جو کجھ اس نے اپنے آپ نوں بنایا ہووےگا۔

             وجودیتی چنتکاں نے کجھ کُ موضوعاں پرتِ خاص موہ دا دکھاوا کیتا اے۔ سٹے وجوں ایہہ موضوع ہی اوہناں دیاں رچناواں وچ بار-بار دہرائے گئے ہن۔ ایہہ موضوع اوہناں موضوعاں نالوں بھنّ ہن، جیہناں وچ دارشنکاں دی اکثر دلچسپی رہی اے۔ مثال دے طور 'تے ترک-شاست اتے ایپسٹومولوجی آدی موضوعاں وچ روایتی دارشنکاں نے خاص دلچسپی دکھائی اے، پر وجودیتی چنتکاں نے ایہناں موضوعاں نوں لگبھگ انگولیاں ہی رہن دتا اے۔ اصل وچ وجودادیاں نے سمورت انسانی استتر نوں اپنے دھیان دا مرکز-نقطہ بنایا اے اتے انسانی استتر دے امورت تے قیاسی پکھ نوں نظر انداز کیتا اے۔ آزادی، نرنا اتے ذمہ واری آدی موضوع سارے ہی وجودیتی دارشنکاں دئرا چرچہ دا ادھار بنائے گئے ہن۔ ایہہ مسئلے مانو-ہوند دا دھرا ہن۔ مستقبل دا اساری کرن لئی آزادی اتے گنجائش دا سدؤپیوگ ہی اے، جہڑا انسان نوں دھرتی اتے وسدے ہور جیواں نالوں وکھریاؤندا اے۔ آزاد اتے ذمہ واری بھرپور نرنیاں ولوں ہی انسان پرمانک روپ وچ انسان بندا اے۔  

            سسیمتا (finitude), گناہ، وسنگتی، نراستا تے موت آدی موضوعاں ول وی وجودادی چنتکاں نے خاص دھیان دتا اے۔ ایہناں موضوعاں وچ زیادہ دلچسپی دکھاؤن دے نتیجے وچ ایہناں چنتکاں نوں نراشاوادی وی آکھیا گیا اے۔ کجھ وجودادی اپنے نراشاوادی ہون نوں قبول کردے ہن اتے کجھ ہور وجودیتی مفکر اجیہا منن توں انکاری ہن، پر ایہہ سارے ہی مانو-استتر وچ المیہ انشاں دی ہوند بارے سچیت ہن۔ انسان دی آزاد ہون دی کامنا اتے پرمانک تعریف دی بھال دا خلاف ہندا اے اتے بہتی وار اس نوں وشادگرست ہونا پیندا اے۔ انسان دے استتر دا انت موت نال ہندا اے۔ وجودادی نظریہ مطابق انسان اس پاسار-جگت دا صرف اک حصہ نہیں، سگوں اوہ اس پاسار-جگت نال اک اجیہے تناؤ دے رشتے وچ بجھا ہویا اے، جہڑا المیہ ٹکراؤ دیاں سمبھاوناواں نال بھرپور اے۔

       وجودادی فلسفہ دی اک اتینت اہم دین ‘انسان دا جذباتی جیون موضوع دا سارتھک نبھا اے۔ ایہہ انسانی جیون دا اجیہا پکھ اے، جس نوں پوروورتی دارشنکاں نے نظر انداز کیتا اے۔ فلسفہ دی دلچسپی ترکواد دیاں سنکیرن قسماں وچ ودھیرے رہی اے اتے مانو من وچ بدل رہے اہساساں، منودشاواں آدی نوں فلسفہ دے سیما-کھیتر توں باہر سمجھیا جاندا رہا اے۔ اتنا ہی نہیں، ایہناں نوں وستوپورک علم-حصول دی مقصد-سدھی دے راہ وچ رکاوٹ سمجھیا جاندا رہا اے۔ پر وجودادیاں دا دعوہ اے کہ ایہناں ولوں ہی اسیں اس دنیا وچ گرسے ہوئے ہاں اتے ایہناں راہیں ہی دنیا دے اوہناں بھیداں نوں جانیا جا سکدا اے، جو نرول وستوپرک علم-گھیرے توں باہر ہن۔ کرکیگارد توں لے کے ہائیڈگر تے سارت تک وجودیتیاں نے توخلا (anxiety), بوریئت، متلاہٹ (nausea) آدی منوستھتیاں دا اتِ گمبھیر تجزیہ پیش کیتا اے اتے فلسفہ لئی ایہناں دی وقعت تے اہمیت نوں سدھ کر دکھایا اے۔ ایہناں موضوعاں توں علاوہ وجودادیاں نے بولی، اتہاس، سماج، ہوند آدی دیاں سمسیاواں اتے وی نظارہٹیپات کیتا اے۔

        اشارہ روپ وچ ذکر کیتا جا چکا اے کہ وجودیتی چنتکاں وچ اپنے وچاراں دے دارشنکیکرن لئی اپنائی گئی ودھی-سٹائل دی سانجھ کارن ایہہ وجودادی سکول نال متعلق پرتیت ہندے ہن، پر ایہناں وچکار وچاردھارا دے پدھر اتے انتر-خلاف وی ڈریکٹ روپ وچ نظارہٹیگت ہندے ہن۔ جتھے سارت نے وجوداد' شبد دی مطلب-بھرشٹتا ول اشارہ کردیاں ہویاں اس دے ارتھہین ہو جان بارے چنتا ظاہر کیتی اے، اتھے ہائیڈگر، جیسپرز تے مارسل نے، جیہناں دا ذکر وجوداد متعلق چرچہ ویلے ہونا نسچت اے، اس لیبل نوں ردّ کر دتا اے۔ روجن شن (Roger Shinn) دے شبداں وچ لگبھگ کوئی وی سیمان والا وجودیتی مفکر اپنے آپ نوں وجودادی منن توں انکاری اے۔ وجوداد دے نقاد عیسائی اتے ناستک وجودیتیاں وچلے انتر-خلاف دا الکھ کردے ہن، پر انتر-خلاف دا ایہہ بنیاد ترکسنگت نہیں جاپدا۔ مثال دے طور 'تے بیوبر (Buber) یہودی اے، اتے ہائیڈگر نہ مُستند اے اتے نہ ہی ناستک اے۔ ایہہ بنیاد اس لئی وی تورکسنگت نہیں کیونکہ وجودادی دا عیسائیت جاں ناستکتا نال تعلق اتینت ورودھابھاسی ہو نبڑدا اے۔ ایہہ اک کس دا محبت/نفرت دا رشتہ اے، جس وچ وشواش اتے اوشواس دے انش گڈمنڈ ہوئے پئے ہن۔

        بھاویں وجوداد اپنے ترقی یافتہ روپ وچ نیڑلے حال یگ دی وچاردھارا اے، پر اس دیاں جڑھاں انسان دے سوے-پچھان دے مشرق-فلسفہ-یگین रे یتناں وچ لبھیاں جا سکدیاں ہن۔ وجودادی فلسفہ نے اک اجیہی سوچ وچار-ودھی نوں ابھومی وچ لیاندا اے، جہڑی مانو-استتر جنی ہی پرانی اے اتے جو مانو-سوچ وچار دے اتہاس وچ جاری کسے نہ کسے روپ وچ سکری رہی اے۔ وجودادی میتھالوجی وچ انسان دے سوے-پچھان دے پرتھم ہمبھلے دے پچھان-چنہ لبھدا اے۔ اس مطابق مانو دے آدی متعلق کہانی سناؤنا اتام-پچھان دا اقبال کرن دے سمان اے۔ نبیاں دے یگ وچ یہودی مذہبی وچاردھارا وچ، کلاسکی یونانی رہتل وچ اتے پوربی دھرم-فلسفہ وچ وجود-درشنو نال متعلق نقطیاں اپر وچار ابھویکت ہندے رہے ہن۔ گناہ، ذمہ واری، انسانی-ہوند دے اصلے دی بھال، ویلے تے اتہاس دے سچ دی پچھان آدی موضوعاں نوں نبیاں دیاں سکھیاواں وچ اہم تھاں حاصل رہا اے۔ وجود دے آدی بارے چرچہ اک وکھری بحث دا موضوع اے۔ وستار دے ڈر توں ہتھلے سرویکھن نوں انھیویں تے ویہویں صدی دے جدید وجود تک ہی محدود رکھنا بہتر اے۔

       سورون کرکیگارد (1813-1855) نوں جدید وجود دا باپ منیا جاندا اے۔ اوہ پہلاں یورپین فلسفی اے، جس اتے وجود دا لیبل لگا اے۔ اوہ شروع توں ہی مذہبی مسئلہ نال دستپنجا لے بیٹھا مسئلہ ایہہ سی کہ عیسائی شاعرں بنیا جاوے۔ مانو-سوے دی ترقی-سفر سہج توں اخلاقیات تھانیں ہندی ہوئی مذہبی حالت تک پہنچدی اے بھاویں اس بارے تارککتا دی بنیاد اتے سمجھاؤنا اوکھا اے۔ عیسائیت اپنے آپ وچ ورودھابھاس اے اتے ایہہ اندھ-یعقین دی منگ کردی اے۔ روایتی گرجے دے اصول تے رسماں جیہناں نوں عیسائیت سمجھ لیا جاندا اے، اصل وچ -بھرشٹتا اے۔ کرکیگارد نوں جدوں اس گل دی سمجھ آئی، تاں اس نے عیسائی ادارےآں دے خلاف وچ زوردار آواز اٹھائی۔ اس نے انسانی وجود بارے چرچہ کردیاں ہویاں ایہہ وچار پیش کیتا کہ اسیں استتر دے تیبر پلاں وچ، خاص طور 'تے پیڑ بھرے فیصلے دے پلاں وچ واستوکتا دا دیدار کردے ہاں۔ چون ویلے ایہہ پرشن اہم نہیں کہ تسیں صحیح چون کیتی اے جاں نہیں، سگوں ایہہ گل مائنیخیز اے کہ چون ویلے کنا کشٹ اٹھاؤنا پیا، منوویدنا کنی اے۔ اس پرکار شخصیت اپنی انتریو اسیمتا دا اعلان کردی اے، جسدے پرتپھل وجوں شخصیت پکیری ہندی اے۔ ایہہ پل اک ڈونگھے توخلے نال بھرے ہندے ہن۔ ایہناں پلاں وچ ہی آزادی-پسند ورتی دی تڑفڑاہٹ دا احساس ہندا اے جدوں آزادی اپنی ہی سیما تے سمبھاونا اتے نظارہٹیپات کردی اے۔ اجیہے پلاں وچ جیوی زندگی نوں وچاراں دے پربندھ وچ گھٹایا نہیں جا سکدا، کیونکہ اس وچ مولبھوت کمبھنگتاواں نہت ہن، جیہناں نوں واستوکتا وگاڑے بناں دور نہیں کیتا جا سکدا۔ اس لئی انسانی استتر دے اس پکھ نوں ودھیرے گمبھیرتا نال پچھانن دی لوڑ اے۔

      کرکیگارد دا تتکالک جانشین کوئی نہ بنیا۔ اصل وچ انھیویں صدی وچ اس دیاں رچناواں دا بہتا ملّ نہیں پایا گیا اتے ویہویں صدی وچ ہی اس دے سوچ وچار ول دارشنکاں دا دھیان آکرشت ہویا۔ ہم عصری وجودیتی دی اتپتی وچ پھیڈرک نیطشے (Friedrich Nietzsche) (1844-1900) دا تھاں وی کرکیگارد جنا ہی اہم اے۔ ہائیڈگر تے جیسپرز دوہاں نے نیطشے بارے کافی وستار وچ لکھدیاں ہویاں اس نوں وجوداد دے ترقی-روپ وچلی گورومئی جڑن-کڑی منیا اے۔ کرکیگارد وانگ نیطشے وی مذہبی رچیاں دا مالک سی اتے اک کلرک پروار وچ جنمیا سی۔ اس دی دماغی حساسیت دا انت پاگلپن دے روپ وچ ہویا۔ جتھے کرکیگارد دی دلچسپی عیسائی بنن وچ سی، نیطشے عیسائیت توں دور بھجن وچ دلچسپی رکھدا سی۔ اوہ سمجھدا سی کہ عیسائیت وچ یعقین ترک دی جاری خودکشی سی، اس لئی اوہ عیسائیت توں پارگامتا دی تلاش وچ سی۔ نیطشے نے ‘ربّ دی موت’ موضوع اتے نٹھّ کے وچار کیتی۔ اس دے اپنے شبداں وچ ‘ربّ مر گیا اے، ربّ مریا پیا اے! اتے اسیں اس دا قتل کیتا اے۔ اس نظارہٹی توں ربّ دی موت انسان نوں آزادی بخشدی اے۔ پر نیطشے دے فلسفہ دا اک ہور پکھ وی اے۔ ربّ دی موت سانوں نہلزم (nihilism) دے یگ وچ وی لے جاندی اے۔ اس پرکار انسان دی سوے-تائید اک اجیہے ربوہین اتے ایبسرڈ دنیا دی پس منظر وچ ہندی اے، جس دا نیم سدیوی پنراورتی دا نیم اے۔ اصل وچ نیطشے دی ایہہ اس یگ دی ویدنا ہی سی، جو اک فلسفی وچ سمٹ آئی سی۔

    کارل جیسپرز (Karl Jaspers) (1883-1969) نے اپنا جیون اک نفسیات دان دے طور 'تے شروع کیتا اتے چھیتی اس دی دلچسپی جیون دیاں حدّ-حالات (limit situations) وچ جاگ پئی۔ ایہہ اجہیاں حالات ہن، جدوں ساڈے سنمکھ اک دیوار آ کھلوندی اے، انسانی زریعہ مکّ جاندے ہن اتے اک کھڑکواں ٹکراؤ پیدا ہندا اے۔ اجیہی حالت سانوں نہلزم ول نہیں لجاندی، سگوں اجیہی حالت وچ ساڈے ساہم پارگامتا دا سچ ادوں ہندا اے۔ جسپرز دیاں وڈا سائز والیاں دہراؤپورن لکھتاں وچ اس پاسے تاں مانو-تعریف اتے دنیا وچل رشتے نوں متأثر کیتا گیا اے اتے دوجے پاسے استتر تے پارگام وچلے تعلق نوں پچھانن دا جتن کیتا گیا اے۔ جیسپرز دے وچار اس نوں اجیہے فلسفی یعقین دی سمت ول موڑدے ہن، جس نوں مصدقہ نہیں کیتا جا سکدا اتے جو وستوپرک علم نہیں اکھوا سکدا۔

        مارٹن ہائیڈگر (1889-1976) دے مڈھلے وچاراں اتے ہسیرل (Husserl) دی فونومنولوجی دا اثر واضع روپ وچ دکھائی دندا اے۔ اوہ شارت دے انسانی وجوداد نالوں اپنا ناطہ توڑن دا اعلان کردا اے۔ تاں وی اس دی سپرسدھّ کرت ‘بیئنگ اینڈ ٹائم' نوں سربسمتی نال انسانی وجود متعلق اتینت بااثر وشلیشناتمک رچنا منیا گیا اے۔ چنتا، توخلا، گناہ، سسیمتا تے موت آدی موضوعاں وچ ہائیڈگر دی ودھیرے دلچسپی نوں مکھ رکھدیاں ہویاں اس دے نہلزم ول جھکاؤ دا بھلیکھا پے سکدا اے، پر ایہہ جھکاؤ جیسپرز دی تلنا وچ گھٹ اے۔ اپنے پکھ وچ ہائیڈنگر ایہہ دلیل پیش کردا اے کہ جس نوں اس نے اپنیاں لکھتاں وچ انہوند (nothing) کیہا اے، اوہ نرہوند ہون دے باو جود وی ہوندشیل اے۔ ہوند، وچار تے بولی آدی موضوعاں بارے ہائیڈگر دیاں دھارناواں ملوان ہن۔

     اپر-ورنت جرمن وجودیت دے برو برابر اک ملدی-جلدی لہر نظارہٹیگت ہندی اے، جس نوں بھاویں وجودیت تاں نہیں کیہا جا سکدا، پر وجودیت نال اس دی کجھ نہ کجھ سانجھ اوشّ اے۔ اس لہر دا شروع حرمن لوڑزے (Hermann Lotze) (1817-81) اتے رڈلپھ اؤکن (Rudolf Eucken) (1846-1926) آدی دارشنکاں دے سوچ وچار توں ہندا اے۔ ایہہ فلسفہ اس لئی وجوداد نال میل کھاندا اے کیونکہ ایہہ انتر-انسان گت تعقات دی مسئلہ وچ کافی ڈونگھی دلچسپی دکھاؤندا اے۔ اس پہنچ-ودھی نوں اپناؤن والیاں وچوں سبھ توں ودھیرے لوکپری یہودی فلسفی مارٹن بیوبر (1878–1965) نوں ملی۔ جتھے وجودادیاں نے انسان دے دنیا نال تعقات جاں ربّ نال تعقات نوں اپنے دھیان دا مرکز-نقطہ بنایا، اتھے بیوبر نے انسان دے انسان نال پرسپر تعقات اتے اپنا دھیان مرتکز کیتا اتے ایہہ دعوہ کیتا کہ ہور استتراں نالوں وچھڑ کے وجود دی کوئی ہوند نہیں۔ انھیویں صدی وچ فرانسیسی وجوداد دا بہت بولبال رہا اے۔ فرانسیسی وجودادیاں وچوں یاں-پول سارت دا یوگدان خاص گرو دا پاتر اے۔ وچاردھارا دے پکھ توں سارت نیطشے دے نیڑے اے۔ اس مطابق ربوہین دنیا وچ انسان نوں ربّ دا تھاں گرہن کرنا پینا اے۔ انسان جس نوں آزاد رہن دا فتویٰ دتا گیا اے، اوہ اپنے موڈھیاں اتے سارے دنیا دا بھار چکی پھردا اے۔ اوہ اپنے آپ لئی اتے سمچے عالمی لئی ذمہ وار اے۔ پر نیطشے نوں آزادی دی اس حالت دا اک ہنیرا پکھ وی دکھائی دندا اے، کیونکہ انسان دی ربّ بنن دی خواہش لازمی طور 'تے سوے-مخالف اتے سوے-وشادی اے۔ سارت دے نال آلبیار کامو (Albert Camus) (1913-1960) دا ذکر کرنا لازمی اے۔ اس نے ایبسرڈ دے وجوداد نوں ترقی یافتہ کیتا۔ کامو پرانے ہیرو سسیپھس دا الیکھ کردا اے، جس نوں اک گول شلا-کھنڈ ریڑھ کے پہاڑی اتے لے جان دی کریا وچ ہی اپنی عمر بھوگن دی سزا ملی سی اتے اوہ پتھر ہمیشہ ہی اس نوں جھکانی دے کے رڑھدا ہویا ہیٹھاں جا پہنچدا سی۔ کامو مطابق سسیپھس مانوتا دے پرتیک اے۔

      فرانسیسی وجوداد دی اک ہور قسم نظارہٹیگت ہندی اے، جہڑی جرمن وجودیت دے سدھے اثر توں مکت رہِ کے فرانسیسی روایت توں اثر گرہن کردی اے۔ اس پکھ توں مورس بلونڈل (Maurice Blondel) 1861-1949) دا نام ذکر یوگ اے، جس نوں عام طور 'تے خالص روپ وچ وجودادی نہیں منیا جاندا، پر اس دے فلسفی سوچ وچار نے انسان گت قسم دے وجوداد لئی راہ تیار کیتا۔ بلونڈل نے ایہہ ترک پیش کیتا کہ فلسفہ دا شروع-نقطہ امورت ‘میں سوچدا ہاں' وچ بھالن دی بجائ سمورت “میں کردا ہاں' وچ لبھنا بہتر اے۔ اسے ودائگی نقطہ توں ہی اس نے کاج دے خلاف وکاسی فلسفہ دا اساری کیتا۔ گیبریل مارسیلّ (Gabriel Marcel) (1889-1973) اس دوجی قسم دے فرانسیسی وجودیت دا سپرسدھّ پرتندھ مفکر اے۔ سارتر تے کامو دے نراشاوادی انشاں دی تلنا وچ اوہ آس دا آتم-عنصر-شاستر پیش کردا اے، جہڑا کائنات دے آستکتاوادی کانسپٹ اتے مشتمل اے۔

    بھاویں جرمنی تے فرانس آدی دیساں وچ وجوداد دا بہت ترقی ہویا، تاں وی کجھ ہور دیساں وچ وی وجودیتی قسم دا سوچ وچار ہوند وچ آیا نظارہٹیگت ہندا اے۔ سپینوادی مفکر مائیگل د انامنے (Miguel de Unamuno) (1864-1936) اتے روسی مفکر نکولائی الیگزاندرووچ بردائیو (Alexandrovich Berdyaev) (1874-1948) وجوداد دی پرتندھتا کرن والے اتینت سوجھ وان مفکر ہن۔ ساہتی پرتبھاواں وچوں، جیہناں دے ناول، ناٹک تے کہانیاں وجودیتی نظریہ نوں پیش کردیاں ہن، دوستووسکی، کافکا، الیئٹ، بیکیٹ آدی دے نام لئے جا سکدے ہن۔ اج وجوداد فلسفہ دے مکھ روپاں وچوں اک اے، جس دا اثر ڈریکٹ جاں پروکھ روپ وچ سمچے عالمی ساہت اتے مکمل اے۔  

       وجودیت دے تریخی ترقی اتے نظارہٹیپات کرن مگروں اس فلسفہ دے مولبھوت نظریات/موضوعاں دا مطالعہ کرنا وی لازمی اے۔ سبھ توں پہلاں ‘وجود’ دے کانسپٹ نوں سمجھنا ضروری اے۔ فلسفہ دے کھیتر وچ استتر تے سار وچکار نکھیڑا اتِ پرانے اے۔ ایہہ کہنا کہ کسے وستو دا ‘وجود’ اے، اس حقیقت ول اشارہ کرن دے سمان اے کہ ‘ایہہ اے”۔ سمورتن اتے خاصیت استتر دے گن ہن۔ میز اتے پیا سو روپئے دا نوٹ دنیا وچ اک خاص وسط دے روپ وچ موجود اے، اتے اس دا وجود میرے ساہمنے اک قبول کرن یوگ حقیقت دے روپ وچ پرستت اے۔ میں صرف اس دے وجود دے روپ نوں بدل سکدا ہاں، مٹا نہیں سکدا۔ پر جدوں اسیں استتر دے روپ دی گل کردے ہاں، تاں اسیں اک دم وجود توں سار ول پرت رہے ہندے ہاں۔ جے کسے وسط دے استتر دا اس حقیقت نال سروکار اے کہ ‘ایہہ اے’، تاں اس دا سار اس گل نہت اے کہ ‘ایہہ کی اے”۔ سو دے نوٹ دا سار اس دے کاغذ دی لمبائی، چوڑائی، موٹائی، چھپائی دے رنگ، ہندسیاں آدی دے روپ وچ بیان کیتا جا سکدا اے۔ سار دے اوہناں سارے انشاں دا ویروا دینا ضروری اے، جیہناں ولوں ایہہ سدھ ہو سکے کہ اوہ سو دے نوٹ توں علاوہ ہور کجھ نہیں۔ دوجے شبداں وچ سار کسے وی وستو دے امورتن اتے وشویاپکتا آدی گناں ولوں ذکر کیتا جا سکدا اے۔

    سار تے وجود دا پرسپر تعلق بہت جٹل اے۔ اس جٹلتا نوں پچھاندیاں ہویاں وجودیتیاں نے ‘وجود’ شبد نوں محدود شبداں وچ گرہن کیتا اے۔ اوہ اس نوں اس ہوند تک محدود رکھدے ہن، جہڑی انسان نال متعلق اے۔ اوہناں مطابق صرف انسان دا ہی تعریف اے۔ درخت، پہاڑ، فیکٹریاں، ربّ، دیوتے آدی وی وجودشیل ہن، پر وجودیتی ووکیبولری مطابق ایہہ سبھ وجودوہین ہن۔ کرکیگارد مطابق وجود تارکک وچار-پربندھ دے چوکھٹے وچ فٹ ہون توں انکاری اے۔ دھرتی اتے دکھائی دے رہے سارے جیواں وچوں صرف انسان ہی ابھرویں روپ وچ ساہمنے آؤندا اے، جہڑا نہ صرف اپنی ہوند بارے ہی سچیت اے، سگوں اوہ اپنے مستقبل بارے وی چیتن اے۔ انسان اپنی ہوند دے معاملے وچ پارگامی اے۔ اوہ اپنی حال حالت توں اتانہ اٹھ کے پارگامتا دی بھال وچ رہندا اے۔ اس پرکار تعریف دی پہلی خاصیت اس دا فوری، وسمادی، پارگامی تلکوانپن اے۔ اس دی کوئی مقررہ متعلق نہیں۔ ہائیڈوگر تے سارت دوویں اس نقطے اتے سہمت ہن کہ انسان کول پہلاں توں دتا گیا کوئی سار نہیں، اوہ تاں وجود دیاں سمبھاوناواں وچ اپنے آپ نوں آروپت کردا اے۔ ایہہ انسانی وجود دی پہلی خاصیت اے۔

     انسانی ہوند دا ادتیپن تعریف دی دوجی بنیادی خاصیت اے۔ `میں ‘میرا آدی اجیہے شبد ہن، جہڑے کدے-کدے ایہہ چیتنتا ظاہر کرن لئی ورتے جاندے ہن کہ میرا وجود باقیاں نالوں ولکھن تے ادتی اے۔ میں صرف آدم-ذات دا نمونہ نہیں، میں میں ہاں۔ انسانی وجود دا ادتیپن محسوس کیتے گئے ‘میریپن وچ نہت اے۔ استتر دی تیجی موضوع شتا اس دی سوے-سمبندھتا اے۔ جدوں اسیں اپنے سویتو دی پچھان ول رچت ہندے ہاں، تاں اس ویلے اسیں اپنے میں نال اکمک ہون دا امکان نوں مکھ رکھدے ہاں۔ استتُ دا مطلب صرف ہوندشیل ہونا ہی نہیں، سگوں ہوند نرہوند دی چون بارے آپ فیصلہ کرنا اے، اپنے وجود نوں جوبن ونت نرجند روپ وچ ترقی یافتہ اوکست کرن دی چون بارے نرنا کرنا اے۔

     استتر دے حوالہ وچ دنیا دے کانسپٹ بارے چرچہ کردیاں سارے وجودیتی مفکر اس نقطے اتے سہمت ہن کہ ‘دنیا` دے کانسپٹ وچ اک اہم انش وی شامل اے اتے اسیں مقررہ طور 'تے دنیا نوں انسانی نظریہ توں ویکھدے ہاں۔ مانو-من توں وکھرا کوئی دنیا نہیں جہڑا خود دنیا دے اساری وچ مدد کردا اے۔ انسان دا تعریف اس دے دنیا وچ ہون دا سنکیتک اے۔ جے ایہہ سچ اے کہ انسان اپنے دنیا نوں آپ ووستھت کردا اے، تاں ایہہ وی سچ اے کہ دنیا وچ اجیہے انش موجود ہن، جہڑے انسان دیاں انتظام حاصل کرن دیاں کوششاں دا ڈٹ کے خلاف کردے ہن۔ انسان اتے دنیا دا کھڑے-داء دا خلاف اے۔ سارت مطابق دنیا توں بناں کوئی سیتو نہیں؛ اتے سویتو توں بناں کوئی دنیا نہیں۔ دوجے شبداں وچ انسان اپنے ماحول نالوں ٹٹ کے کجھ وی نہیں۔ تاں وی، سنسارک ہوند دے طور 'تے استتر دنیا دا صرف اک حصہ ماتر وی نہیں۔ اوپری نظروں دے کھیاں ایہہ دو سوے-مخالف گلاں جاپدیاں ہن۔ ہائیڈوگر نے سنسارک ہوند اتے انتریو-سنسارک ہوند وچ نکھیڑا قائم کرکے اس بھلیکھے نوں دور کرن دا یتن کیتا اے۔ اس دے متّ مطابق مانو-تعریف سنسارک ہوند اے، جہڑی اپنی ابھرویں ولکھن ہوند صدقہ کسے حدّ تک پارگامی اے؛ پر اس نوں ہمیشہ ہی اپنی انتریو-سنسارک ہوند ول گھسیٹے جان دا خطرہ رہندا اے، جس دے نتیجے وچ اس دے ادتی تعریف دا سروپ وگڑدا اے اتے اوہ اجیہی حالت وچ نیم-انسانی پدھر اتے وچردا محسوس کردا اے۔ واضع اے کہ انسانی استتر وچ اک مولبھوت ورودھابھاشا اے۔ انسانی استتر دی ہوند دنیا وچ ہی ممکن اے، جس نال اوہ اتِ ڈونگھے تعقات وچ بجھا ہویا اے؛ پر اوہ دنیا جہڑا اس دے استتر دی ہوند نوں ممکن بناؤندا اے، اوہ ہی اس دے استتر نوں تباہ کرن دا جاں انسان توں اس دا استتر کھوہ لین دا ڈراوا دندا اے۔

اصل وچ انسان تے دنیا دے تعلق وچ اک پارسپرکتا اے۔ جے انسان دنیا نوں روپاکار حاصل کردا اے، تاں دنیا وی انسان نوں بناؤندا اے۔ ایہو کارن اے کہ دنیا استتر دی لازمی شرط ہون دے باو جود وجود لئی خطرہ وی بن سکدا اے۔ اس دے نتیجے وچ انسان اپنیاں رچیاں وستاں دا آپ ہی غلام بن سکدا اے۔ تکنالوجی دے کھیتر وچ اسیں اینی تیز رفتار نال جاری اگے ودھدے جا رہے ہاں کہ سانوں اپنیاں گگنچمبی کامیابیاں دے بھیانک سٹیاں توں ڈر لگن لگ پیا اے۔ خاص طور 'تے ایٹمی طاقت نوں وس کر لین دے تباہکنّ نتیجیاں نے اک عجیب ہولناک حالت پیدا کر دتی اے۔ تاں وی وجودیتی فلسفی اجیہے خطریاں نالوں وی ودھیرے سوخم خطریاں ول اشارہ کردے ہن۔ جیوں-جیوں انسان اپنے ہتھیاراں دے جگت نوں وڈیرا کر رہا اے، تیوں-تیوں اوہ آپ اس وچ الجھدا اتے اس دا انگ بندا جا رہا اے؛ اتھوں تک کہ اس دا غلام بندا جا رہا اے اتے نتیجے وچ اس دا وجود سنگڑدا جا رہا اے۔ دنیا نال تعلق دے حوالہ وچ مانو-استتر اک تناؤ دی حالت وچ اے اتے مخالف دباواں دا سشکت روپ وچ مقابلہ کرکے ہی مانو-استتر قائم رہِ سکدا اے۔  

        دنیا وچ داخلہ کرن لئی دیہدھاری ہونا ضروری اے۔ وجودادی سریر نوں استتر دی ہوند لئی لازمی مندے ہن، کیونکہ سریر ولوں ہی دنیا وچ وچریا جا سکدا اے۔ پر سارے وجودیتی مفکر استتر دی جسمانی خاصیت بارے بہت واضع نہیں۔ ہائیڈگر نے مانو-استتر دا مکمل تجزیہ کردیاں ہویاں سریر دے اہمیت بارے چپّ ہی سادھی ہوئی اے۔ پر مارسیل، سارتر آدی وجودیتیاں نے سریر دی مسئلہ ول لوڑیندا دھیان دتا اے۔ وجودادی فلسفہ دی سریر وچ دلچسپی انسان دی سنسارک-ہوند دے حوالہ وچ سریر متعلق فوری چیتنتا نوں پرکاشمان کردی اے۔ اس لئی وجودادی ہر پرکار دی سریر-سائنسی کھوج نال اتے سریر وچوں اٹھدیاں مطلب-ترنگاں، دی منووشلیشناتمک چھانبین نال خلاف ظاہر کردے ہن۔ اوہ تاں استتر دے فلسفی کانسپٹ دے حوالہ وچ ہی سریر دے معنےآں وچ دلچسپی رکھدے ہن۔ استتر نظارہٹی توں سریر انسان دے دنیا وچ حصہ لین دی اک ودھی اے۔ ایہہ اوہ دھرو-نقطہ اے، جس تھانیں انسان دنیا نوں ویکھدا اتے اپنے مقصداں مطابق ووستھت کردا اے؛ اتے ایہہ اوہ مرکز وی اے، جس اتے دنیا موڑواں حملہ کردا اے۔ اس پرکار ہر انسان اک پرکار دا مختصر-کائنات اے۔

      پاسار تے ویلے بارے وجودیتی چنتکاں نے استتر دی پاسارتا تے الپکالکتا دے حوالہ وچ ٹپنی پیش کیتی اے۔ ہائیڈگر مطابق پاسار دی ہوند آتم وچ نہیں اتے نہ ہی اناتم دی نظارہٹی وچ دنیا پاسار وچ اے، سگوں اس دے الٹ پاسار دی ہوند دنیا وچ اے۔ دنیا وانگ پاسار نہ آتم اے اتے نہ ہی اناتم اے۔ جے اسیں دنیا ہوند دی ایکتا توں گل شروع کردے ہاں، تاں اسیں استتر نوں پہلاں ہی پاساری منّ کے چلدے ہاں۔ انسانی استتر پاساری اے، کیونکہ انسان دیہدھاری اے، اس نے پاسار وچ تھاں ملی ہوئی اے اتے پاسار دے خاص کھنڈاں وچ واقع اے۔ پاسار دی انتظام مڈھ توں ہی انسان دے سریر روپ وچ پاسار وچ شامل ہون دے حوالہ وچ ہندی اے۔ کھبیاں اتے سجیاں بنیادی دشاوی ساڈے سریر اتے ہی مشتمل ہن۔ وجودشیل انسان اپنے پاسار نوں ‘تھاں’ دے پربندھ وچ ووستھت کردا اے۔ جس پرکار دنیا دی اساری انسان دے (دنیا نال) واہ (concern) اتے مشتمل سند-پربندھ وچ نویں-نویں وادھیاں ولوں ہوئی اے، ٹھیک اسے ویلے پرکار پاسار دی انتظام انسان دے (پسار نال) پین والے ستھاناں دے حوالہ وچ ہوئی اے۔ بالکل اسے پرکار سماں وی انسانی آشیاں مطابق ہی انتظام گرہن کردا اے۔ کم ’تے جان دا، ادھی چھٹی کرن دا، سون دا اک سماں نسچت اے۔ انسان نوں ویلے/دور دی سوجھی دنیا وچ اس دے مولبھوت رجھیویاں تھانیں ہندی اے اتے اسے سوجھی نوں انسان گھڑی دے ویلے نال جوڑ لیندا اے، اس پرکار وجودادیاں نے استتر دی نظارہٹی توں ویلے اتے گھڑی ولوں دسے گئے ویلے وچکار نکھے ڑا قائم کیتا اے۔ سچیت وجود لئی سماں تیزی نال وی دوڑ سکدا اے اتے جوں دی چالے وی رینگ سکدا اے۔ دوہاں حالات وچ ایہہ گھڑی ولوں دسے جا رہے ویلے دی رفتار نالوں بھنّ اے۔

      وجودیتی چنتکاں وچوں بہتے انفرادی ہن۔ کرکیگارد نے انسان نوں فلسفہ دا اک اہم طبقہ منیا اے۔ وجودادیاں مطابق ہر انسان نوں اپنی ادتی انتظام مطابق آپ ہی فیصلہ کرنا پیندا اے۔ اس وچ کوئی شکّ نہیں کہ وجود دے اجیہے پکھ وی ہن، جہڑے مقررہ روپ وچ اس دی وسنگتی ول اشارہ کردے ہن۔ تاں وی استتر بنیادی طور 'تے بھائیچارک اے، اتے بھائیچارے توں بناں استتر دی سوچ نہیں کیتی جا سکدی۔ انسان نے پاسار وچ جہڑا تھاں ملیا ہویا اے، اس توں علاوہ باقی تھاں ہور منکھاں نے ملیا ہویا اے، جیہناں دے اپنے ولکھن استتر ہن۔ صنف-تعلق اتے بولی مانوتا دے دو اجیہے پکھ ہن، جہڑے اس گل دا ڈریکٹ نشان ہن کہ کوئی وی انسان دوجے منکھاں دی انہوند وچ ادھورا اے۔ صنف-تعقات دی نظارہٹی توں ویکھیاں مانو-سریر وچ کئی مکمل پربندھ ہن، تاں وی اوہ انسان گت روپ وچ پنر-اتپادک پربندھ دا ادھا حصہ اے۔ اوہ مخالف صنف دے دوجے ادھے حصہ نال مل کے ہی پورن انسان بندا اے۔ اسے طرحاں کمیونیکیشن بولی دا مول قسماں اے۔ بولی ہی وچاراں نوں کوڈبدھّ کردی اے اتے ہور منکھاں تک پہنچاؤندی اے۔ بولی اک بنیادی انسانی طاقت اے اتے بولی توں بناں انسان دی سوچ نہیں کیتی جا سکدی۔ سو صنف-تعلق اتے بولی استتر دی سماجکتا دے واضع سنکیتک ہن۔ اکلاّ انسان اجیہی اکائی نہیں، جس توں بھائیچاریاں اتے سماجاں دا اساری ہندا اے۔

       وجودیتیاں نے انتر-وئکتک تعقات بارے وی اپنے وچار پیش کیتے ہن۔ اوہناں مطابق انتر-وئکتک تعقات دا مطلب صرف اکمکتا توں ہی نہیں لیا جانا چاہیدا۔ سچا تعلق دوجے انسان دے استتر وچ اس دے دوجیپن/ادتیپن نوں مٹن نہیں دندا۔ بیوبر مطابق ساڈے اندر دوجیاں دے ادتیپن پرتِ عقیدت-بھاونا ہونی چاہیدی اے اتے اوہناں نوں اپنیاں رچیاں مطابق ڈھالن دی تنقید دا تیاگ ہی کلیانکاری اے۔ مارشل انتر-وئکتک تعقات نوں واضع کرن لئی ‘سلبھتا’ اتے وفاداری' شبداں دی ورتوں کردا اے۔ اس مطابق سانوں اپنا آپ دوجے دے ارپن کر دینا چاہیدا اے۔ اج دا کوڑا سچ ایہہ اے کہ اسیں اک دوجے لئی سلبھّ نہیں ہندے، اس لئی وفاداری دا پرشن ہی نہیں اٹھدا۔ ارپت کرن دی بھاونا دے ہندیاں وی اک دوجے دے ادتیپن تے ولکھنتا نوں مٹن توں بچایا جا سکدا اے۔ اس پرکار دا سنوادی (dialogical) رشتہ اک دے استتر نوں دوجے دے وجود وچ گڈریڈّ نہیں ہون دندا۔ پر وجودیتی چنتکاں مطابق منکھاں وچکار تعقات دا نتاپتِ پدھر پرمانک قسم دا اے۔ ایہہ اک بھیڑ اے اتے کرکیگارد دے متّ مطابق بھیڑ دا کانسپٹ ہی اپنے آپ وچ اواستوک اے۔ بھیڑ انسان نوں ڈھیٹھ اتے غیرزمیوار بنا دیندی اے۔ گروہی روپ وچ بھیڑ اتینت خطرناک روپ وچ انسان نوں قابو کر لیندی اے۔ ایہو کارن اے کہ انسان اپنے وجود نوں قائم رکھن لئی اس اپرمانک بھیڑ/سماج توں کناراکشی کر لیندا اے اتے پرمانک ہوند دی تلاش وچ وسنگت ہو کے بھٹکدا اے۔ اس تلاش دا انت موت دے روپ وچ ہندا اے۔

      وجودادیاں مطابق مانو-علم دا دوہرا ادھار اے۔ اک علم تاں پہلاں توں ہی موجود اے اتے اوہ اے اندریاں ولوں حاصل علم، دوجا ساڈا اپنا دماغی یوگدان اے، جس ولوں اسیں سپراپت علم نوں انتظام حاصل کردے ہاں۔ وجودشیل انسان ہمیشہ ہی جاری علم نوں ساکار کر رہا ہندا اے—ایہہ اس دے استتر دا ہی اک انگ اے۔ اوہ سوے-پارگامتا دی عمل وچ اپنے آپ نوں اپنیاں سمبھاوناواں دی سمت ول دھکدا اے؛ ایہناں سمبھاوناواں نوں اوہ اپنے ماحول نال ٹکراؤندا اے۔ ایہناں سمبھاوناواں دی ہونی دے بنیاد 'تے ہی اوہ ماحول نوں سمجھ رہا ہندا اے۔ اس پرکار اوہ معنےآں نوں ساکار کر رہا ہندا اے اتے اک انٹیکجوئل دنیا دا اساری کر رہا ہندا اے۔ وجودادی وہارک سمجھ نوں علم دی اتِ بنیادی سمجھ مندے ہن اتے اوہناں مطابق سائنسی سمجھ وہارک سمجھ وچوں ہی جنمدی اے۔ ایہہ تاں واضع اے کہ سمبھاوناواں نوں ساکار کرن لئی سوچ دی مدد دی لوڑ اے۔ نتاپرتِ دے کماں دی سمجھ وچ وہارک لوڑاں ہی سوچ دیاں پریرک ہن۔ سائنسی سمجھ دے معاملے وچ وی سٹہ کڈھن لگیاں سوچ دی مدد لینی پیندی اے، پر اتھے پریرک تک وہارک لوڑاں نہیں، سگوں علم گرہن کرن دی جگیاسا اے۔ سوے-علم وی علم دی اہم قسم اے۔ سچ دی پچھان اتے علم-حصول لئی انسان گت جاں وجودمولک تتاں اتے دھیان مرتکز کرن دی لوڑ اے۔

      وجود احساس دا فلسفہ نہیں، پر اس دے منن والے ایہہ ضرور مندے ہن کہ انسانی استتر دے سمچے تانے-پیٹے وچ احساس دا خاص تھاں اے۔ احساس دے وجودادی تجزیہ دا تعلق جتھے اندرلے آتم پکھ نال اے، اتھے سریر پکھ نال وی اے۔ اجیہے احساس جہڑے اک پاسے تاں جسمانی واقعے ہن اتے دوجے پاسے وجودشیل انسان دے انتریو تجربہ شاید دنیا نوں پرتکھن دا نقطہ بناؤن لئی اتِ سدھا جھروکھا ہن۔ انسان دے اتِ کومل اہساساں دیاں جڑھاں اس دی ہورناں-سمیت-سنسارک ہوند وچ ہن۔ احساس صرف انسان دے من وچ ہی نہیں ہندے؛ اوہ انسانی من توں باہرلے پاسار-جگت نال وی پرسپر متعلق ہندے ہن۔ احساس جاگدے ہن اتے مٹ جاندے ہن۔ انسان اپنی مرضی نال ایہہ احساس جگا سکدا اے ، نہ مٹا سکدا اے۔ اوہ صرف اک حدّ تک ہی اپنی چتّ-ورتی نوں اپنے قابو وچ رکھ سکدا اے۔ اہساساں ولوں وی انسان حالات وچ شامل ہندا اے اتے اوہناں نوں بھوگدا اے۔

        کرکیگارد، ہائیڈگر اتے سارت تناں ہی چنتکاں نے توخلے دے کانسپٹ نوں وکھ وکھ مطلب حاصل کیتے ہن۔ کرکیگارد نے پاپ دے آدی بارے گل کردیاں توخلے بارے تن ستھاپناواں پیش کیتیاں ہن: 1. ایہہ بھولیپن دی حالت وچ انتر-مکمل اے؛ 2. توخلے دا تعلق آزادی نال اے، کیونکہ آزاد سمبھاونا-گربھتنا ہندی اے اتے ایہہ آزادی وچ نہت تڑفڑاؤندی ہوئی سمبھاونا ہی اے، جس دی انوبھوتی توخلے دے روپ وچ ہندی اے؛ 3. توخلے دا تعلق انسان دی سریر تے روح روپ وچ ادبھت سرجنا نال اے کیونکہ مرد دے روپ وچ اس دی بناوٹ وی تناؤ نوں جم دیندی اے اتے ایہہ تناؤ ہی توخلا اے۔ روح تے سریر وچ اکسرتا قائم کرن دی عمل ہی توخلا-بھرپور اے۔ اجیہا توخلا جانور وچ نہیں ہندا کیونکہ اس دا جیون نرول ایندریی ہندا اے۔ ہائیڈگر دے متّ مطابق توخلا اپنے شے نوں لبھن دا اک آدھاربھوت رستہ اے۔ اوہ توخلے دا پتن، سسیمتا تے موت نال جوڑدا اے اتے ایہہ مندا اے کہ توخلا انسان نوں اس دے بھرماں اتے جھوٹھیاں رکھاں توں سچیت کردا اے اتے اسنوں ذمہ واری دا احساس کرا کے پرمانک ہوند بنن لئی انسپائریشن دندا اے۔ سارت مطابق توخلا تاں پیدا ہندا اے کیونکہ انسان نوں اپنے آپ اتے اتے اپنیاں پرتکریاواں اتے یعقین نہیں ہندا۔ نتیجے وچ اس دے کارن وچ نشتا پیدا ہو جاندی اے جو اک تناؤپورن توخلے نوں جم دیندی اے۔

    وجودیتی فلسفی کم (action) اتے زور دیندے ہن، کیونکہ فعالیت ولوں ہی استتر سمورت اتے مکمل ہندا اے۔ ایہہ انسان گت ہندا اے اتے اس وچ سمچا انسان شامل ہندا اے۔ وچار تے آویگ اسے وچ شامل ہن۔ پر ایہہ باہرمکھی کم نہیں کیونکہ انسان اکو ویلے وئکتیپنے دا بمب وی پیش کر رہا ہندا اے اتے اسدا تجربہ وی گرہن کر رہا ہندا اے۔ فعالیت دا تعلق آزادی نال اے اتے آزادی دے موضوع نوں وجودادیاں نے اتینت اہم منیا اے۔ کرکیگارد تاں استتر تے آزادی دوہاں نوں سمانارتھک ابھوینجن مننوں وی ہچکچاہٹ نہیں کردا۔ سارتر مطابق آزادی تے وجود وچکار بھیدک ریکھا کھچنی ناممکن اے۔ پر آزادی وچ اس دی تباہی دا بیج وی لکیا ہویا جاپدا اے۔ شاید اسے لئی آزادی دے آدی دا رہسّ اتے بدی دے آدی دا رہسّ نالو-نال چلدے ہن۔ تاں وی، وجودادی مفکر اس گل بارے بڑے بھاوک ہن کہ آزادی نوں ہر حالت وچ قائم رکھنا چاہیدا اے۔ آزادی خطرناک ہو سکدی اے، پر آزادی توں بناں مانو گرو توں سکھنا اے۔ سیاسی آزادی دا پرشن وی اسے نال متعلق اے۔ کامو دی کتاب ‘دی ریبیلّ` نوں اس موضوع اتے وجودیتی مقصد-پتر سمجھیا جا سکدا اے۔ اس دے متّ مطابق آزادی حاصل کرن لئی خلاف تے جدوجہد دی لوڑ اے۔ پرانے وہماں-وشواساں نے انسان نوں چپاسیوں گھیریا ہویا اے۔ اپنے آپ نوں اوہناں دے جکڑبنداں توں چھٹکاراں دواؤن لئی انسان نوں انتریو طور 'تے آزاد محسوس کرنا چاہیدا اے، تاں ہی اوہ باہرمکھی طور 'تے جدوجہد جاری رکھ سکدا اے۔انسان دی آزادی دی تانگھ صرف کسے انسان/ ادارہ-خاص توں آزاد ہون دے لئی ہی نہیں، سگوں کسے مقصد دی سدھی لئی وی اے اتے ایہہ مقصد انسان دی سرجناتمکتا اے۔

      وجودیتیاں مطابق انسانی استتر اپنے آپ نوں اوہناں نرنیاں ولوں پرپورن کردا اے، جہڑے اس لئی کئی پکھاں توں کشٹدائک ہندے ہن۔ ہر نرنا حق وچ وی ہندا اے اتے خلاف وی ہندا اے اتے ہر نرنا مستقبل وچ کیتے جان والے نرنیاں دیاں سمبھاوناواں دے دائرے نوں محدود کر دندا اے۔ نرنا انسان نوں اس دے میں اگے اس انداز وچ لیا کھڑا کردا اے، جس نال توخلے دا جم لینا سبھاوک اے۔ کوئی وی اہم نرنا خالص روپ وچ الپکالین نہیں ہندا۔ انسان لئی اجیہا ممکن نہیں کہ نرنا کشٹدائک ہون کارن اوہ کجھ ویلے مگروں اس نرنے نوں بدل لوے۔ کرکیگارد مطابق نرنے دی نیچر ہی اجیہی اے، جہڑی انسان نوں اک چھڑپا مارن لئی مجبور کردی اے۔ پر مارسل تے سارت مطابق انسان دی نیچر ہی اجیہی اے کہ اوہ انسان نوں اس دے آپے نوں مستقبل نال جوجھن لئی پریردی اے۔ ایہناں نرنیاں وچوں ہی سوے دا ادے ہندا اے۔ انسان فعالیت ولوں ہی (جس وچ سوچ وچار، آزادی تے نرنا شامل ہن) اپنا سچا استتر گرہن کرن دے اہل ہندا اے۔

     وجودیتی چنتکاں دے نظریہ توں ویکھیاں مانو-آزادی دی سسیمتا ابھومی وچ آ جاندی اے کیونکہ ایہہ کدے وی نرنکش نہیں ہندی۔ تراسدی تے سیماواں مانو-استتر دا اک حصہ ہن۔ وجودادی چنتکاں نے مانو-استتر نوں سسیمت کرن والی اس طاقت نوں تتھاتمکتا (facticity) کیہا اے، جو کہ تتھمولکتا (factuality) توں بھنّ اے۔ تتھاتمکتا دا تعلق تتھمولکتا دے انتریو پکھ نال ہندا اے۔ ایہہ باہرمکھی طور 'تے پرتکھن-مرکز نہ ہو کے انسان سوے دی اک حقیقت دے روپ وچ استتمولک جاگروکتا اے جس نوں قبول کرنا لازمی اے۔ تتھاتمکتا نوں سمبھاونا دے خلاف وچ رکھ کے وی دیکھیا جا سکدا اے۔ جدوں انسان سمبھاونا دی گل کردا اے، تاں اس دے من وچ تتھاتمک سمبھاونا وی نہت ہندی اے۔ وجود سمبھاونا اتے تتھاتمکتاں وچلے تناؤ توں کدے وی بچ نہیں سکدا۔ اک پاسے تاں انسان آزاد اے اتے اپنیاں سمبھاوناواں نوں ساکار کردا اے؛ دوجے پاسے اوہ اس تتھاتمک حالت دے جکڑبنداں وچ بجھا ہویا اے، جس وچ اوہ جی رہا اے۔ اس پرکار تتھاتمکتا مانو-استتر دی مولبھوت سسیمتا نوں اگھاڑدی اے۔ سیمتا دی وضاحت کرن لئی تتھاتمکتا اک بنیادی رستہ اے۔ سسیمتا انسان دے نظریہ ولوں وی جنمدی اے، پر ایہہ آنشک سچ اے، کیونکہ نظریہ توں علاوہ ایہہ حقیقت وی سسیمتا دا احساس کراؤندا اے کہ نظارہٹی محدود اے، ایہہ اک نسچت فاصلے تک پجدی اے اتے پھیر جواب دے دیندی اے۔

      موت دے موضوع نوں وجودادیاں ولوں بنیادی اہمیت حاصل ہویا اے۔ وجودیت دے نقاد اس حقیقت ول اشارہ کردیاں ہویاں ایہہ مصدقہ کرن دا یتن کردے ہن کہ وجودادیاں دی دلچسپی انسان دی طاقت وچ نہ ہو کے دربلتا اتے ساہسہینتا وچ رہی اے، اس کرکے وجوداد بیمار دلچسپی دی اپج اے۔ وجودیتی چنتکاں مطابق موت صرف جیون دا انت نہیں، نہ ہی ایہہ کوئی اجیہی حادثہ اے، جہڑی کہانی دے انت وچ گھٹت ہندی اے، سگوں ایہہ کہانی دا انکھڑواں حصہ ہندی اے۔ موت نوں وجودمولک نظریہ توں دیکھنا لازمی اے کہ ایہہ استتر وچ داخلہ شاعرں کردی اے اتے انسان اس نوں شاعرں انگیکار کردا اے۔ ہائیڈگر مطابق بھاویں جسمانی موت دا صحیح وقت انشچت اے اتے ایہہ مستقبل وچ کتے نہ کتے پیا اے پر موت اک سبھ توں وڈی حادثہ نسچت سمبھاونا دے روپ وچ انسانی استتر وچ پہلاں توں موجود ہندی اے۔ انسانی استتر استھر اے، کیونکہ کسے وی ویلے اس نے خاک وچ خاکی ہو جانا اے۔ موت تتھاتمک مانو-حالت دا حصہ اے اتے سدا رہیگی۔ کامو اتے سارتر موت نوں مانو-استتر نال متعلق مہان اتارکک کرنی (surd) مندے ہن اتے اس نوں مانو اتے کائنات دوہاں دی ایبسرڈٹی دا آخری نشان سمجھدے ہن۔ موت نوں امٹّ حقیقت دے طور 'تے قبول کرنا چاہیدا اے اتے اس دے خیال نال نراستا دا مطلب نہیں پیدا ہونا چاہیدا۔ کامو مطابق موت دا خیال نراستا دی بجائ انقلاب دے مطلب پیدا کردا اے۔ سارت مطابق موت کوئی خاص اہمیت والی حادثہ نہیں، سگوں انسانی جیون ورگی آخری ایبسرڈٹی اے۔ اس پرکار موت انسان سسیمتا دا، شاید انسانی ایبسرڈٹی دا مہان پرتیک اے۔

    وجودیتی فلسفہ لازمی طور 'تے نراشاوادی فلسفہ نہیں، پر اس وچ کوئی شکّ نہیں کہ انسانی تعریف دی اووستھا جاں کمبھنگڑا متعلق اوہناں دی پہنچ-ودھی حقیقی رہی اے۔ کرکیگارد توں لے کے رکر تک اسے کمبھنگتا ول خاص دھیان دتا جاندا رہا اے۔ انسانی استتر تے سار وچ، جاں تتھاتمکتا تے سمبھاونا وچ اک کھپا اے۔ انسان دی بنتر ہی اس پرکار دی اے کہ اس دا پتن ضروری اے، کیونکہ اپنے استتر دے نخار لئی جو کجھ اوہ کرنا چاہندا اے، اوہ کر نہیں سکدا، اس لئی اس دے اندر گناہ دا احساس پیدا ہندا اے۔ اسے کارن ہی وجودیتی سوچ وچار وچ گناہ دا کانسپٹ المیہ اے۔ انسان دی ایہہ وسنگتی اس دی اپنی اتِ ڈونگھی ہوند توں اے۔ اوہ اپنا سوے نہیں، سگوں بھیڑ دے ہجوم وچ صرف اک صفر (cipher) اے، جاں صنعتی پربندھ دے وچ کیوک اک دندا (cog) اے۔ اس وسنگتی کارن انسان اپنا استتر، اپنی ولکھن پچھان (identity) گوا بہندا اے۔ تاں وی سسیمتا، وسنگتی تے گناہ-بھاونا دے باو جود اوہ سچے جیون لئی، پرمانک وجود لئی اپنی بھال جاری رکھدا اے۔

     استتر دی پرمانکتا بارے وی وجودادیاں نے اپنیاں دھارناواں پیش کیتیاں ہن۔ اوہناں مطابق استتر دی پرمانکتا اس حدّ تک اے کہ انسان نے اپنے آپے نوں قبضے وچ لے لیا اے اتے اپنے استتر نوں اپنی مرضی مطابق ڈھالیا اے۔ اپرمانک استتر باہری اثراں (اخلاقی اصولاں، سیاسی ستادھاریاں آدی) ولوں دبیا ہندا اے۔ پرمانکتا دا وجودیتی کانسپٹ مادی نالوں ودھیرے روپاتمک اے، کیونکہ اتھے پرمانکتا دا ماپدنڈ استتر دا روپ جاں سائز اے۔ ویکھن والی گل ایہہ اے کہ ایہہ روپاکار اک جیونت اکائی اے، جاں کھنڈیا-پنڈیا اے۔ لگبھگ سارے ہی وجودیتی چنتکاں نے پرمانک وجود بارے چرچہ کردیاں روایتی اخلاقیات دی نندا کیتی اے۔ تاں وی کسے وجودادی مفکر نے ایہہ سکھیا نہیں دتی کہ سبھ کجھ ہی کرن دی آگیا اے۔ سارت مطابق انسان اندرلی ذمہ واری دی بھاونا اس نوں کنٹرول وچ رکھدی اے۔ بھاویں انسانی وجود بھائیچارک بنتر دا غلام نہیں، پر پرمانک استتر دا کوئی وی بمب سماجی پکھ دی مولوں اپیکھیا نہیں کر سکدا۔ وجود دی ہم عصری سماج وچ وقعت اتے اس دیاں سیاسی مطلب-سمبھاوناواں بارے سنکھپت چرچہ ضروری اے۔ وجودیتی مفکر نوں کجھ –کدے بھجوادی آکھ دتا جاندا اے، پر وجودیتی مفکر جدوں ہم عصری سماج دے حوالہ وچ انسان دی وسنگتی دی گل کردے ہن، تاں اوہناں ادھار-زمین ٹھوش اے۔ وسنگت منکھاں دے طبقہ وچ نوجوان، دانشور، کلاکار، دلت آدی سارے ہی شامل ہن۔ وجودیت کسے حدّ تک وسنگت طبقہ دی آواز منیا جا سکدا اے، جس نے ہم عصری نفسیات دی اک اتینت ڈونگھی انتر-دھارا نوں زبان دتی اے۔ ایہہ فلسفہ نہ صرف کرشی سماج دے مشرق-صنعتی ماضی اتے نظارہٹیپات کردا اے، سگوں مستقبل دے پرا-صنعتی سماج دا امکان نوں وی اپنی نظارہٹی دا مرکز-نقطہ بناؤندا اے۔ وجودیت نہ تاں کسے خاص سیاسی وچاردھار نال اپنے آپ نوں پرتبدھّ کردا اے اتے نہ ہی اپنی کوئی سیاسی وچاردھارا پیش کردا اے۔ ہائیڈگر کجھ سماں نازی رہا سی، پر جیسپرز سدا نازیاں دا خلاف کردا رہا۔ سارتر مارکسزم ول جھکیا، پر بردائیو (Berdyaev) تے کامو (Camus) مارکسزم دی اتِ تکھی تنقید کردے رہے۔ وجوداد ہر اس سیاسی لہر دا مخالف تے کٹُ نقاد اے، جہڑی بے لوڑے طور 'تے انسانی آزادی نوں محدود کردی اے اتے انسانی گرو نوں تباہ کردی اے۔

     وجودیت نے اک فلسفی دھارا دے طور 'تے ویہویں صدی دے سوچ وچار نوں وکھ وکھ کھیتراں وچ متأثر کیتا اے۔ نفسیات دے کھیتر وچ کجھ سائنسدان (جیسپرز، لڈونگ بنسویگر (L. BInswanger), میڈرڈ بوس (M. Bass), رولے مے (R. May), آر. ڈی. لیئنگ (R.D. Laing) ایہہ منن لگ پئے ہن کہ پرانے فرائڈیئن ماڈل دی تلنا وچ وجوداد سویتو اتے شخصیت دی نیچر دی ڈونگھائی وچ جا کے سمجھن دی بہتر ودھی اے۔ نتیجے وچ وجودادی نفسیات دا اک نواں سکول ہوند وچ آ گیا اے۔ ڈوین ہیوبنر (D. Huebner) ورگے سکھیا-شاستریاں مطابق وجودیت انسانی قسم دے سکھیا-فلسفہ دے ہور ودھیرے ترقی لئی اک نواں ماڈل اتے نویں تکنیکی ووکیبولری پیش کردا اے۔ ساہت-کھیتر وچ وجوداد دا اثر بہت مکمل اے اتے عالمی-مشہور وجودادی لکھاریاں وچوں سارت، کامو، کافکا (Kafka), دوستوووسکی (Dostoyevsky), ٹی. ایس. ایلیئٹ، سیمئل بیکیٹ (S. Backett) آدی دے نام لئے جا سکدے ہن۔ اجوکے دھرم شاستریاں [ٹلچ (Tillich), بوری، (Buri), رینر (Rahner) آدی مطابق وجودیت وجود اتے بولی-سروت دے دوویں ماڈل پیش کردا اے، جیہناں ولوں استتر دی وضاحت کیتی جا سکدی اے۔  

     سمچے طور 'تے وجودیت وچ وی ہور درشناں وانگ کجھ کُ الجھناں اتے خامیاں ہن، پر اس گل توں انکار نہیں کیتا جا سکدا کہ وجودیت نے انسانی تعریف دے رہسّ نوں سمجھن لئی کئی مولک تے گھوکھویاں انتر-نظارہٹیاں حاصل کیتیاں ہن اتے مانوتا دیاں اجوکیاں تباہ کن طاقتاں توں سرکھیا اتے وستار وچ خاص یوگدان دتا اے۔ وجوداد دی مدد نال ہم عصری عالمی دیاں اتینت جٹل واقعے دی وضاحت اتے ملانکن کیتا جا سکدا اے۔ مانو-فلسفہ دے اتہاس وچ وجوداد دا گورومئی تھاں اے۔

وجودیت دا تریخی نقطہ نظر

وجودیتی سوچ وچار دا شروع بھاویں انیویں صدی وچ ہویا پر وجودیتی فلسفہ دے مشرق چنہ پرانے دور توں ہی لبھنے شروع ہو جاندے ہن۔ جدید وجوداد دے ہوند وچ آؤن توں پہلاں اس دے جم لئی پٹھّ زمین پہلاں ہی تیار ہو چکی سی۔ انیویں صدی وچ ایہہ اگھڑویں روپ وچ پرکاشمان ہندا دکھائی دندا اے۔ وجودیت دا اتہاس انسان جنا ہی پرانا اے۔ وجود انسان دی اتپتی بارے یہودی ویرویاں دا ذکر کیتا جا سکدا اے، جہناں وچ ایہہ دسیا گیا اے کہ پرماتما نے دھرتی تے انسان نوں شاعرں پیدا کیتا اے اتے اس وچ زندگی تے روح بھری۔ ایہناں ویرویاں وچ انسان دی آتم پچھانن دی انبجھ جگیاسا، تناؤ اتے خلاف بولی متعلق اسدی وجودمولک جاگروکتا، اس وچ آزادی حصول کرن دی اچھا، سسیمتا اتے گناہ دا احساس، موت دا ڈر آدی جذبیاں نوں ابھویکتی ملدی اے۔ ایہہ انسان دی اپنے وجود متعلق سوجھی نوں اساطیری بمباں دے زریعہ ولوں پرگٹاؤن دا پرا-فلسفی یتن اے۔ میتھالوجی اتے وجودیتی وضاحت ودھیاں لاگوُ ہون نال معنےآں دا اکّ نواں پسار کھلھن دے نال نال آدم انسان دی روح پچھان وچلی جٹلتا دی نہار وی نویں اتے اگھڑویں روپ وچ پرکاشمان ہوئی اے۔ اٹھارویں اتے انیویں صدی وچ اساطیری کہانیاں نوں تارکک روپ دین دے یتن ہندے رہے۔

اساطیری یگ توں مگروں پرانے فلسفہ دا یگ آؤندا اے۔ ایہہ اوہ یگ سی جدوں انسان میتھالوجی دے سپت جگت دی حالت وچوں باہر نکلیا، جدوں اس دی فکر تکھی ہونی شروع ہوئی۔ اس دور وچ وجودیتی موضوع جو اساطیری کہانیاں وچ پہلاں توں ہی موجود سن، ہور وی زیادہ واضع ہو گئے۔ جیسپرز نے اس دور نوں دھرئی دور دا نام دتا۔ اس دور دے تن سنسکرتک کھیتر نبیاں دے یگ وچ مذہبی وچاردھارا، لاسکی یونانی رہتل اتے پوربی دھرم فلسفہ وچ وجود فلسفہ نال متعلق نقطیاں اپر وچار پیش کیتے ہن۔ گناہ، ذمہ واری، انسانی ہوند دے اصلے دی بھال، ویلے تے اتہاس دے سچ دی پچھان آدی موضوعاں نوں نبیاں دیاں سکھیاواں وچ اہم تھاں حاصل رہا اے اتے ایہہ سارے موضوع وجودیتی چنتکاں دی دلچسپی دا مرکز نقطہ بنے رہے ہن۔

یونانی فلسفہ وچ سقراط توں پہلاں دے دارشنکاں وچ ہائیڈگر نوں ہوند تے پچھان جاں ہوند دے سوچ وچار وچالے تعلقاں بارے انتر نظارہٹی شامل اے۔ سقراط دے وچار مطابق نیچر دی تھاں تے انسان فلسفی سرویکھن دا موضوع بن گیا۔ آتم پڑچول فلسفہ دی ودھی بن گئی اتے آتم علم فلسفہ دی منزل سمجھی جان لگی پوربی دھرم فلسفہ دے کھیتر وچ وجوداد دے کجھ موضوع پوربی فلسفہ، خاص طور 'تے بدھ فلسفہ وچ نظارہٹیگوچر ہندے ہن۔ ایہناں وچوں ہوند، نرہوند، توکھلا آدی موضوعاں دا خاص طور 'تے ذکر کیتا گیا اے۔

بھاویں کہ وجوداد انیویں اتے ویہویں صدی دے وچ اپجی وچاردھارا اے، مگر اس دے مول بیج پرانے دور وچ ہی ملدے ہن اتے اس دا اتہاس انسان دے جم جنا ہی پرانا اے۔ جیسپرز نے اپنے دھرئی دور دے تیجے حصے وچ مول روپ وچ وجوداد دے موضوعاں نوں چھوہیا اے۔

وجودیت، گرچرن سنگھ عرشی، وجودیت دا تریخی نقطہ نظر، پنہ-12-13

وجودیتی دیاں مول دھاراواں اس پرکار ہن

1.     انسان دی سرو اچّ اہمیت۔

2.     سنویگشیل جیون نوں پرمکھ واہک وجوں پروان کرنا۔

3.     روایتی فلسفہ شاستر دی خیال توں برخلاف، جس وچ عقلیت پسند انٹیکجوئل عنصر نوں انسان منیا جاندا اے۔

4.     وجودیتی سنویگشیل پرتیبدھتا نال جیون وچ یعقین کردے ہن۔

5.     انسان سوے دی آزادی دی اہمیت۔ وجودیتی انسان گت آزادی نوں پرمکھ مندے ہن۔ ایہہ آزادی سیاسی اتے سوے اچھاواں دی آزادی اے۔ (اس وچ انسان گت آزادی اتے ترک ہمیشہ بحث دا مدعا رہی اے۔)

وجودیت اتے ایبرسرڈٹی اصول تے اتہاس، ڈاکٹر. کلدیپ سنگھ ڈھلوں، پنہ- 16

وجودیتی وچاردھاری پٹھّ زمین

وجود اتے وجود دے سنکٹ دی چرچہ وکولترے روپ وچ انیویں صدی وچ شروع ہو چکی سی۔ ایہہ کرکیگارد اتے نیطشے دیاں لکھتاں دا بنیاد بنی، مگر اس واد نوں عالمی پدھر تے مانتا دواؤن والے فرینچ لکھاری ہی سن۔ دوسرے عالمی لڑائی توں بعد جد دنیا تباہی دی حالت وچ سی تاں ایہناں لکھاریاں نے اپنے پہلے ہو چکے فلسفہ شاستریاں دیاں لکھتاں نوں وچار ماتحت لیاندا اتے اوہناں دے دتے فلسفے نوں نویاں سمتاں دتیاں۔ پہلاں پہل ایہہ واد تخلیقی لکھتاں وچ ویکھن نوں ملیا جس وچ ناٹک، ناول اتے نکی کہانی دے ساہت روپ آؤندے ہن۔ اس مگروں وجودیت نوں اکّ سوے مرتکز فلسفہ وانگ پچھان ملی۔ کرکے گارد دے مطابق وجودادی انسان ہی اپنے پرمانک وجود ولوں اپنے تریخی وکاسکرم دا انتر فلسفہ کردے ہوئے اپنے اگیات رستہ نوں مقرر کر سکدا اے۔ انسان جس پرکار بولدا اے، سوچدا اے، کرم کردا اے اتے اپنی خاص دلچسپی مطابق جگت نال اکّ تعلق قائم کردا اے، ایہہ اس دے وجود دے وکھ وکھ پہلو ہن۔ اپنے سوچ وچار اتے ورن دے لئی انسان مکمل روپ وچ آزاد اے اتے ایہی آزادی اس دی پیڑ دا مول کارن اے۔ ہیگل تک جیون دا فلسفہ اصولی سی۔ اس وچ تجربہ لئی کوئی جگہ نہیں سی۔ کرکیگارد، نیطشے اتے دوستووسکی آدی دی ایہہ خاصیت سی کہ اوہناں نے جیون دے سچ نوں وہارکتا دا موضوع بنایا۔ اوہناں نے باہروں تھوپے گئے کسے اصول دا خالص سروپ نہیں سویکاریا، اوہناں نے انسان نوں آزاد دسیا اتے کیہا کہ انسانی جیون نوں تجربہ علم اتے خود لئی بنائے اصولاں دے بنیاد اتے چیلنج نہیں دتی جا سکدی۔ مکھ طور 'تے وجودیتی چنتکاں وچ سورین کرکیگارد، کارل جیسپرز، سارتر، آلبیئر کامو، مارٹن ہائیڈگر، حرمن لوتزے، غیر گیبریل مارشل آدی مفکر شامل ہن۔

وجودیت اتے ایبرسرڈٹی اصول تے اتہاس، ڈاکٹر. کلدیپ سنگھ ڈھلوں، پنہ- 16-17

وجود ہمیسا رفتار شیل

انسان دی ہوند سیمابدھّ اے ۔ موت نال ساریاں سمبھاوناواں سماپت ہو جاندیاں ہن ۔ انسان نوں جؤندے جی کئیاں سمبھاوناواں وچوں آزادی نال چون کرنی چاہیدی اے ۔ کسے ولوں ٹھوسی چون تے عمل کرن نال وجود اپرمانک ہو جاندا اے ۔ آزاد چون مگروں عمل کرنا پیندا اے ۔ عمل توں بعد کامیابی / ناکامیابی دی ذمہ واری اسنوں قبولنی ہی پیندی اے ۔ پر اس نوں چنے ہوئے مولک پروجیکٹ نوں بدلن دا حق اے ۔ مولک پروجیکٹ وچ تبدیلی توں بعد وی اسفل ہون ' تے اس پاس کوئی بہانہ نہیں رہِ جاندا ۔ انجھ وجود پرمانک / اپرمانک ہون دی حالات وچوں وچردا اے ۔ وجود کدے مکمل نہیں ہندا ۔ اوہ ہمیشاں رفتار وچ رہندا اے ۔

وجودیت دے رضا مندی والے پہلو

1.     اس وچ انسان دے اپنی ہوند نوں پچھانن اتے لبھن دی پربل تانگھ پیش ہندی اے۔

2.     ہوند اتے عنصر وچوں ہوند دی پرمکھتا اے۔

3.     انسان اپنے جیون وچ اپنے فیصلہ لین اتے موجود کئیاں چوناں وچوں آپ چوناں کرن لئی آزاد اے۔

4.     انسان دے فیصلیاں اتے چوناں دا سلسلہ ہی جیون اے۔

5.     اجیہا فیصلے لینا ناممکن ہی اے جہناں دے نتیجے اکّ پاسڑ ہون۔

6.     زندگی عام طور 'تے مطلب ہین اتے بے تکی اے۔

وجود اختلاف دیاں خاصیتاں

1.     انسان کول پہلاں توں دتا گیا کوئی سار نہیں، اوہ تاں وجود دیاں سمبھاوناواں وچ اپنے آپ نوں آروپت کردا اے۔ ایہہ انسانی وجود دی پہلی خاصیت اے۔

2.     انسانی ہوند دا ادتیپن وجود دی دوجی بنیادی خاصیت اے۔ میں، میرا آدی اجیہے شبد ہن جہڑے کدے کدے ایہہ چیتنتا ظاہر کرن لئی ورتے جاندے ہن کہ میرا وجود باقیاں نالوں ولکھن تے ادتی اے۔ انسانی وجود دا ادتی پن محسوس کیتے گئے میریمن وچ نہت اے۔

3.     انسانی وجود دی تیجی خاصیت اس دی سوے سبندھتا اے۔

وجودیت، گرچرن سنگھ عرشی، پنہ-45

وجودیت دے سانجھے لچھن

بھاویں کہ وجودیت دے چنتکاں دیاں رچناواں وچ وکھریویں ملدے ہن، مگر کجھ سانجھے پہلو وی ہن-

ہوند اتے وجود

ہوند اکّ عالمی ویاپی امورت، اکال اتے اسیم کانسپٹ اے، جدونکھ وجود، وئکتک، مورت اتے محدود اے۔

ہوند ہر تھاں اتے سوید اے جدوں کہ وجود صرف اتھے اتے ہن اے۔

ہوند وستوگت اے جدونکھ وجود آتمگت اے۔

وجود دا بودھ: وسنگتی اتے چنتا(Absurdity And Anxiety)

وجودادی فلسفی، وجود دا بودھ وسنگتی، چنتا اتے بھے ولوں کردے ہن۔ شاستر دے ناولاں وچ مکھ پاتر وستاں اتے حالات دے بودھ ویلے وترشنا وسنگتیاں بارے چنتاتر ہن۔ اتھوں تک کہ آلبیئر کامو کہندا اے کہ جیون موت لئی اکّ سکھلائی توں ودھ ہور کجھ نہیں۔

ہوند اتے نرہوند (Being And Nothingness)

ہوند اتے نرہوند، جدید وجودیتی فلسفہ نال متعلق سبھ توں پرمکھ پرشن رہے ہن۔ ہیڈگر لکھدا اے کہ ہوند اتے نرہوند ترک ولوں واضع نہیں ہندے، سگوں ترکہین انوبھوتی ولوں ڈریکٹ ہندے ہن۔ اوہ لکھدا اے کہ اداسی اتے چنتا ایہناں دوواں نوں اجاگر کرن والیاں انبھوتیاں ہن۔  ہیڈگر دا وچار اے کہ ساڈی ہوند نرہوند وچکار لٹکدی رہندی اے۔ سارتر اس حوالہ وچ تھوڑی تغیر رکھدا اے۔ اوہ ہوند وچ نرہوند دے سؤال وچ ودھیرے دلچسپی رکھدا اے۔

مغربی تجزیہ اصول اتے حوالہ، برہمجگدیش سنگھ، پنہ-101-102

وجود دی پرمانکتا

وجود دی پرمانکتا بارے وی اتے وجودیتیاں نے اپنیاں دھارناواں پیش کیتیاں ہن۔ اوہناں مطابق وجود دی پرمانکتا اس حدّ تک اے کہ انسان نے اپنے آپ نوں قبضے وچ لے لیا اے اتے اپنے وجود نوں اپنی مرضی مطابق ڈھالیا اے۔ پرمانک وجود باہری اثراں (اخلاقی اصولاں، سیاست ستادھاریاں آدی) ولوں دبیا ہندا اے۔ پرمنکتا دا وجودادی کانسپٹ مادہ نالوں ودھیرے روپاتمک اے، کیونکہ اتھے پرمانکتا دا ماپدنڈ وجود دا روپ جاں سائز اے۔ ویکھن والی گل ایہہ اے کہ ایہہ روپاکار اکّ جیونت اکائی اے جاں کھنڈیا-پنڈیاں روپ اے۔ لگبھگ سارے ہی وجودیتی چنتکاں نے پرمانک وجودیت بارے چرچہ کردیاں روایتی اخلاقیات دی نندا کیتی اے۔ تاں وی کسے وی مکھ وجودیتی مفکر نے ایہہ سکھیا نہیں دتی کہ سبھ کجھ ہی کرن دی آگیا اے۔ سارتر مطابق انسان اندرلی ذمہ واری دی بھاونا اس نوں کنٹرول وچ رکھدی اے۔ بھاویں انسان وجود بھائیچارک بنتر دا غلام نہیں، پر پرمانک وجود دا کوئی وی بمب سماجی پکھ دی مولوں اپیکھیا نہیں کر سکدا۔

تجزیہ نظارہٹیاں، گرچرن سنگھ عرشی، وجودیت دی پرمانکتا، پنہ-112

وجود احساس دا فلسفہ نہیں

وجودیت احساس دا فلسفہ نہیں پر اس دے منن والے ایہہ ضرور مندے ہن کہ انسانی اس دے سمچے تانے پیٹے وچ احساس دا خاص تھاں اے۔ احساس دے وجودیتی تجزیہ دا تعلق جسے اندرلے آتم پکھ نال اے، اتھے جسمانی پکھ نال وی اے۔ اجیہے احساس جہڑے اکّ پاسے تاں جسمانی واقعے ہن اتے دوجے پاسے وجودشیل انسان دے انتریو تجربہ ہن۔ شاید دنیا نوں پرتکھن دا نقطہ بناؤن لئی اتِ سدھا جھروکھا ہن۔ انسان دے اتِ کومل اہساسا دیاں جڑھاں اس دیاں ہورناں ساہت سنسارک ہوند وچ ہن۔ احساس صرف انسان دے من وچ ہی نہیں ہندے، ایہہ انسانی من توں باہرلے پاسار جگت نال وی پرسپر متعلق ہندے ہن۔ احساس جاگدے ہن اتے مٹ جاندے ہن۔ انسان اپنی مرضی نال نہ احساس جگا سکدا اے تے نہ ہی مٹا سکدا اے۔ اوہ صرف اکّ حدّ تک ہی اپنی چت ورتی نوں اپنے قابو وچ رکھ سکدا اے۔ احساساں ولوں وی انسان حالات وچ شامل ہندا اے تے اوہناں نوں بھوگدا اے۔

وجودیت، گرچرن سنگھ عرشی

وجودیت اثر دی ویاپکتا

ساہت وچ وجود دا اثر

ساہت کھیتر وچ وجودیتی سوچ وچار دا اثر اپنے آپ وچ اکّ وکھری کھوج مضمون دا موضوع اے۔ خاص طور 'تے ناولاں اتے ناٹکاں وچ وجودیتی فلسفہ نوں سبھ توں ودھیرے پرمکھتا ملی۔ ایہہ عنصر وی خاص دھیان رکھن دی منگ کردا اے کہ وجودادی سکول دے موہری مفکر دارشنکاں نالوں تخلیقی لکھاریاں دے طور 'تے زیادہ قائم ہوئے، جویں کہ البیئر کامو، سارتر، مارشل آدی لکھاریاں دی مثال دتی جا سکدی اے۔ ایہناں لکھاریاں نے اپنیاں ساہت کرتاں راہیں وجودیتی سوچ وچار نوں اجیہے ہزاراں ہی لوکاں تک پہنچایا اے جہناں نے کدے وی کوئی فلسفی مضموناں ورگی کرت نہیں پڑھی۔

پنجابی ساہت وچ خاص کرکے شاعری تے وجودیت دا اثر ڈریکٹ نظارہٹیمان اے۔ مارکسزم متعلق موہ بھنگ ہون مگروں پنجابی شاعراں نے اپنے نظریہ توں اپنے مطلب ابھویکت کیتے۔ پنجابی دی مشہور شاعرہ گیانپیٹھ انعام وجیتا امرتا پریتم دی کتاب کاغذ تے کینوس وچ اکّ شاعری چوں وجودیتی تشریح، اصول اتے خاصیت بارے جانکاری حاصل ہندی اے۔

عجائب کمل،سکھپالویر سنگھ حسرت، کلدیپ، سوچ، ستی کمار دیوَ، سکھبیر، مندر اتے منجیت ٹوانا نے پنجابی وچ اپنی شاعری وجوداد دے اثر ہیٹھ لکھی۔ ستی کمار اپنا وجوداد جانن واسطے اپنے آپ نوں لبھن دے آہر وچ پرتیت ہندا اے۔ اس نوں تاں اپنے ساہ وی بیگانے جاپدے ہن-

اندر وار دوڑدا ہاں اندروار اپنے

باہاں چ اپنیاں لبھدا ہاں باہاں

پیراں چ اپنے لبھدا ہاں پیر

نہ کتے ہن باہاں

نہ کتے ہن پیر

پھیپھڑیاں چ پھسیا اے ایہہ ساہ وی غیر

(گھوڑیاں دی اڈیک، پنہ-8)

مندر وی اپنے شعری بمباں راہیں اپنے آپ دی پہچان کرنا چاہندا اے۔ اوہ اپنا چہرہ سڑکاں بازاراں وچ پہچاننا چاہندا اے-

سڑکاں گھراں بازاراں دے وچ

میں اپنا چہرہ لبھدا ہاں

چہرہ گندھلیا پانی

چہرہ چن اکّ ڈبا

ڈاکٹر. منجیت سنگھ، وینہوی صدی پنجابی شاعری: وچار اتے تجزیہ،پنہ- 203

اس توں علاوہ نفسیات تے منوروگ طب دے کھیتر وچ وجودیتی سوچ وچار دا اثر ڈریکٹ روپ وچ نظارہٹیگوچر ہندا اے۔ دور جیسپرز نے اپنا جیون اکّ منوروگ طبی دی طور 'تے شروع کیتا سی تے اس دی پہلی کرت سمانای منوروگیاں طب نال متعلق سی۔ کجھ منوروگ طبی ایہہ منن لگ پئے ہن کہ پرانے پھرائڈیئن ماڈل دی تلنا وچ وجودیت سوے اتے شخصیت دی نیچر نوں ڈنگھائی وچ جا کے سمجھن دی بہتر ودھی اے۔ سکھیا دے کھیتر وچ وی وجوداد دا اثر ویکھن نوں ملدا اے۔ اس حوالہ وچ امریکن ماہر تعلیم ڈیون ہیوبنر دا الیکھ کیتا جا سکدا اے۔ اوہ اپنے اکّ مضمون پاٹھکرم اتے انسان دی سامئکتا دا تعلق وچ طالب علم نوں اکّ اجیہا ہوندشیل پرانی مندا اے، جس وچ پارگامتا دی طاقت اے جس وچ اوہ جو بننا چاہندا اے بن سکدا اے۔ ہیوبنر مطابق انسان دی اس پارگمتا نوں دھیان وچ رکھ کے ہی سلیبس بناؤنا چاہیدا اے۔ ہیوبنر دیاں ایہہ ٹپنیاں اوہناں سمبھاوناواں ول اشارہ کردیاں ہن جہڑیاں سکھیا شاستر اتے وجودیتی تجزیہ لاگوُ کرن وچ نہت ہن۔

وجودیتی فلسفہ نے سائنس تے قلعواں دے کھیتر وچ الیکھیوگ اثر پائے۔ نفسیات، سکھیا شاستر، ساہت، درشنی قلعواں، پالیسی شاستر اتے دھرم شاستر دے کھیتراں وچ ہور ڈونگھے تجزیہ ولوں وجودیت دا اثر ڈریکٹ نظر آؤندا اے۔

وجودیت دیاں کمیاں

وجوداد جو کہ مول روپ وچ انسان تے مشتمل واد اے، دا تعلق انسان دی آزادی نال اے مگر پھر وی اس وچ نقاداں ولوں کجھ کمیاں کڈھیاں گئیاں ہن، جو اس پرکار ہن-

1.     وجودیت اتارکک اے۔ اس الزام وچ کسے حدّ تک سچائی اے۔ کرکیگارد نے اپنیاں لکھتاں وچ اتینت زوردار شبداں وچ ترک نوں ردّ کیتا اے تاں ویتاں وی وجودیت نہ تاں تارکک اے اتے نہ ہی ترک مخالف اے۔

2.     وجودیت تے لوڑ توں زیادہ مانووادی ہون اتے وی اعتراز کیتا گیا اے۔ اعتراز ایہہ اے کہ جے انسان نوں ہی ہر چیز دا جائزہ لین لئی ماپدنڈ بنایا گیا اے اتے سٹے وجوں ہر چیز نوں انسانی روپ ووکیبولری وچ متأثر کرن دی کوشش کیتی گئی اے۔ اداہرن دے طور 'تے وجودیت وچ نیچر جاں قدرتی سائنس بارے کوئی فلسفی نقطہ نہیں۔

3.     وجودیت نوں اتینت نراشاوادی اتے روگگرست فلسفہ وی کیہا گیا اے، کیونکہ وجودیتی مفکر جیون دے صرف ہنیرے پکھ نوں اپنی نظارہٹی دا مرکزی نقطہ بناؤندے ہن۔ اوہ ہم عصری دنیا دے بھوکھمئی اقرار ولوں اکھاں میٹ لیندے ہن۔ ایہناں الزاماں وچ کجھ نہ کجھ سچائی ضرور اے۔

4.     وجودیت اتے اکّ آروپت کیتا گیا الزام نرنیتکواد دا اے۔ وجودیت نرنیتکوادی اس لئی اے کیونکہ ایہہ انسان لئی اخلاقی کھل دی منگ کردا اے، پر جے وجودیت مطابق انسان اخلاقی آزادی دا دعوہ کردا اے تاں اس نوں تاں ہی قبول کیتا جا سکدا اے جے اس دے نال ذمہ واری دی اچیری بھاونا نال جڑی ہووے۔

وجودیت، گرچرن سنگھ عرشی، پنہ-157-159

انت

وجودیت نے انسانی وجود دے رہسّ نوں سمجھن لئی کوئی مولک تے گھوکھویاں انتر نظارہٹیاں حاصل کیتیاں اتے اجوکیاں تباہ کن طاقتاں نوں مانوتا دی سرکھیت اتے پھلار وچ خاص یوگدان دتا اے۔ وجودیت دی مدد نال ہم عصری عالمی دیاں اتینت جٹل سمسیاواں دی وضاحت اتے ملانکن کیتا جا سکدا اے۔ مانو فلسفہ دے اتہاس وچ وجودیت دا گورومئی تھاں اے۔ وجودیتی چنتکاں نے کیونکہ وجوداد انسان دے ویکتیتو نال متعلق واد ہون کرکے اس راہیں انسان دیاں بہو پرتاں پھرولن دا پریاس کیتا جاندا اے۔ انسان دے وجود دا بودھ ہندا اے۔ اس بودھ واسطے گناہ، وسنگتی، ڈر، چنتا اتے نراستا نوں بنیاد بنایا جاندا اے۔ وجودیت دا اثر ساہت، کلا اتے فلسفہ دے کھیتر وچ ہی پیا۔ دنیا مشہور ساہتکار کلاکار اتے فلسفی اس واد توں اثر ہوئے۔ شاعری وی اسے اثر ہیٹھ لکھیاں گئیاں۔