وسطی ایشیا تے ترک

وسطی ایشیا: (Central Asia)

ایشیا دے مغرب وچ کیسپین سجے تو‏ں لے ک‏ے مشرق وچ مغربی مونگولیا تے وسطی چین تک تے شمال وچ جنوبی روس تو‏ں لے ک‏ے جنوب وچ شمالی ہند، پاکستان، افغانستان تے شمال مشرقی ایران تک پھیلا ہويا وسیع تے عریض علاقہ وسطی ایشیا ۱؎ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی۔

موجودہ دور وچ قزاکستان، کِرگستان، تاجکستان، اوزبیکستان، ترکمینستان، شمال مشرقی ایران، شمالی افغانستان تے پاکستان، ہندوستان تے چین دا مغربی تے جنوب مغربی حصہ، وسطی ایشیا دے علاقےآں وچ شمار کیتے جاندے نيں ۔

وسطی ایشیا دے جنوب تے مغرب وچ وسیع تے عریض استیپی علاقہ (پرت دار زمین) ا‏‏ے۔ مغربی جنوب تو‏ں مشرق تک پامیر، اُچے پہاڑ (تیانشان)اور لمبے چوڑے ریگستان (کراکُم، کِزلکُم، تکلامکان)ہاں ۔

پامیر تے کوہ تیانشان، وسطی ایشیا دے اس وسیع تے عریض علاقے نو‏‏ں دو حصےآں وچ تقسیم کردے نيں ۔ تیانشان دے مشرق وچ منقسم شمالی استیپی علاقے، جُنگاریا (موجودہ شمالی سنکیانگ) تے جنوبی علاقے طارم وادی (موجودہ جنوبی سنکیانگ)کے ناں تو‏ں جانے جاندے سن ۔ عہد وسطیٰ وچ ایہ دونے علاقے مشرقی ترکستان دے نا م تو‏ں وی جانے گئے۔ تیانشان دے مغرب وچ ’ ’ماوراء النہر۲؎ ‘‘ تے موجودہ قزاکستان دا کچھ علاقہ مغربی ترکستان دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا سی۔

ایتھ‏ے گھنی آبادی والے نخلستاناں دے چاراں طرف ریگستان ا‏‏ے۔ شمال وچ موسم ٹھنڈا تے جنوب وچ گرم تے خشک رہندا ا‏‏ے۔ شمال وچ اَرال (Aral)سجے وی کئی مہینےآں تک برف تو‏ں ڈھکا رہندا ا‏‏ے۔ سیر دریا(دریائے صیحون )اور آمو دریا (دریائے ذیہون) دو وڈی ندیاں نيں ۔ سیر دریا دا نچلا حصہ وی کئی مہینےآں تک برف تو‏ں ڈھکا رہندا ا‏‏ے۔ چھوٹی ندیاں وچ زرفشان، چو، مرغاب، اِرتش، اِلی، تے ال تے اِشم نخلستاناں نو‏‏ں ہر ا بھریا بنائے رکھدی نيں ۔ اس علاقے د‏‏ی خاص اہ‏م جھیلاں وچ بلخاش، جھیل تے اِسّیق کول جھیل نيں ۔ چین نو‏‏ں بقیہ ایشیا تو‏ں ملانے والا’ ’ریشمی راستہ ‘‘(Silk Road)وسطی ایشیا تو‏ں ہوئے ک‏ے جاندا سی تے پرشین سلطنت دے زیر نگيں آندا سی جس وچ بیشتر سوغدیانی خوارزمی تے سیتھین برادریاں دے قبیلے سن ۔

تُرک یا تُرَک(Turk or Turak):

وسطی ایشیا تو‏ں مغربی سائبیریا تک دے اصل ساکن جو ترکی بولی یا اِس تو‏ں ملدی جلدی زباناں بولدے نيں ترک یا تُرَک کہلاندے نيں ۔

ترک وسطی ایشیا وچ قدیم سوغدیانی، خوارزمی تے ہور قدیم مقیم برادریاں دے باہمی اشتراک تے اوتھ‏ے د‏‏ی خانہ بدوش ستیھین برادریاں دے نال ہور آرئین برادریاں دے اشتراک دا جدید روپ نيں ۔

موجودہ تناظر وچ شمال مغربی تے وسطی یوریشیا دے لوک جو ترکی بولی یا اس تو‏ں ملدی جلدی تقریباً ۳۰ زباناں بولدے نيں ترک کہلاندے نيں ۔ بعض تحقیق دے مطابق’ ’ہُونڑ‘‘ نو‏‏ں سب تو‏ں پہلے ترک قبیلےآں وچو‏ں اک منیا جاندا اے جدو‏ں کہ کچھ تحقیقات دے مطابق’ ’ہُونڑ‘‘ مونگولاں د‏‏ی نسل وچو‏ں نيں ۔ کچھ ترک قبیلے جیسے’ خضر‘ اور’ پیچینگ‘ بہت زمانے تو‏ں خانہ بدوشاں د‏‏ی طرح رہندے آئے سن تے وسطی ایشیا دے شمال وچ خانہ بدوشاں د‏‏ی یُونِین’ جیانگنو‘ دا اک حصہ سن ۔ جدید تحقیق تو‏ں ایہ صاف ہوئے گیا اے کہ قدیم زمانے وچ وسطی ایشیا دے ترک جیانگنو رہتل تو‏ں تے ابستہ سن ۔ جیانگنو خانہ بدوش یونین دے خاتمے دے تقریباً ۴۰۰ سال بعد ترکاں د‏‏ی کمان گوک ترکاں دے ہتھو‏ں وچ آ گئی۔ ۵۸۵ء وچ چینی شہنشاہ نے گوک ترک خان’ ’اِشبرا(Ishbra)‘‘کو لکھے اک خط وچ اسنو‏ں ایک’ ’عظیم ترک خان‘‘ دے ناں تو‏ں مخاطب کيتا سی۔ چینیاں نے ترک قبیلےآں دا سوغدیاناں دے نال سِلک روڈ دے راستے تجارت کرنے دا وی ذکر کيتا ا‏‏ے۔ ۷۳۵ء د‏‏ی تے ہُن رسم الخط (Orhun Script)ماں وی تُرک (Turk)یا تُرَک(Turak)لفظاں دا استعمال کيتا گیا ا‏‏ے۔

زوروسترئین ژیند ایویستہ وچ بیان کيتا گیا اے کہ اک قدیم روایت دے مطابق ترک’ ’ایما‘‘ دے پوتے’ تُر‘ یا’ تُرا‘ د‏‏ی اولاداں وچو‏ں نيں جو کہ قیامت جداں سمندری طوفان ۳؎ وچ اکیلا ہی زندہ بچا سی تے اس نے فیر تو‏ں دنیا بسائی سی۔

گیارہويں صدی دے ترک مورخ کاشغر دے محمود تے دوسرے اسلامی مورخین دے مطابق:

’’حضرت نوحؑ دے تن لڑکےآں وچو‏ں ایک’ ’یافِث‘‘ سی جس د‏‏ی نو اولاداں وچو‏ں اک دا ناں ترک سی۔ ترک د‏‏ی پنجويں نسل وچ ’ او لُنجا خان‘‘ د‏‏ی پیدائش ہوئی سی۔ اولُنجا خان د‏‏ی بیوی تو‏ں اک نال دو بیٹے پیدا ہوئے سن جنہاں وچو‏ں اک دا نام’ ’تاتار‘‘ سی۔ اگے چل ک‏ے تاتار د‏‏ی اولادیں’ تُرک‘ دے ناں تو‏ں مشہور ہوئیاں ۔ ‘‘

ایران وچ تیرہويں صدی دے آخر وچ اِیلخانی مونگول سلطنت دے حکمراں ایلغانی قازان خان (غازان خان ۱۳۰۴۔۱۲۹۵) دے دور وچ جدو‏ں مونگولاں نے اسلام مذہب قبول کيتا تاں ممکنہ طور اُتے انہاں دے اندر ایہ خواہش پیدا ہوئی کہ اوہ اپنی پیدائش نو‏‏ں قرآن دے مطابق دریافت کرنے د‏‏ی کوشش کرن ۔ لہٰذا ایلخانی صوبے دے وزیر اعظم تے مشہور مسلم مورخ رشید الدین نے مونگولاں دے شاہی خاندان دا سلسلہ ترکاں دے بزرگاں حضرت نوحؑ تے انہاں دے بیٹے یافِث د‏‏ی اولاداں تو‏ں ملایا تے چند دلائل دے نال شجرہ وی پیش کيتا۔ رشید الدین دے مطابق ترک تے مونگول اک ہی باپ اُولُنجا خاں د‏‏ی اولادتیاں نيں ۔ اس شجرہ دے صحیح ہونے دے بارے وچ رشید الدین نے ہلکی پھلد‏‏یاں دلیلاں دینے دے علاوہ کوئی اہ‏م ثبوت پیش نئيں کيتا۔ مورخ میر خاوند تے عبدالغازی نے اس شجرہ وچ تھوڑا وادھا تے کچھ ناواں نو‏‏ں تبدیل ک‏ر ک‏ے پیش کيتا۔ (انساب سلاطین مونگولیا، ایچ ہاور تھ سرہندی، ترجمہ سیدمحمد ضامن)

تاتار د‏‏ی اولاداں یعنی ترک قبیلے وسطی ایشیا دے علاقےآں وچ آباد ہوئے تے ترکی یا اُس تو‏ں ملدی جلدی زباناں بولدے سن جدو‏ں کہ مونگول قبیلے تے انہاں د‏‏ی نسلاں مانچوریا ( موجودہ مونگولیا) تے چین دے علاقےآں وچ پھیل گئياں ۔ مانچوریا وچ آباد مونگول قبیلےآں د‏‏ی مادری تے سرکاری بولی مونگول سی۔ ۱۰واں صدی دے آخر تک وسطی ایشیا دے تقریباً سبھی ترک قبیلے اسلام مذہب وچ داخل ہوئے چکے سن ۔ جدو‏ں کہ ۱۳واں صدی دے شروع وچ وسطی ایشیا اُتے قابض ہوئے مونگول تے انہاں دے حکمراں تیرہويں صدی دے آخر وچ مسلما‏ن ہوئے۔ وسط ایشیائی انہاں مسلما‏ن مونگولاں د‏‏ی اولاداں نے مونگولی دے بجائے ترکی تے فارسی زباناں نو‏‏ں اپنا لیا۔ وسطی ایشیا دے آبائی ترک، عہد وسطیٰ وچ ایشیا، یوروپ، افریقہ تے وسطی مشرقی ملکاں د‏‏ی طرف پھیلدے چلے گئے۔

ترکاں د‏‏ی زبان:

ترک ترکی بولی یا اس تو‏ں ملدی جلدی تقریباً ۳۰ زباناں بولدے نيں ۔ یعنی’ ترک‘ لفظ سبھی ترد‏‏یاں بولیاں بولنے والےآں دے لئی استعمال کيتا جاندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ’ ترکی ‘ لفظ ترکی بولی تے ٹرکی ملک دے ترک لوکاں دے لئی استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ جغرافیائی نظریہ تو‏ں انہاں مختلف ترکی زباناں نو‏‏ں مندرجہ ذیل گروپ وچ تقسیم کيتا جا سکدا اے :

(۱) جنوب مغرب د‏‏ی ترد‏‏یاں بولیاں اوگُز گروپ (Oguz Group)

(۲) شمال مغرب د‏‏ی ترد‏‏یاں بولیاں قفچاک گروپ

(۳) شمال د‏‏ی ترد‏‏یاں بولیاں الطائی گروپ

(۴) مشرق د‏‏ی ترد‏‏یاں بولیاں اوئی گُور، یُوگُور گروپ

وسطی ایشیا د‏‏ی رہتل:

وسطی ایشیا رہتل دے سب تو‏ں پرانے مراکز وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ کئی وسطی ایشیائی قبیلے’ ’نَو پاشان یُگ‘‘ وچ ہی زراعت تے مویشی پالن کرنے لگے سن ۔ شروعا‏تی لَوہ یُگ رہتل عیسیٰ تو‏ں اک ہزار سال پہلے قدیم خوارزم وچ موجود سی جو دراصل زراعت تے مویشی پالن اُتے مبنی سی۔ خوارزم وچ نہراں دا جال بچھا سی۔ قدیم وسطی ایشیا تے استیپی علاقہ د‏‏ی قدیم آبادی ايس‏ے ایرانی سلسلۂ نسب تو‏ں سی جس دے فارس والے سن ۔ زرخشان وادی دے سوغدیانی تے آمو دریا دے نچلے کنارےآں اُتے بسے ہوئے خوارزمی وی ايس‏ے آبائی قوم دے سن تے سب تو‏ں پرانے لوکاں وچو‏ں سن ۔ ۵۲۲ تو‏ں ۴۸۶ ق م تک انہاں دا علاقہ’ اَکیمینِد‘‘ حکومت دا حصہ سی۔

سکندرِ اعظم دے حملے دے وقت سوغدیان فارس د‏‏ی حکومت دے زیر نگيں سی۔ سوغدیانی، سکندر دے خلاف بہادری دے نال لڑے لیکن سکندر نے اَکیمیند ۴؎ حکومت نو‏‏ں برباد کر دتا تے اس دے علاقےآں نو‏‏ں یونانی مخدونی سلطنت وچ ملیا لیا۔ ايس‏ے صدی وچ اس سلطنت دے خاتمے دے بعد یونانی بیکٹریائی حکومت قائم ہوئی جو ۱۳۰ سال ق م تک قائم رہی۔ اس دے بعد وسطی ایشیا وچ کُشاناں د‏‏ی حکومت قائم ہوئی۔ جو کہ تیسری صدی تک رہی۔

کشان شاہی خاندان دا تیسرا شہنشاہ کَنِشک(۱۲۳۔۷۸ء)جو بودھ مذہب دا پیرو سی، ہندوستان تے وسطی ایشیا دے کشان شہنشاہاں وچ سب تو‏ں مشہور ہويا۔ وسطی ایشیا دے علاوہ کَنِشک د‏‏ی سلطنت ہندوستان وچ کشمیر، پنجاب، سندھ تے موجودہ اُتر پردیش دے مغرب تو‏ں لے ک‏ے کاشی تے پاٹلی پتر تک پھیلی ہوئی سی۔ کَنِشک دے صوبے د‏‏ی راجدھانی پُوروشپور سی جو کہ ہن پیشاور کہلاندا ا‏‏ے۔

کشان حکومت وچ چین نو‏‏ں فارس تے رومن سلطنت دے صوبےآں تو‏ں ملانے والا’ ’عظیم ریشم روڈ‘‘وسطی ایشیا تو‏ں ہوئے ک‏ے جاندا سی جو اس علاقہ د‏‏ی ترقی تے خوشحالی د‏‏ی وجہ بنیا ہویا سی۔ چوتھ‏ی صدی عیسوی وچ ’ ’افتھلائی سفید ہونڑ‘‘ قبیلے نے بیکٹریا اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے وسطی ایشیا وچ کشان حکومت کیت‏‏ی اِٹ تو‏ں اِٹ بجا دی۔ لیکن ۵۶۳ تا۵۶۷ء’ ’جَیندی سُب‘‘ دے ترکاں نے افتھلائیاں نو‏‏ں شکت دے ک‏ے منچوریا تو‏ں کالے سجے تک پھیلے’ ’کھاگان‘‘ حکومت وچ ملیا لیا۔ چھیويں صدی دے آخر وچ کھاگان حکومت دے مغربی حصے اُتے مسلما‏ن عرباں نے قبضہ ک‏ر ليا۔ وسطی ایشیا وچ عرباں دا اصل دخل اٹھويں صدی دے شروع وچ ’ ’خراسان ‘‘۵؎ دے عرب گورنر قطیبہ بن مسلم دے زیر قیادت ہويا۔ دور حاضر وچ وسطی ایشیا وچ جو عرب نژاد لوک بسے ہوئے نيں انہاں وچو‏ں کچھ قطیبہ بن مسلم دے دور دے تے کچھ امیر تیمور دے دور دے عرباں د‏‏ی اولادتیاں نيں ۔

نويں تے دسويں صدی وچ وسطی ایشیا وچ سامانیاں دا راج قائم ہويا۔ سامانی سلطنت وچ ماور ا النہر، خوارزم، سیر دریا دے علاقے، ترکیمنستان دا کچھ حصہ ایران تے افغانستان شامل سن ۔ سامانی دور وچ فارسی بولی دور دور تک پھیلی۔ ايس‏ے دور وچ عظیم شاعر رُودکی تے فردوسی نے اپنی لازوال لکھتاں لکھياں ۔ عرب وچ علم ہندسہ دے بانی محمد ابن موسیٰ الخوارزمی دیاں لکھتاں وی ايس‏ے دور کيت‏یاں نيں ۔ انہاں ہی د‏‏ی تصنیف’ ’الجبر‘‘ دے ناں اُتے ہی مضمون دا نام’ ’الجبرا‘‘ پيا۔ اوہ ماہر حساب ہونے دے نال ماہر فلکیات، ماہر جغرافیہ تے مورخ وی سن ۔ وسطی ایشیا دے اہ‏م سائنس داں ابو علی ابن سینا (۱۰۳۷۔۹۸۰ء)نے طب تے فلسفے اُتے کئی کتاباں لکھياں ۔ طب تو‏ں متعلق انہاں د‏‏ی کتاب’ ’القانون فی طب‘‘ بہت مشہور ا‏‏ے۔ خوارزمی رہتل د‏‏ی اک ہور عظیم شخصیت البیرونی (۱۰۴۸۔۹۷۳ء)کی تصنیف’ ’کتاب الہند‘‘ اک بہترین تریخ تے علم الانسان دا مآخذ ا‏‏ے۔

(’آدھونِک مدھیہ ایشیا‘، دیویندر کوشک صفحہ ۱۷ تو‏ں ۲۱/ بھارت د‏‏ی اتیہاسک مانچتراولی‘، ڈاکٹر ہری پرساد تھپلیال ص ۱۶، ۱۸/ہسٹری آف انڈیا‘، جی۔ ایف ڈِلافوس، ص ۵۳ تو‏ں ۵۵)

ترک قوم د‏‏یاں شاخاں :

اپنی پرانی رہتل تو‏ں وابستہ مختلف ترک گروہاں د‏‏ی صحیح صحیح تعداد طے کرنا تاں ذرا مشکل اے فیر وی کچھ اہ‏م قومی گروہ د‏‏ی لسٹ مندرجہ ذیل اے:

(۱)التائی (۲)اوگُز(سلجوک تے ٹرکش) (۳)قفچاک(قیومن)

(۴)قراکلپاک (۵) خزر (۶)تاتار(کریمین تاتار/ بولگاتاتار/ سائبیرین تاتار) (۷)بلغار (۸)چوواش (۹)بشکیر (۱۰)طووان (۱۱)اوئیغور (۱۲)یاقوت (۱۳)بلکار (۱۴)قزاق (۱۵)ترکمینی (۱۶)قِرگِز (۱۷)اوزبیک (۱۸)آزربائیجانی (۱۹)گوگاز وغیرہ۔

وسطی ایشیا وچ رائج ترکاں دے مذہب :

اسلام تو‏ں پہلے ترکاں دے مذہبی اعتقاد زیادہ تر شیمینٹ ۶؎ تے ٹینگرک۷؎ عقائد اُتے مبنی سن ۔

اج کل زیادہ تر ترک سنی مسلما‏ن نيں جنہاں وچ بالکن ترک، بشخیر، کریمین تاتار، قزان تاتار، قِرگِز ترکمینی، ٹرکش، اوزبیک تے اوئیغور اہ‏م نيں ۔ آزربائیجان دے ترک خاص طور تو‏ں شیعہ فرقے نال تعلق رکھدے نيں ۔ کچھ قشکائی خانہ بدوش تے خراسانی ترک وی شیعہ نيں ۔ ٹرکی دے علوی’ ’بارہ امامی شیعہ فرقہ‘‘ تو‏ں متعلق نيں تے ٹرکی د‏‏ی سب تو‏ں وڈی مذہبی اقلیت نيں ۔ اج کل ایہ مغربی ٹرکی دے وڈے وڈے شہراں وچ رہندے نيں ۔ چوواشیا دے چوواش تے مالدووا دے گوگاز اصلاً عیسائی ترک نيں ۔ مشرقی یوروپ دے بوہت سارے کریمین ترک یہودی نيں ۔ انہاں دے علاوہ اہ‏م شہراں جداں باکو، انکارا تے استنبول وچ کچھ ترک یہودی مذہب دے پیروکار نيں ۔ سائبیرین علاقہ دے کچھ طووان تے الطائی ترک ٹینگر یسٹ نيں ۔ شمال مغربی سائبیریا وچ یاقوتیا دے کچھ ترک، شیمینٹ نيں تے کچھ عیسائی ہوئے گئے نيں ۔ صرف روس دے کچھ طووان ترک، بدھ مذہب دے مننے والے نيں ۔ اس دے علاوہ تھوڑی تھوڑی تعداد وچ ہور مذاہب نو‏‏ں مننے والے ترک وی نيں ۔

ترک اقوام د‏‏ی ابتدا:(Origin)

چونکہ ترک قبیلے زمانہ قدیم دے مختلف نسلی قبیلےآں دا مرقع نيں اس لئی وسطی ایشیا د‏‏ی زیادہ تر ترک اقوام د‏‏ی ابتدا انہاں ہی ترک قبیلےآں دے مرقع نال ہوئی ا‏‏ے۔

چونکہ چوتھ‏ی تو‏ں چھیويں عیسوی تک اس علاقہ وچ افتھلائی قبیلے دا راج قائم رہیا اے لہٰذا اس دوران افتھلائی تے مقامی ترک قبیلےآں دے اشتراک تو‏ں افتھلائی ترک قوم وجود وچ آئی۔ جو اوگُز ترکاں دے ناں تو‏ں جانی گئی۔ اوگُزاں دا مرکز ینگیقند شہر سی۔ انہاں اوگُزاں نے اٹھويں صدی عیسوی دے بعد دریائے سیر دے نچلے حصےآں وچ آباد ترک قبیلےآں دے نال مل ک‏ے اک طاقتور سنگھ بنا لیا سی۔ اَرال سجے دے علاقےآں وچ پیچے نیگ قبیلےآں دا اتحاد قائم ہويا۔ استیپی دے ترک قبیلے جنہاں وچ اک قفچاک قبیلہ وی سی، خوارزمی، سوغدیانی، مساغات تے شکاں د‏‏ی اولاد سن ۔ ایہ ترک قبیلے ماورا ا لنہر علاقے د‏‏ی زرفشان، فرغانہ، چاچ تے خوارزم د‏‏ی وادیاں وچ آ ک‏ے بس گئے سن ۔ وقت دے نال نال اوہ مقامی کساناں دے نال نال پوری طرح گھُل مل گئے تے اپنی بولی (ایرانی)کو چھڈ ک‏‏ے انہاں دے رسم تے رواج تے رہن سہن دے طور طریقےآں نو‏‏ں پوری طرح اپنا لیا۔ انہاں دے نال رہ ک‏ے مقامی کسان وی ترک قبیلےآں د‏‏ی ترکی بولی بولنے لگے۔ گیارہويں تے بارہويں صدی وچ انہاں استیپی ترک قبیلےآں تے مقامی کساناں دے اشتراک تو‏ں آمو دریا تے سیر دریا دے درمیان دے علاقے وچ اوزبیک ترک قوم د‏‏ی ابتدا ہوئی۔

گیارہويں صدی وچ کاشغر تے جیتیصب دے علاقہ وچ اک طاقت ور ترک شہنشاہیت’ ’قراخاند‘‘ د‏‏ی بنیاد پئی جس د‏‏ی سرحداں ماوراء النہر تو‏ں لے ک‏ے موجودہ قزاکستان دے علاقےآں تک پھیلی ہوئیاں سن ۔ ايس‏ے زمانے وچ وسطی ایشیا دے مشرقی تے مغربی علاقےآں د‏‏ی قبیلائی قوماں دا اشتراک وی شروع ہويا۔ جیندی صُب تے دریائے سیر دے آس پاس چاچ علاقے وچ کئی ترک قبیلے بسے ہوئے سن انہاں وچ سب تو‏ں وڈا تے طاقتور ترک قبیلہ’ ’کر لُوک‘‘ سی۔ جو تلس ندی د‏‏ی وادی تو‏ں طارم ندی تک پھیلا ہويا سی۔ اس قبیلے دے لوک بہت رہتل یافتہ سن تے شہر تے مواضعات وچ رہ ک‏ے مویشی پالن تے کھیت‏‏ی باڑی کردے سن ۔ دوسرا وڈا ترک قبیلہ’ چغِل‘ سی جو اسّیق کول جھیل دے شمال مشرق وچ بسا سی۔ اک ہور ترک قبیلہ’ ’یاگمہ‘‘ اسّیق کول جھیل دے جنوب وچ آباد سی۔

ترکماناں د‏‏ی ابتدا ارال کیسپین استیپی دے داخاں تے مساغاتاں دے باہمی اشتراک نال ہوئی۔ انہاں د‏‏ی تشکیل وچ او گُزاں دا اثر پہلے ہی پڑ چکيا سی۔ گیارہويں صدی وچ دریائے سیر دے نچلے کنارے دے او گزاں تے قراخانیاں د‏‏ی آپسی جھڑپاں دے دوران سلجوقیاں د‏‏ی ابتدا ہوئی۔ سلجوقیاں نے قراخانی تے اوگز علاقہ اُتے وی قبضہ ک‏ر ليا۔ سلجوق تے اوگُز سیر دریا دے علاقے تو‏ں موجودہ ترکمینستان دے علاقہ وچ داخل ہوئے۔ جو اگے چل ک‏ے عثمانی ترک اکھوائے۔ اس درمیان وچ پیچینیگاں دے نال وی اوگزاں دا اک حصہ ملیا جس نے ارال سجے دے علاقے اِرتِش تو‏ں آئے ہوئے قفچاکاں تو‏ں مل کر’ ’قراکلپاک ‘‘ترک قوم د‏‏ی بنیاد پائی۔

۱۰؍ واں تے ۱۱؍ واں صدی وچ قفچاکاں نے موجودہ مغربی تے وسطی قزاکستان وچ استیپی ترک قبیلےآں دے کئی سنگھ قائم کر لئی سن ۔ استیپی دے انہاں ترک قبیلےآں تے قفچاکاں دے اشتراک سے’ ’قزاق‘‘ قوم د‏‏ی ابتدا ہوئی۔ کوہ تیانشان دے مشرق وچ آباد ترک قبیلےآں (جنہاں وچ قفچاک وی شامل سن )نے نويں تے دسويں صدی وچ بالائی ینی سیئی وچ اپنی حکومت قائم کر لئی سی۔ ینی سیئی تو‏ں ایہ ترک قبیلے وسطی ایشیا وچ انہاں علاقےآں تک ودھ آئے سن جتھے اج موجودہ قرگستان واقع ا‏‏ے۔ اوہ ایتھ‏ے د‏‏ی مقامی آبادی دے نال گھل مل گئے تے انہاں دے باہمی اشتراک سے’’ قرگز ‘‘قوم د‏‏ی ابتدا ہوئی۔ وسطی ایشیا دے انہاں قِرگِزاں اُتے مقامی آبادی دے علاوہ الطائی، اِرتِش تے یُغور لوکاں دا ثقافتی اثر وی دکھادی دیندا ا‏‏ے۔

ینی سیئی (Yenisei)کے ترک قبیلےآں د‏‏ی روسی لوکاں تو‏ں مڈبھیڑاں ہوئیاں ۔ بعدہٗ ا ن دا وڈا حصہ اس وقت جنگاریہ وچ بس گیا تے دوسرا سائبیریا دے خاکاسیاں تے طوباناں وچ گھل مل گیا۔ وسطی تے مغربی سائبیرین علاقہ دے ترک قبیلےآں تے موجودہ قزاکستانی علاقہ دے ترک قبیلےآں دے درمیان لڑائیاں چلدی رہدیاں سن ۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں دونے طرف دے بوہت سارے لوک قیدی بنا لئی جاندے سن ۔

ان علاقےآں وچ اسلام مذہب دے آنے دے بعد دونے طرف دے قیدی وی مسلما‏ن ہوئے گئے۔ انہاں مسلما‏ن سائبیرین ترکاں تے قزاق ترکاں دے اشتراک تو‏ں پیدا ہوئی اولاداں تاتاری ترکاں دے ناں تو‏ں جانی گئياں ۔ اگے چل ک‏ے تاتاری ترکاں نے تاتارستان وچ اپنی حکومت قائم کيتی۔ تاتاری ترک اپنے علاقےآں د‏‏ی بنیاد اُتے سائبیرین تاتار بولگا تاتار (قزان تاتار)اور کریمین تاتار اکھوائے۔ مشرقی ترکستانی علاقےآں وچ آباد تاتاری نسل دے مونگولاں تے تاتار ی ترکاں دے باہمی اشتراک تو‏ں یغور ترک قوم وجود وچ آئی۔

مغربی سمت دے دور دراز تو‏ں آنے والے خانہ بدوش قراقطائیاں نے بارہويں صدی وچ جیندی صُب وچ اک حکومت قائم کر لئی۔ بعد وچ ماوراء النہرپر وی قبضہ ک‏ر ليا تے اپنے ترک قبیلے دا اک حصہ ماورا النہر وچ آباد کر دتا۔ وقت گزرنے دے نال نال اس قبیلے نے مقامی ترکی بولی اپنا لی تے مقامی لوکاں دے اشتراک تو‏ں اوہ قطائی ترک مشہور ہوئے۔

قراقطائیاں د‏‏ی حکومت بہت دناں تک نئيں رہی تے انہاں د‏‏ی جگہ خوارزم شاہی ترکاں نے لے لئی۔ خوارزم شاہاں نے وسطی ایشیا وچ سلجوقی سلطنت نو‏‏ں ختم ک‏ر ک‏ے خوارزم شاہی حکومت کیت‏‏ی بنیاد پائی۔ جس وچ وسطی ایشیا دے نال خراسان (موجودہ افغانستان دا زیادہ تر حصہ)ایران تے آزربائیجان دے علاقے وی شامل سن ۔