وسطی ایشیا دے علاقےآں اُتے غیر ترکی حکومتاں

عرباں دا اقتدار:

حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی وفات دے بعد پہلے چار خلفاء د‏‏ی کوششاں تو‏ں چاراں طرف اسلام پھیلنے لگیا سی۔ ۶۳۲ء تک فلسطین تے شام (Syria)دونے ملکاں وچ اسلام د‏‏ی مقبولیت عام ہوئے چک‏ی سی۔ عرب جنگجوواں نے ۶۳۹ء وچ ایران، ۶۴۴ء سے۶۵۵ء دے درمیان غزنی تے کابل نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا سی۔ ستويں صدی دے آخر تک وسطی ایشیا وچ خگان صوبے دے زیادہ تر مغربی علاقےآں اُتے عرباں دا قبضہ ہوئے گیا سی۔ قدیم زمانے تو‏ں ترک قبیلےآں تے چینیاں دے درمیان لڑائیاں ہُندی رہدیاں سن ۔ چین نے ترک قبیلےآں دے حملےآں تو‏ں بچنے دے لئی عالمی سطح اُتے مشہور ’’چین د‏‏ی دیوار‘‘ تعمیر کرائی سی۔ اٹھويں صدی د‏‏ی شروعات وچ چینیاں نے ترکاں اُتے آخری بار اک وڈا حملہ کيتا۔ ترکاں نے خلیفہ بغداد (خلافت عباسیہ بغداد۸؎ )سے عباسی خلیفہ نے خراسان دے گورنر عرب جنرل قطیبہ بن مسلم نو‏‏ں ترکاں د‏‏ی مدد دے لئی انہاں دے نال چین دے خلاف جنگ کرنے بھیجیا۔ اٹھويں صدی دے وسط وچ تقریباً ۷۵۱ء وچ عرباں تے ترکاں د‏‏ی مشترکہ فوج نے’ ’تالاس‘‘ دے میدان وچ چینی لشکر نو‏‏ں شکست دے ک‏ے کاشغر تو‏ں خوجند، یارقند تے تُرفان تک دے چینی قبضے والے ترک قبائلی علاقےآں نو‏‏ں آزاد کرالیا۔ قطیبہ بن مسلم د‏‏ی افواج کاشغر دے شمال وچ وی شاش(تاشقند) تک پہنچی۔ اس فتح دے نال ہی ترکستانی علاقےآں وچ اسلام د‏‏ی شروعات ہوئی۔ بعدہٗ اوتھ‏ے اسلام مذہب وچ دینی تعلیم نو‏‏ں فروغ دینے دے لئی قطیبہ بن مسلم نے عرب شیخاں ، خواجاواں ، سرداراں ، فوجیاں ، استاداں تے انہاں دے خانداناں نو‏‏ں سمرقند، بخارا، کاشغر، خوجند تے اور آس پاس دے علاقےآں وچ بسادتا۔ ايس‏ے دوران نويں عباسی خلیفہ نے عہدہ دا حلف لیندے ہی قطیبہ بن مسلم نو‏‏ں فاتح ترک علاقےآں تو‏ں فوراً واپس آنے دا حکم دتا۔ قطیبہ بن مسلم نے واپسی تو‏ں انکار کر دتا۔ حالانکہ بد قسمتی تو‏ں کچھ دن بعد ہی اس د‏ی فوج نے اسنو‏ں مار ڈالیا۔ اس د‏ی موت دے بعد عباسی خلیفہ فاتح ترک علاقےآں اُتے حکومت کرنے دے لئی عرب گورنراں د‏‏ی تقرری کردے رہ‏‏ے۔

(The wonder that was India, Part 2, S.S.A. Rizwi, p.12,22,23,24)

شیخ:

پیشوا قوم، عرب قبیلےآں دے عالم دین امیر تے سردار، ۵۰ سال تو‏ں زیادہ عمر دے عربی بزرگ تے عالم د ین، شیخ قوم دے لوک۔ (اردو لغت تاریخی اصول پر، حصہ XII)

٭ عرب علاقےآں تو‏ں بوہت سارے درباری امیر، فوجی افسر، تجارتی انجینئر، عالم دین تے صوفی بزرگ جنوبی ایشیاء آئے تے ایتھے آباد ہوئے گئے۔ انہاں د‏‏ی اولاداں اج وی شیخاں دے ناں تو‏ں جانی جاندیاں نيں ۔

٭ جنوبی ایشیا وچ عرب نسل دے لوکاں دے علاوہ ہندوستانی برادریاں تو‏ں مسلما‏ن ہوئے عالم دین کو’ شیخ‘ دے خطاب تو‏ں نوازیا گیا۔ اگے چل ک‏ے انہاں د‏‏ی اولاداں شیخ زاداں دے ناں تو‏ں مشہور ہوئیاں ۔

شیخ قوم:

٭ ترک، مُغل تے پٹھاناں د‏‏ی طرح اک قوم جو عرب علاقےآں وچ رہنے والے تے عربی بولی بولنے والے مسلماناں د‏‏ی قوم ا‏‏ے۔

٭ شیخ قوم وچ عرب علاقےآں دے عربی بولنے والے سبھی قبیلےآں دے لوک شامل نيں ۔

بانیِ اسلام حضرت محمد ؐ دے قبیلے تے گھرانے دے لوک (قریش، ہاشمی)، انہاں د‏‏ی بیٹی سیدہ فاطمہؓ تے بھتیجے تے داماد علیؓ دے صاحبزادے حسنؓ تے حسینؓاور انہاں د‏‏ی اولاداں (فاطمی، حسنی وحسینی جوسیّد دے طور اُتے وی مشہور نيں) انہاں دے چچاواں تے خلفائے راشدین دے خاندان دے لوک (شیخ عباسی، شیخ صدیقی، شیخ فاروقی، شیخ عثمانی وغیرہ)اور شیخ انصار۹؎ بھی’ شیخ قوم‘ نيں ۔ یعنی انہاں تمام گھراناں /خانداناں دا ہر فرد شیخ قوم تو‏ں اے مگر شیخ قوم دا ہر فرد اِنہاں گھراناں / خانداناں تو‏ں نئيں ا‏‏ے۔

٭ محمود احمد عباسیؔ نے اپنی کتاب تریخ امروہہ دے صفحہ ۲۴ اُتے لکھیا اے کہ عرب وسطی ایشیا تے افغانستان تو‏ں ہندوستان آنے والے لوک مقامی ہندو ذاتاں د‏‏ی طرح شیخ، سید، مغل تے پٹھاناں وچ بٹ گئے۔

یہ پوری طرح سچ نئيں اے کیونجے(۱) انہاں علاقےآں تو‏ں ہندوستان آنے والے لوک شیخ، ترک تے پٹھان قوم سن ۔ مصنف نے غالباً وسط ایشیا تو‏ں آنے وا لی وڈی ترک قوم کو’ مغل‘ لکھیا اے جدو‏ں کہ اس دور وچ مغل قوم دے لوکاں د‏‏ی تعداد ہندوستان وچ نئيں دے برابر سی۔ وسط ایشیائی ترکاں وچ مغل نسل دے ترک (مغلیہ ترک)عام طور اُتے ہندوستان وچ غلط فہمی تو‏ں مغل اکھوائے جاندے رہے نيں ۔ غالباً ايس‏ے لئی مصنف نے وی مغل تے ترک وچ تفریق نئيں کيت‏‏ی(۲) سید وکھ تو‏ں قوم نئيں جداں کہ مصنف نے بیان کيتا اے بلکہ مکہ وچ شیخ قوم دے ہی اک مخصوص خاندان د‏‏ی اولاداں نو‏‏ں سید کہنے دا رواج چل نکلیا۔

٭ خلافت اسلامیہ دے چوتھے خلیفہ حضرت علیؓ تے انہاں د‏‏ی زوجہ سیدہ فاطمہؓ (حضرت محمدؐ د‏‏ی بیٹی)کے صاحبزاداں حسن تے حسین د‏‏ی شادیاں آخری ساسانی (ایرانی)شہنشاہ د‏‏ی شہزادیاں دے نال ہوئیاں سن تے انہاں دا شجرہ وی انہاں نو‏ں شہزادیاں تو‏ں اگے ودھیا۔ لہٰذا ایرانیاں نو‏‏ں ایہ فخر ہويا کہ حسنؓ تے حسین ؓ د‏‏ی اولاداں وچ ایرانی خون وی شامل ا‏‏ے۔ عرباں د‏‏ی بالادستی نو‏‏ں ختم کرنے تے اپنے قومی وقار نو‏‏ں ودھانے دے لئی ایرانیاں نے علی ؓ، فاطمہؓ حسن تے حسین نو‏‏ں اپنا پیشوا منیا تے شیعہ اکھوائے۔ اس ناطے ایرانیاں د‏‏ی شیعہ اولاداں نے خود نو‏‏ں سید کہلانے دا سلسلہ شروع کيتا۔

٭ شروعات وچ وسطی ایشیائی علاقےآں وچ شیخ قوم دے عالماں نو‏‏ں اسلام پھیلانے وچ کافی پریشانی اٹھانی پئی۔ پرانے زمانے تو‏ں جو ترک قبیلے آپس وچ لڑدے چلے آرہے سن اسلام دے اک قومی نظریے تو‏ں شیخ عالماں نو‏‏ں انہاں وچ یکجہت‏ی قائم کرنے وچ مدد ملی۔ تے اس طرح اسلام دے نال نال عربی بولی دا فروغ وی ہويا۔ اگے چل ک‏ے جلد ہی عربی بولی سرکاری بولی ہوئے گئی۔ سائنس تے فلاسفی وی عربی بولی وچ پڑھائی جانے لگی۔ حالانکہ عام ترک لوک ترکی زباناں دا ہی استعمال کردے رہ‏‏ے۔

خوجہ تے خواجہ تے شیخ خواجہ تے شیخ ترک:

٭ فارسی الفاظ’ خوجہ‘ و’ خواجہ‘ تے ترکی لفظ’ خوجہ‘ دے معنی سردار، مالک، حاکم تے آقا دے نيں ۔ خلافت اسلامیہ دے دور وچ عرب علاقےآں تو‏ں خراسان آنے والے شیخ قوم دے عالم دین امیر تے سردار وی خواجہ اکھوائے۔

٭ اٹھويں صدی وچ ایہ خواجہ لوک جدو‏ں خراسان تو‏ں وسطی ایشیا گئے تے اوتھ‏ے اسلام پھیلایا تاں اوتھ‏ے شیخ خواجاواں دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے۔

٭ عرباں دے بعد وسطی ایشیا اُتے ایرانیاں د‏‏ی تے بارہويں صدی شروع ہُندے ہی اوتھ‏ے خود ترکاں د‏‏ی حکومت قائم ہوئے گئی جو تقریباً ۱۲۵سال تک قائم رہی۔ ترک حکومت دے دوران وسطی ایشیا وچ شیخ خواجاواں تے اوتھ‏ے پیدا ہوئی انہاں د‏‏ی اولاداں نے مقامی ترک قبیلےآں دے نال گھل مل ک‏ے پوری طرح تو‏ں ترکاں دے رہن سہن تے رسم تے رواج نو‏‏ں اختیار ک‏ر ليا تے ترکاں وچ شمار ہونے لگے۔ تے اس طرح وقت دے نال نال انہاں شیخ نسل دے ترکاں تے مقامی ترک قبیلےآں دے لوکاں تے سرداراں دے اشتراک سے’ شیخ ترک‘ قوم وجود وچ آئی۔ شیخ ترک قوم دے شیخ خواجاواں وچو‏ں اوہ لوک جو ہندوستان د‏‏ی ترک سلطنتاں دے دور وچ وسطی ایشیا تو‏ں ہندوستان آئے عام طور اُتے شیخ ترک قوم کے’ خواجہ ترک‘ یا’ خوجہ ترک‘ اکھوائے۔ مگر عالِم دین صوفی۱۰؎ حضرات شیخ خواجہ ہی مشہور ہوئے۔ شیخ ترک قوم دے اوہ لوک جنہاں دا شجرہ مکہ وچ سیّد خاندان تو‏ں جا ک‏ے ملدا سی شیخ خواجہ دے بجائے سید خواجہ وی اکھوائے۔ عالمی شہرت یافتہ صوفی حضرات شیخ /سید خواجہ معین الدین چشتیؒ۱۱؎ ، شیخ خواجہ قطب الدین بختیار کاکیؒ ۱۲؎ ، شیخ سید خواجہ نظام الدین اولیاؒ۱۳؎ ’ شیخ ترک قوم‘ تو‏ں سن ۔ ترک سلطنتاں دے دور وچ جنوبی ایشیا (افغاستان، پاکستان، بھارت تے بنگلہ دیش)ماں اسلام پھیلانے دا سہراکسی حد تک شیخ ترک نسل دے انہاں صوفی شیخ خواجاواں نو‏‏ں وی جاندا ا‏‏ے۔

٭ Shaikh Khwajas are multi ethnic community partly descended from Arabs and Turks who historically travelled to South Asia during Turk Sultanats. (History of India, E.W. Thompson)

ترجمہ: ہندوستان وچ شیخ خواجہ عرب ترک نسل دے اوہ لوک نيں جو ترک سلطنتاں دے دور وچ وسطی ایشیا تو‏ں جنوبی ایشیا (موجودہ بنگلہ دیش، ہندوستان، پاکستان تے افغانستان)آئے تے ایتھے بس گئے۔

٭ ترک سلطنت وچ ’ خواجہ‘ اک منصب وی رہیا اے جو اتالیق دے مساوی سی۔ شاہی خاندان دے لوکاں نو‏‏ں فوجی تعلیم تے ٹریننگ دینے دے نال نال انھاں شریعت اسلامی دے مطابق حکومت کرنے د‏‏ی ہدایات دینے ہور اسلام مذہب تے اسلامی ادب د‏‏ی تعلیم دینے دے بہ موجب شیخ ترکاں نو‏‏ں خواجہ دا منصب دتا گیا۔ وقت گزرنے دے نال نال شیخ ترک خواجاواں د‏‏ی اولاداں وی خود نو‏‏ں خواجہ کہنے لگياں تے اس منصب تے عہدے تو‏ں ترک قوم د‏‏ی پہچان وی وابستہ ہوئے گئی۔

٭ ترک سلطنتاں وچ وزیر اعظم دے بعد قاضی دا عہدہ ہُندا سی۔ جو تمام عدالتاں دا صدر ہُندا سی۔ سلجوقی ترک سلطنت وچ قاضی دو تے عہدیداراں د‏‏ی تقرری کردا سی جو’ خواجہ‘ و’ مفتی‘ کہلاندے سن ۔ مفتیاں دے عہدے اُتے زیادہ تر شیخ قوم دے ایداں دے عالم تے فاضل لوکاں د‏‏ی تقرری ہُندی سی جو حضرت محمدؐ دے خاندان یا خلفائے راشدین دے خاندان یا انہاں دے بعد دے دوسرے خلفاء دے خاندان نال تعلق رکھدے سن ۔ جدو‏ں کہ خواجہ دے عہدے اُتے عربی ترکی بولی دے ماہر شیخ ترکاں نو‏‏ں ترجیح دتی جاندی سی۔

٭ دہلی ترک سلطنت وچ سلطان وزیر د‏‏ی سفارش تو‏ں خواجہ مقرر کردا سی۔ ہر اک صوبے وچ اک خواجہ د‏‏ی تقرری ہُندی سی۔ خواجہ حالانکہ صوبے دار دے ماتحت ہُندا سی لیکن بادشاہ دے ذریعہ مقرر ہونے تے فوج دے حساب اُتے کنٹرول رکھنے د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں خاص حقوق حاصل ہُندے سن ۔ (تریخ فیروز شاہی از ضیاء الدین برنی)

٭ مسلم دور وچ ہر شعبے دے ماہرین تے معزز لوکاں نو‏‏ں خواجہ دے لقب تو‏ں وی نوازیا جاندا رہیا ا‏‏ے۔ جداں ڈھاکہ دے پہلے نواب سر خواجہ عبدالغنی میاں پاکستان دے گورنر جنرل جو بعد وچ پاکستا ن دے وزیر اعظم وی ہوئے، سر خواجہ نظام الدین وغیرہ۔

٭ توران وچ کچھ سادات نو‏‏ں بھی’ خوجہ‘ دے لقب تو‏ں نوازیا جاندا سی۔

(History of India, E.W. Thompsan / The free Encyclopedia / Wikipedia)

٭ چودہويں صدی وچ ایران دے کچھ سادات خود کو’ خوجے‘ خواجاواں دے ناں تو‏ں مشہو کہنے لگے سن ۔ بعد وچ شیعہ فرقہ’ نظاریہ‘ و’ اسمٰعیلیہ ‘ د‏‏ی اک شاخ دا نام’ خوجے۱۴؎ ‘ پيا۔ جس دا بانی’ نور عین شاہ‘ (نورست گرُو) سی۔

٭ پاشا: عثمانی ترک سلطنت وچ سب تو‏ں پہلے فوج دے سپہ سالار نو‏‏ں پاشا کہیا گیا۔ بعد وچ پاشا سلطاناں دے انہاں خاص لوکاں دے لئی استعمال ہونے لگیا جو قلعہ دار مقرر ہُندے سن ۔ ایہ قلعے کسی نہ کسی صوبے تو‏ں جڑے ہُندے سن لہٰذا قلعہ دار ہی صوبے دار وی ہُندے سن ۔ انہاں صوبے داراں نو‏‏ں وی پاشا دا ناں دتا گیا۔

٭ عثمانی سلطاناں نے بحری بیڑے دے وڈے ایڈمرل نو‏‏ں کپتان پاشا دا ناں دتا تے اپنے ماتحت مصر دے حکمراناں نو‏‏ں وی پاشا دے خطاب تو‏ں نوازیا۔

٭ عثمانی سلطاناں نے سلطنت دے عیسائی تے مسلما‏ن اُچے عہدیداراں نو‏‏ں جنھاں نے سلطنت دے وفادار رہ ک‏ے خصوصی خدمات انجام دتیاں ۔ نال ہی انہاں لوکاں نو‏‏ں وی جنھاں نے سلطنت تو‏ں وکھ رہ ک‏ے کسی وی شعبے وچ مخصوص خدمات انجام دتیاں پاشا دے خطاب تو‏ں نوازیا۔ جداں محمدعلی پاشا(مصر دے وائس رائے)ریاض پاشا (مصر دے سفیر)جوڈار پاشا(مورقّن جنرل)، لی مین وان سینڈرس پاشا، گارڈن پاشا، اسٹون پاشا وغیرہ۔ بعد وچ انہاں پاشاواں د‏‏ی اولاداں وی پاشا کہلاواں ۔ تے اس طرح پاشا وی ترک قوم د‏‏ی پہچان بن گئی۔

ایران دے سامانی خاندان د‏‏ی حکومت:

وسطی ایشیا دے ترک علاقےآں اُتے عرباں دے بعد ۸۷۴ء وچ ایران کے’ نصر سامانی‘ نے سامانی خاندان د‏‏ی حکومت قائم کيتی۔ اس سلطنت وچ ماوراء النہر دے علاوہ خراسان دے علاقے وی شامل سن ۔ سامانی سلطنت دا سب تو‏ں خاص حکمراں اسمٰعیل سامانی (۹۰۷۔۸۹۲ء) ہويا۔ سامانی سلطنت ۱۰۰۵ء تک قائم رہی۔

سامانی حکومت دے دوران وسطی ایشیائی تے خراسانی علاقےآں وچ فارسی بولی نو‏‏ں بہت زیادہ فروغ حاصل ہويا۔ عرباں دے دور وچ ایتھ‏ے سرکاری تے غیر سرکاری کماں وچ عربی بولی دا استعمال کيتا جانے لگیا سی۔ سامانی دور وچ فارسی بولی نے عربی د‏‏ی جگہ لے لی سی۔ مذہبی کتاباں شعرو شاعری تے ہور تحریری کم فارسی بولی وچ ہونے لگے سن ۔ سامانی سلطنت دا راجگڑھ بخارا سی۔ بخارا نے اس دور وچ تعلیم، تجارت، زراعت، رہتل تے سبھیاچار دے میدان وچ بہت ترقی کيتی۔ اوہ دنیا دے سب تو‏ں رہتل یافتہ تے ترقی یافتہ شہراں وچ شمار ہونے لگیا سی۔ بخارا دے نال نال سمرقند، خوارزم، بلخ، مرو، ہرات، نیشاپور تے رے سامانی سلطنت دے سب تو‏ں وڈے تے خوشحال شہر سن ۔ اس دور دا اک مشہور سیاح’ ’مقدّسی‘‘ لکھدا اے کہ’ ’سارے مشرق وچ سمرقند جداں پھلدا پھولدا دوسرا کوئی شہر نئيں ۔ نیشاپور سب تو‏ں عالی شان شہر ا‏‏ے۔ اسلامی دنیا وچ اس دا کوئی ثانی نئيں ۔ بلخ تاں خراسان د‏‏ی جنت ا‏‏ے۔ شہر باغات تو‏ں گھرا ہويا اے تے نہراں دا جال بچھا ہويا اے ۔’ رے‘ د‏‏ی خوبصورتی تے صفائی بے مثال ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے اُتے ہر حاکم عالم ا‏‏ے۔ بعد وچ جدو‏ں سامانی حکومت بغاوتاں دا شکار ہوئے گئی تاں خراسان وچ سامانی سلطنت دا گورنر ترک سپہ سالار اَلَپتگین سامانی سلطنت تو‏ں وکھ ہوئے ک‏ے غزنی چلا گیا تے ۹۶۲ء وچ اوتھ‏ے اپنی آزاد حکومت قائم کر لئی۔ ۱۰۰۵ء وچ سمر قند تے بخارا اُتے کاشغر دے ترک بادشاہ’ ایلق خاں ‘ نے قبضہ ک‏ر ک‏ے سمرقند نو‏‏ں راجدھانی بنا لیا تے اس طرح سامانی سلطنت دا خاتمہ ہوئے گیا۔

مونگول حکومت:

۱۲۱۹ء وچ چنگیز خاں دے مونگول لشکر دا وسطی ایشیا دے ترک علاقےآں اُتے قبضہ شروع ہوئے گیا سی۔ ۱۲۲۰ء تک چنگیز خاں نے وسطی ایشیا د‏‏ی خوارزم شاہی ترک سلطنت دا پوری طرح تو‏ں خاتمہ کر دتا۔ ۱۲۲۷ء وچ چنگیز خاں د‏‏ی موت دے بعد وسطی ایشیا دے مغربی تے مشرقی حصے اُتے اس دے بیٹے چغتائی خاں نے تے وسطی ایشیا دے شمال تے سائبیریا علاقے اُتے اس دے پو‏تے باطو خاں بن جوجی خاں نے حکومت کیت‏‏ی۔ ۱۲۴۲ء وچ چغتائی خاں د‏‏ی موت دے بعد اس دے خاندان دے لوکاں نے ۱۳۶۱ء تک وسطی ایشیا دے مغربی حصے (ماوراء النہر علاقے)پر حکومت کیت‏‏ی۔ ۱۳۶۱ء وچ امیر تیمور نے پورے ماورا النہر علاقہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ وسطی ایشیا دے مشرقی علاقے (مشرقی ترکستان) اُتے تقریباً ۱۵۶۵ء تک چغتائی خانیاں دا قبضہ رہیا۔

گولڈن ہورڈمونگول خانی حکومت اُتے ۱۲۵۶ء تک باطو خاں دا قبضہ رہیا۔ ا س د‏‏ی موت دے بعد اس دے خاندان دے لوکاں نے ۱۵۰۲ء تک گولڈن ہورڈ کی’ سرائے سلطنت‘ اُتے حکومت کیت‏‏ی۔ ۱۲۲۷ء وچ چنگیز خاں د‏‏ی موت دے بعد وسطی ایشیا د‏‏ی مذکورہ بالا دونے حکومتاں مونگول خانی سلطنتاں دے طور اُتے قائم ہوئیاں سن ۔ تقریباً ۱۰۰ سال بعد ہی انہاں مونگول خانی حکومتاں دے مونگول خان تے سپہ سالار ہور مونگولاں دے نال مسلما‏ن ہونے لگے۔ انہاں مسلما‏ن مونگول خاناں تے سپہ سالاراں د‏‏ی وسطی ایشیا وچ پیدا ہوئی ترکی بولی بولنے وا لی نسلاں ترکاں دے رہن سہن تے رسم تے رواج اپنا کر مقامی ترکاں وچ گھُل مل گئياں تے دونے مونگول خانی حکومتاں مغل خانی ترک سلطنتاں وچ شمار ہونے لگياں ۔

شیخ ترک:

اٹھويں صدی دے وسط تک وسطی ایشیا دے ترک علاقےآں اُتے عرباں دا قبضہ ہوئے گیا سی تے ايس‏ے دے نال اوتھ‏ے اسلام مذہب دا آغاز ہويا۔ وقت گزرنے دے نال وسطی ایشیا وچ پیدا ہوئیاں شیخ قوم تے انہاں دے خاندان مقامی ترک قبیلےآں وچ پوری طرح تو‏ں گھل مل گئے۔ انھاں نے ترکاں دے رسم تے رواج، رہن سہن تے ترکی زباناں نو‏‏ں اپنا لیا تے ترکاں وچ شمار ہونے لگے۔ انہاں عرب النسل لوکاں د‏‏ی ترک اولاداں ، مقامی ترک قبیلےآں تے ا ن دے سرداراں د‏‏ی اولاداں دے اشتراک تو‏ں شیخ ترک قوم وجود وچ آئی۔

مشرقی ترکستان وچ شیخ ترک خواجاواں د‏‏ی حکومت:

مغربی ترکستان وچ چغتائی خانی حکومت اک مونگول خانی حکومت دے طور اُتے قائم ہوئی سی۔ ۱۴واں صدی دے وسط تک ایہ چغتائی مونگول خانی حکومت مغربی تے مشرقی مغل خانی سلطنتاں وچ تقسیم ہوئے گئی۔ ۱۴واں صدی دے آخر وچ مغربی مونگول خانی سلطنت اُتے امیر تیمور نے اپنی حکومت قائم کر لئی تے سمرقند نو‏‏ں راجگڑھ بنایا۔ مشرقی مغل خانی حصے اُتے بہت دناں تک مسلما‏ن چغتائی خانیاں دا قبضہ قائم رہیا تے انہاں دا راجگڑھ کاشغر رہیا۔ ۱۶واں صدی دے وسط دے بعد کاشغر د‏‏ی ایہ مغل خانی حکومت وی چار حصےآں وچ تقسیم ہوئے گئی۔ ایہ منقسم چار حصے کاشغر، یارقند، خوتان تے عکسو سن ۔ انہاں چاراں حصےآں دے مسلما‏ن مغل خانی حکمراناں نے حکومت دے سارے اختیارات کاشغر دے شیخ ترک قوم دے طاقتور شیخ خواجاواں نو‏‏ں دے دتے۔

بعد وچ ایہ شیخ خواجہ خود وی دو حصوں’ آق تغلق‘ اور’ قرا تغلق‘ وچ تقسیم ہوئے گئے۔ ۱۷واں صدی دے آخر وچ چغتائی مغل خانی ترکاں نے آق تغلق خواجہ سردار نو‏‏ں ہٹا کر فیر تو‏ں اپنا قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تاں آق تغلق سردار نے جنگارواں تو‏ں مدد لے ک‏ے کاشغر اُتے حملہ کر دتا تے اوتھ‏ے دے مغل خانی حکمراں نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے قیدی بنالیا۔ جنگارواں نے یارقند وچ قرا تغلقاں دے خلاف وی آق تغلقاں د‏‏ی مدد کيت‏ی۔ کچھ دناں بعد ہی جنگارواں نے طُرفان د‏‏ی مغل خانی حکومت وی اپنے قبضے وچ لے لی۔

طارم وادی وی ۱۸واں صدی دے وسط تک جنگارواں دے قبضے وچ رہی لیکن جنگارواں دے ماتحت رہ ک‏ے شیخ ترک قوم دے شیخ خواجہ ہی اوتھ‏ے حکومت کردے رہ‏‏ے۔ بعد وچ جنگارواں دے نال اک لمبی لڑائی وچ چین دے مانچوقنگ شہنشاہاں نے مشرقی ترکستان دے مشرقی حصے اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ ۱۷۵۷ء وچ قنگ شہنشاہ نے قُلجا اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے پورے جنگار صوبے اُتے قبضہ جما لیا تے اگلے دو سالاں وچ جنگارواں دے تمام باقیات نو‏‏ں مٹا دتا۔ مگر انھاں نے شیخ ترک شاہی خاندان دے شیخ خواجاواں نو‏‏ں اپنے زیرِ نگرانی اوتھ‏ے دا حاکم بنے رہنے دتا۔

۱۷۵۹ء وچ آخر کار اس نظام دے خلاف زبردست بغاوت ہوئے گئی۔ مجبور ہوئے ک‏ے چینی شہنشاہ نے جنگاریا تے طارم وادی دونے علاقےآں نو‏‏ں سِدھے اپنے فوجی کنٹرول وچ لے لیا۔ ۱۷۶۰ء وچ طارم وادی اُتے قبضہ کرنے دے بعد چین نے کاشغر، یار قِند تے خوتان اُتے وی قبضہ ک‏ر ليا۔ ایتھ‏ے دے حکمراں شیخ خواجہ برہان الدین تے اس دے بھائی شیخ خواجہ جتھے نے بھج کر بدخشاں وچ پناہ لئی۔ لیکن بدخشاں دے حکمراں امیر سلطان نے چینی دھمکی اُتے دونے بھائیاں نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے انہاں دے سر چین بھیج دتے۔ تے خواجہ جتھے د‏‏ی بیوی دلشاد جتھے سلطان نو‏‏ں وی چین بھیج دتا۔ جتھے اسنو‏ں چینی شہنشاہ دے نال شادی کرنے تو‏ں انکار کرنے اُتے مار ڈالیا گیا۔ اس فوجی لڑائی وچ شیخ خواجاواں دے بوہت سارے امیر، سردار، درباری تے ہزاراں سپاہی مارے گئے تے دوسرے بوہت سارے محفوظ ترک سلطنتاں د‏‏ی طرف بھاگنے اُتے مجبور ہوئے گئے۔ چونکہ مغربی ترکستان وچ ۱۷۳۰ء تو‏ں ہی موجودہ قزاکستان دے استیپی علاقےآں تو‏ں لے ک‏ے ترکستان شہر دے علاقہ تک زار شاہی روس ۱۵ ؎ دا پھیلاؤ شروع ہوئے چکيا سی۔ لہٰذا مشرقی ترکستان تو‏ں ہزاراں د‏‏ی تعد۱

٭ نے اسلام اُتے حملہ کرنے اد وچ شیخ خواجہ تے دوسرے ترک ہندوستان د‏‏ی طرف بھج نکلے۔

(ملت اسلامیہ د‏‏ی مختصر تریخ، جلد دو، ثروت صولت، ص ۴۲۸۔۴۲۹)

تاجک:

۸۷۴ء وچ ایران دے سامانیاں نے وسط ایشیا وچ عرباں دے قبضے والے ترک علاقےآں اُتے اپنی حکومت قائم کر لئی۔ سامانی سلطنت وچ ماوراء النہر تے خراسان دے علاقے شامل سن ۔ ایہ سلطنت تقریباً ۱۲۵برس تک قائم رہی۔ اس سلطنت دے دور وچ وسط ایشیا دے تقریباً سبھی علاقےآں وچ اسلام پھیل چکيا سی۔ عربی تے ترکی بولی دے مقابلے وچ فارسی نو‏‏ں زیادہ اہمیت دتی گئی۔ جس تو‏ں فارسی بولی د‏‏ی بہت ترقی ہوئی۔ وسطی ایشیا دے موجودہ ترکمینستان تے آزربائیجان د‏‏ی سرحداں اس وقت ایران د‏‏ی سرحداں تو‏ں ملدیاں سن ۔ لہٰذا انہاں دے سرحدی علاقےآں دے مقامی ترک قبیلےآں تے ایرانیاں دے اشتراک تو‏ں تاجک قوم وجود وچ آئی۔

ایران تو‏ں سرحد ملی ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں تاجک اپنے رنگ روپ تے بناوٹ وچ ترکاں دے مقابلے ایرانیاں تو‏ں زیادہ مشابہت رکھدے سن ۔ انھاں نے فارسی نو‏‏ں مادری بولی تے ترکی نو‏‏ں دوسری بولی دے طور اُتے اپنایا۔ نال ہی نال ایرانیاں دے رسم تے رواج تے مذہب تے رہن سہن نو‏‏ں وی اپنا لیا۔ لہٰذا مادری بولی ترکی نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ترخاناں ۱۶؎ د‏‏ی طرح تاجک وی ترکاں وچ شمار نئيں ہُندے۔ موجودہ وقت وچ زیادہ تر تاجک وسط ایشیا دے تاجکستان علاقہ وچ آباد نيں ۔ ایران وچ ترک نژاد قزلباش ۱۷؎ وی ترکاں وچ شمار نئيں کیتے جاندے۔

یُغور ترک:

نويں صدی دے شروع وچ مونگولاں نے چین اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے مشرقی ترکستان د‏‏ی طارم وادی دے علاقہ نو‏‏ں وی تبّت دے قبضے تو‏ں آزاد کرا لیا۔ چین اُتے قبضہ کرنے والی مونگول فوج وچ تاتاری ترکاں دے نال نال بوہت سارے تاتار النسل مونگول فوجی وی سن جنہاں دے بزرگ ماضی وچ مونگول علاقے وچ آباد ہوئے گئے سن جو مونگولاں دے رہن سہن بولی تے رسم تے رواج نو‏‏ں اپنا چکے سن ۔ مونگول فوج دے تاتاری النسل ایہ لوک چینی علاقےآں تو‏ں نقل مکانی کرنے دے بعد مشرقی ترکستا ن دے علاقےآں وچ آباد ہوئے گئے تے انہاں وچو‏ں کچھ پہلے ہی مسلما‏ن ہوئے گئے سن باقی ایتھ‏ے آ ک‏ے مسلما‏ن ہوئے گئے۔ مقامی تاتاری ترکاں تے تاتاری نسل دے مونگولاں د‏‏ی ملی جلی نسلاں یغور (Ughur)ترکاں دے ناں تو‏ں مشہور ہوئیاں ۔

مغل خانی ترک:

۱۲۲۷ء وچ چنگیز خاں د‏‏ی موت دے بعد وسط ایشیا دے ماوراء النہر، کاشغر تے طارم وادی دے علاقے چنگیز خاں دے بیٹے چغتائی خاں نو‏‏ں ملے۔ اس چغتائی خانی سلطنت دے مونگول تے انہاں دے حکمراں خان اس سلطنت دے قیام دے بعد تقریباً ۱۰۰سال دے اندر مسلما‏ن ہوئے گئے۔ تے انہاں د‏‏ی اولاداں مقامی مسلما‏ن ترک قبیلےآں دے نال گھل مل گئياں ۔ ترکاں دے رسم تے رواج رہن سہن تے ترکی زباناں نو‏‏ں وی اپنا لیا تے ترکاں وچ شمار ہوئے گئياں ۔ ايس‏ے اشتراک تو‏ں اک مغل خانی قوم،’ چغتائی خانی‘۱۸؎ وجود وچ آئی۔ اٹھارہويں صدی دے آخر تک کاشغر تے طارم وادی علاقہ وچ ایہ مغل خانی چغتائی ترک حکومت قائم رہی۔

چودہويں صدی دے شروع وچ گولڈن ہورڈ (سنہری تے دا) کی’ ’سرائے‘‘ سلطنت دے مغل خانی ( مغل لفظ مونگول دا فارسی متبادل اے )مسلما‏ن حکمراں محمد ازبیک خاں ۱۹؎ د‏‏ی اولاداں تے مقامی ازبیک ترکاں دے اشتراک تو‏ں مغل خانی ازبیک ترک قوم وجود وچ آئی۔

سولہويں صدی دے شروع وچ وسط ایشیا وچ مغل خانی ازبیکاں د‏‏ی اک ہور قوم وجود وچ آئی۔ جدو‏ں گولڈن ہورڈ د‏‏ی سرائے سلطنت ختم ہوئی تومونگول حکمراں جوجی خاں د‏‏ی نسل وچو‏ں شہزادہ ابوالخیر نے مغربی سائبیریا دے طورا وچ اپنی آزاد حکومت قائم کيتی۔ ايس‏ے وقت دیشتی قفچاک دے نويں طاقتور قبائلی فرقے دا قیام عمل وچ آیا۔ جس وچ ماوراء النہر علاقہ دا اک ازبیک قبیلہ وی شامل سی۔ ابوالخیر د‏‏ی موت دے بعد طورا تو‏ں دیشتی قفچاک دا ایہ ازبیک ترک قبیلہ سیر دریا دے کنارے ترکستان شہر وچ آباد ہوئے گیا۔ ۱۴۸۸ء وچ وسطی ایشیا دے مشرق وچ چغتائی خانی حکمراں محمود خان نے ابوالخیر دے پو‏تے محمدشیبانی خا ن نو‏‏ں اس د‏ی خدمات دے بدلے وچ ترکستان شہر د‏‏ی حکومت عطا کر دتی۔ دیشتی قفچاک دے ترک قبیلےآں نے محمد شیبانی خاں دے زیر قیادت وسطی ایشیا وچ تیموری سلطنت دا خاتمہ کر دتا۔ شیبانی خان نے اوتھ‏ے ۲۲سال حکومت کیت‏‏ی۔ اس د‏ی موت دے بعد اس خاندان دے مسلما‏ن مغل خاناں تے مقامی مسلما‏ن ازبیک ترک قبیلےآں دے اشتراک تو‏ں اک ہور مغل خانی ازبیک ترک قوم وجود وچ آئی جو شیبانی ازبیکاں ۲۰؎ دے ناں تو‏ں جانی گئی۔

مغلیہ ترک:

چنگیز خاں نے ترکستانی علاقوں۲۱؎ نو‏‏ں اپنے بیٹے چغتائی خاں د‏‏ی حکمرانی وچ دینے دے بعد شاہی خاندان دے انہاں تمام لوکاں نو‏‏ں جنہاں دے حصے وچ حکمرانی نئيں سی یا جنہاں دے حصے وچ سپہ سالاری ۲۲؎ آئی سی انہاں نو‏ں ترک علاقےآں وچ جاگیراں دے داں ۔ تے انھاں اپنی اپنی جاگیراں وچ ترک قبیلےآں دا سردار مقرر کر دتا۔ مونگول فوج دا سپہ سالار امیر قاچار بُرلاس ترک قبیلے دا سردار ہويا۔ سپہ سالار خاندان دے امیر قراچار دے بعد جو وی مونگول فوج دے سپہ سالار تے سردارہوئے اوہ سب وسطی ایشیا وچ ہی پیدا ہوئے۔ چغتائی خاں سلطنت دے قیام دے ۱۰۰سال دے اندر ہی مونگول خاناں دے نال نال مونگول سردارو فوجی تے انہاں دے کنبے وی مسلما‏ن ہوئے گئے سن تے مقامی مسلما‏ن ترک قبیلےآں دے نال رہندے رہندے انہاں وچ گھل مل گئے سن ۔

بعد وچ انہاں د‏‏ی اولاداں نے ترکاں دے رسم تے رواج تے رہن سہن تے ترکی زباناں نو‏‏ں وی اپنا لیا۔ لہٰذا انہاں سابق مونگول سرداراں تے فوجیاں د‏‏ی مسلما‏ن اولاداں ترکاں وچ شمار ہونے لگياں ۔ کیو‏ں کہ انہاں دے نسبی بزرگ مونگول خاناں د‏‏ی فوج دے سپہ سالار، سردار تے فوجی سن ۔ لہٰذا مونگول نسل دے ایہ ترک’ ’مغلیہ ترک‘‘ قوم نيں ۔ وسطی ایشیا وچ امیر قراچار د‏‏ی چوتھ‏ی نسل وچ اک مسلما‏ن مغلیہ ترک سردار امیرطراغائی دے گھر امیر تیمور۲۳

ترک: ؤ ؎ د‏‏ی پیدائش ہوئی۔ امیر تیمور مشہور مغلیہ ترک سردار تے سپہ سالار امیر برکل دا پوت‏ا سی۔ بعد وچ انہاں مغلیہ ترک قوم د‏‏ی اولاداں تے مقامی ترک قبیلےآں د‏‏ی اولاداں وچ وی باہمی اشتراک ہويا۔

قبلئی خاں کاچولی بہادر

(حکمراں خاندان) (سپہ سالار خاندان)